POLE LEKSYKALNE BARWY CZARNEJ I BIAŁEJ W JĘZYKU HISZPAŃSKIM STUDIUM DIACHRONICZNE

Ewa Stala

Uniwersytet Jagielloński, Kraków

POLE LEKSYKALNE BARWY CZARNEJ I BIAŁEJ W JĘZYKU HISZPAŃSKIM – STUDIUM DIACHRONICZNE

1. Cel i metoda pracy

Kiedy przed kilku laty zostałam zaproszona do publikacji w tomie Barwa w języku, literaturze i kulturze¹, przekonana, że jest to publikacja jednorazowa, wybrałam tę najbardziej

„charyzmatyczną”, ale także ciekawą z punktu widzenia historii języka hiszpańskiego, barwę czerwoną². Tymczasem w hierarchii Berlina i Kaya³, tuż przed kolorem czerwonym w grupie kolorów podstawowych plasują się dwie barwy: czarna i biała. I to od nich zaczyna się cała skala tzw. basic color terms. Oznacza to, że w językach, w których występują określenia dwóch barw, będą to zawsze biały i czarny, tzw. makrobiel i makroczerń, a dopiero jako trzeci pojawia się kolor czerwony. Tematem tego artykuły będzie zatem chronologia i rozwój chromatonimów koloru białego i czarnego w języku hiszpańskim począwszy od hiszpańszczyzny średniowiecznej ze szczególnym uwzględnieniem etapu konstytuowania się tego języka, tzw. Złotego Wieku ( XVI i XVII w.)⁴. Materiał badawczy stanowią nazwy barw wyekscerpowane ze słowników jedno- i wielojęzycznych zawierających część hiszpańską, opublikowanych w latach 1500-1700, a w przypadku terminów współczesnych oprzemy się na kilku podstawowych słownikach dwudziestowiecznych⁵. Nawiążemy także do

1 E. Komorowska, D. Stanulewicz, Barwa w języku, literaturze i kulturze, Szczecin 2010.

2 Korzystając z okazji, serdecznie dziękuję obu Paniom Radaktorkom za inicjatywę, zaproszenie i serdeczny międzyuczelniany kontakt.

3 B. Berlin, P. Kay, Basic Color Terms: Their Universality and Evolution, Berkeley 1969.

4 Ograniczamy się tylko do peninsularnej odmiany języka.

5Lista słowników: Alcalá P. de, Arte para ligeramente saber la lengua aráviga y Vocabulista arávigo, Granada 1505; Alonso, M., Diccionario medieval español, Universidad Pontificia de Salamanca; Salamanca 1986; B.

Bravo, Thesaurus verborum ac phrasium ad orationem ex hispana latinam efficiendam et locupletandam, Zaragoza 1628; A. Calepinus, Dictionarium septem linguarum, Venetiis 1682; C. De las Casas, Vocabulario de las dos lenguas toscana y castellana, Venecia 1582; D. Collado, Dictionarium, sive thesauri [sic] linguae iaponicae, Romae 1632; J. A. Comenius, Janua linguarum reserata quinque linguis, sive compendiosae methodus latinam, gallicam, italicam, hispanicam et germanicam linguam..., Amstelodami 1661, J. Corominas, J. Pascual, Diccionario crítico etimológico español e hispánico, Madrid 1981; S. Covarrubias y Orozco, Tesoro de la lengua castellana, e española, Madrid 1611; R.Fernández de Santaella Vacabulario eclesiastico, Zaragoza 1569; L. Franciosini Florentin Vocabulario español e italiano, Roma 1638; F. Garon, Sex linguarum, latinae, gallicae, , italicae, hispanicae, anglicae, et teutonicae utilissimus vocabulista... Venetiis 1541; B. Henriquez, Thesaurus utriusque linguae hispanae, et latinae, omnium correctissimus, Matriti 1679; H. Hornkens, Recueil de dictionnaires françoys, espagnols et latins, Brussellas 1599; A. Junius, Nomenclator omnium rerum propria nomina variis linguis explicata indicans, Antverpiae 1583; J. de Liaño, Vocabulario de los vocablos que más comúnmente se suelen usar, Alcalá 1565; J. de Luna, Diálogos familiares con los quales se contienen los discursos, modo de hablar, proverbios y palabras españolas mas comunes... con otros diálogos y con

nomenclator español y francés, Bruxelles 1625; C. de Martínez, Dictionarium latino

hispanicum, Antverpiae 1570; H. Megiserus, Thesaurus polyglottus: vel dictionarium multilingue..., Francfurti

źródłosłowów głównych form, gdyż są one źródłem informacji o kontaktach językowych hiszpańskiego.

2. Kolor biały i czarny w łacinie

W łacinie istniało kilka określeń barwy białej, ale w użyciu były głównie dwie: : albus i candidus. I tak, albus oznaczało kolor biały pozbawiony blasku, natomiast candidus odnosiło się do błyszczącego odcienia tego koloru, co jest zrozumiałe, jeśli weźmiemy pod uwagę czasownik candere ‘płonąć’⁶. Pozostałe określenia koloru białego, wymienione przez André to:

- niveus, nivalis ‘kolor śniegu’;

- lacteus ‘kolor mleka’;

- marmoreus ‘kolor marmuru’;

- argenteus ‘kolor srebra’;

- ebvrnus, ebvrneus ‘biały jak marmur’.

Z czasem termin candidus zaczął znikać z Romanii, z wyjątkiem okcytańskiego i części północnych Włoch⁷. Być może przyczyniło się do tego przeciążenie semantyczne terminu albus, ale też liczne derywaty formy candidus (np. candidato ‘kandydat’). Na terenie Hiszpanii miejsce obu terminów zajął przymiotnik blank ‘błyszczący, biały’, pochodzenia

ad Moenum 1603; J. Minsheu, A Dictionarie in Spanish and English, London 1599; A. de Molina, Vocabulario de la lengua castellana y mexicana, Mexico 1555; M. Moliner, Diccionario de uso de español, Madrid 1991; C.

Oudin, Le trésor des deux langues espagnolls et française [....], Paris 1607; J. Palet, Diccionario muy copioso de la lengua española y francesa. Dictionnaire tres ample de la langue françoise et espagnole, Paris 1604 ; R.

Percyval R., Bibliotheca Hispanica. Containing a grammar, with Spanish, English and Latine gathered out of divers Authors, London 1591; B. Pereira, Prosodia in vocabularium trilingüe latinum, lusitanum et castellanum digesta, Elborae 1634; A. Sánchez de la Ballesta, Diccionario de los vocablos castellanos, aplicados a la propriedad latina, Salamanca 1587; W. Stepney, The Spanish Schoole- master, London 1591; Thorius, The Spanish Grammar, London 1590; C. J. Trognesius, El grande dictionario y thesoro de las tres lenguas española, francesa y flamenca, Anvers 1639; W. Von Wartburg, O. BLOCH, Dictionnaire étymologique de la langue française, Paris 1968.

Słowniki nieposiadające autora: Colloquia et dictionariolum septem linguarum, Liege 1600; Grammatica con reglas muy prouechosas y necessarias para leer y escrivir la lengua francesa, Alcalá de Henares 1565; Lexicon tetraglotton. Dictionnaire français, italien, espagnol, anglais, London 1660 ; Nouvelle Grammaire Espagnole, Lyon 1695 ; Quinque linguarum utilissimus vocabulista, latine, italice, gallice, hispanice et alemanice, Venetiis 1526; Diccionario Enciclopédico Salvat Universal, Barcelona 1969; Diccionario esencial Santillana de la lengua española, Madrid 1991; Thresor des trois langues, Cologne 1617 ; Tesoro de tres lenguas española, francesa e italiana. Dictionnaire en trois langues, divisé en III parties. I: Espagnol-français-italien. II:

Français-italien-espagnol. III: Italien-français-espagnol, Geneve 1644; Tesoro de las tres lenguas española, francesa y italiana, Cologne 1671. (reed.)

Źródła internetowe: DRAE = REAL ACADEMIA ESPAÑOLA: Diccionario de la Real Academia Española;

23ª edición [en línea]. <http:// http://dle.rae.es/?w=diccionario, dostęp: kwiecień 2017

Szczegółowe informacje na temat j. hiszpańskiego Złotego Wieku w: E. Stala, Los nombres de los colores en el español de los siglos XVI-XVII, 2011, Alicante (Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes) 2011.

6 J. André, Étude sur les terms de couleur dans la langue latine, Paris 1949.

7 A. M. Kristol, Color: les langues romanes devant le phénomène de la couleur, Berne 1978.

germańskiego – efekt kontaktów, najpierw pokojowych (głównie handlowych), a następnie inwazji germańskiej z początku V wieku. Pierwsza dokumentacja (wariant biancus) pochodzi z X wieku⁸. Trwają dysputy, czy do hiszpańskiego leksem blanco dotarł z francuskiego blanc (a do francuskiego z germ. *blank), czy też raczej wprost z łaciny ludowej *blancus rozprzestrzenił się w całej Romanii⁹.

Co ciekawe, analogiczna sytuacja istniała w łacinie w przypadku barwy czarnej. Ater, odnoszący się do matowego odcienia czerni, oznacza wówczas często cechy negatywne (ciemny, brudny), natomiast niger odpowiada błyszczącemu odcieniowi czerni¹⁰. Tworzą się zatem dwie analogiczne pary: ater/ albus, niger/ candidus, ale z czasem pozostaje tylko przymiotnik niger. W hiszpańskim jest odnotowany już od czasów pojawienia się epiki (Poema del Mio Cid), a wraz z nim funkcjonują w języku warianty: negruo, negrado, negral, negreçido, negret, negriello¹¹.

Pozostałe określenia koloru czarnego w łacinie, to:

fvrvus – synonim ater ;

piceus – dosł. ‘kolor ryb’, o zabarwieniu poetyckim;

aquilus – dosł. ‘kolor wody’, czyli na ogół czarny błyszczący;

coracinus – dosł. ‘koloru kruka’, ‘czarny jak kruk’¹².

Jak widać w powyższych definicjach jako prototypy obu barw występują odpowiednio:

marmur, mleko, śnieg, srebro oraz ryby, woda i kruk.

3. Kolor biały i czarny w średniowiecznym hiszpańskim

Duncan¹³ wymienia następujące określenia barwy białej w średniowiecznym hiszpańskim: aluo, alua, albo, albiello, argentado, blanco, blanchet, blancho, blanque,

8 J. Corominas, J. Pascual, op cit., t. I, s. 180.

9 Ku tej ostatniej tezie skłania się Ku tej ostatniej tezie skłania się F. Jensen, On the provenance of Spanish blanco and Portuguese branco, „Romance Notes” 1992, vol. 33, s. 39-43.

10 J. André, op. cit., s. 44.

11 J. Corominas, J. Pascual, op. cit., t. IV, s. 221-222.

12 J. André, ibidem.

13 R. M. Duncan, Adjetivos de color en el español medieval, “Anuario de Estudios Medievales” 1968, vol. 5, s.

463-472.

blanqueado, blanqueante, blanquiello, blanquinoso, blanquo, branco, branqueado, emblanquecido. Jest to dowód na to, że w tym czasie germański leksem blank na dobre zadomawia się w hiszpańszczyźnie, o czym świadczy wysoka liczba derywatów, ale wciąż jeszcze występuje łaciński leksem albo i jego warianty oraz imiesłów przymiotnikowy argentado dosł. ‘posrebrzony, pokryty srebrem’, ściśle nawiązujący do łacińskiego argenteus

‘kolor srebra’.

W średniowiecznym hiszpańskim, obok negro i jego wariantów, funkcjonuje paralelnie przymiotnik prieto, notowany w hiszpańskim od połowy XIII wieku¹⁴: dzisiaj poza głównym nurtem, być może ze względu na fakt, że oprócz znaczenia chromatycznego, funkcjonował jako synonim przymiotnika ‘ściśnięty, niebezpieczny’¹⁵. Do tego warto jeszcze dodać określenie koloru sierści czarnego konia morcillo (dosł. kaszanka, czy raczej jej kolor), wraz z licznymi w tamtym okresie wariantami: morzello, mauricello, morcello, morciello¹⁶.

Wynika z tego jednoznacznie, że w przeciwieństwie do barwy czerwonej, barwa czarna i biała mają dość sprecyzowane pola leksykalne i terminami dominującymi są dwa przymiotniki: germański blanco i łaciński negro.

4. Kolor biały i czarny w hiszpańskim Złotego Wieku (w. XVI-XVII)

Złoty Wiek, słusznie tak zwany ze względu na bogactwo literackie i językowe, charakteryzuje się olbrzymim zasobem leksykalnym. I tak, najpopularniejszym określeniem jest zdecydowanie termin blanco (Quinque 1529, Molina 1555, Grammatica 1565, Liaño 1565, Vocabulario 1558, Fernández 1569, Calepinus 1682, Casas 1582, Junius 1583, Corro 1590, Thorius 1590, Percyval 1591, Minsheu 1599, Megiserus 1603, Palet 1604, Oudin 1607, Thresor 1617, Luna 1625, Bravo 1628, Colloquia 1630, Collado 1632, Florentin 1638, Trognesius 1639, Tesoro 1644, Lexicon 1660, Tesoro 1671, Henriquez 1679, Nouvelle 1695) oraz warianty: bianco (Hexaglosson 1646) i blanc (Oudin 1607, Nouvelle 1695). Synonim albo notowany jest w kilku źródłach (Minsheu 1599, Oudin 1607, Thresor 1617, Florentin 1638), natomiast łac. candidus w słownikach tłumaczy się jako ‘kolor biały z połyskiem’

(Junius 1583, Calepinus 1682, Megiserus 1603) albo ‘biały z lekkim połyskiem’ (Fernández 1569). Blanco jest także terminem posiadającym najwyższą liczbę derywatów: blanquezino

14 REAL ACADEMIA ESPAÑOLA: Banco de datos (CORDE) [en línea]. Corpus diacrónico del español.

<http://www.rae.es> [26.04.2017]

15 J. Corominas, op. cit., t. I, s. 302-3030, sv. apretar.

16 R. M. Duncan, op. cit.

lub blanquecino (Alcalá 1505, Molina 1555, Casa 1682, Hornkens 1599, Percyval 1591, Oudin 1607, Bravo 1628, Casas 1532, Percyval, Lexicon 1660, Tesoro 1671, Henriquez 1679), blanquisco o blanquizco (Alcalá 1505, Minsheu 1599, Trognesius 1639), blanquillo (Alcalá 1505, Hornkens 1599, Oudin 1607, Trognesius 1639), blanquito (Hornkens 1599), blancuzco (Alcalá 1505), blanquinoso (Alcalá 1505), blanquísimo (Covarrubias 1611) oraz konstrukcja analityczna mas blanco (Acalá 1505).

Oprócz blanco i albo, klasyczny hiszpański odnotowuje w leksykografii następujące określenie białego:

- acecalado (Comenius 1661) – tłumaczony przez leksykografa jako ‘kolor wody’, współcześnie: acicalado ‘wyjątkowo czysty, wypolerowany’¹⁷;

- alabastrino (Covarrubias 1611, Trognesius 1639) - ‘wyjątkowej białości’, już wówczas traktowany jako termin poetycki;

- aluarino (Minsheu 1599, Trognesius 1639) – derywat łac. albo, w badanej epoce, a przynamniej cytowanych źródłach, zdaje się występować jako synonim brązowego;

- argentado (Oudin 1607, Tesoro 1617) – dziś raczej powiemy plateado od hiszp. plata czyli srebro;

- argentino (Comenius 1661) – prawdopodobnie odpowiednik łac. argentevs, chociaż dziś odnosi się do ‘właściwości tego metalu (srebra) pod względem koloru i blasku’ (Moliner, 1991 I: 239);

- calcil (Oudin 1607) – w słowniku Oudina występuje jako synonim przymiotnika blanco, prawdopodobnie z łac. calx, -cis ‘wapń’ (Moliner 1991 I: 461) ze względu na jego biały kolor;

- candido (Minsheu 1599, Trognesius 1639, Comenius 1661) – kolejny synonim blanco, dziś w znaczeniu ‘biały, szczery, czysty’;

- cano (Molina 1555, Sánchez 1587, Hornkens 1599, Megiserus 1603, Palet 1604, Oudin 1607, Covarrubias 1611, Florentin 1638) lub canoso (Palet 1604) – chociaż dziś odnosi się zwłaszcza do osób siwych (hiszp. cana ‘siwy włos’, canoso ‘siwowłosy’), w ówczesnej epoce leksykografowie opatrują go odpowiednikiem ‘biały’, ‘biała rzecz’, ‘ siwy włos’ (Martínez 1570), jakkolwiek już Covarrubias (1611) odnosi go głównie do osób, ewentualnie do rzeczy wyblakłych lub białych;

- gateado (Oudin 1607) - synonim blanco; przynajmniej tak określa go autor słownika, opierając się na współczesnym znaczeniu tego przymiotnika, który stosuje się głównie w

17 J. Corominas, J. Pascual, op. cit.. t. I, s. 37.

Argentynie w odniesieniu do maści koni: ‘koń albo klacz o jasnej maści, z czarną linią na grzbiecie i nogach’ (Moliner 1991 I: 1382), możemy przypuszczać, że rzeczywiście chodziło o odcień bieli, chociaż już słownik DRAE tłumaczy go jako ‘umaszczenie ciemne, w pasy’;

- nacarado (Covarrubias 1611, Florentin 1638, Henriquez 1679, Nouvelle 1695 ) – ‘koloru masy perłowej’ (Covarrubias 1611), chociaż dla Florentina jest to ‘żywy czerwony’, być może przez pomyłkę z fr. nacarat o podobnej formie, ale odmiennym znaczeniu;

- pario (Florentin 1638) – występuje tylko w jednym słowniku jako określenie marmuru i synonim wł. bianco, chodzi zapewne o białą i rzadką odmianę marmuru z wyspy Paros (Enciclopedia Espasa, 1920/ 42: 68);

- perlado (Florentin 1638) – do dziś posiada odnotowane znacznie: ‘koloru perły albo masy perłowej’ (Moliner 19911 I:710);

- plateado (Oudin 1607) – wówczas ‘koloru srebra’, dziś raczej w znaczeniu ‘pokryty warstwą srebra, posrebrzony’ (Moliner 1991 II: 777).

Jeśli chodzi o kolor czarny, najczęstszym jego chromatonimem jest negro (Alcalá 1505, Quinque 1529, Molina 1555, Vocabulario 1558, Grammatica 1565, Liaño 1570, Calepinus 1682, Casas 1582, Junius 1583, Sánchez 1587, Fernández 1589, Corro 1590, Thorius 1590, Minsheu 1599, Colloquia 1600, Megiserus 1603, Palet 1604, Oudin 1607, Thresor 1617, Luna 1625, Bravo 1628, Colloquia 1630, Trognesius 1639, Collado 1632, Florentin 1638, Hexaglosson 1646, Lexicon 1660, Tesoro 1671, Henriquez 1679, Nouvelle 1695). Co prawda Stepny (1591) notuje wariant niegro, ale ponieważ jest to jedyny taki przypadek, równie dobrze możemy uznać to za błąd typograficzny.

Występuje jeszcze także wspomniany termin prieto, którego znaczenie Oudin (1607) określa jako ‘kolor zbliżający się do czarnego’, a Florentin (1638) ‘kolor bardzo ciemny, który nie odróżnia się prawie od czarnego’ (także w : Molina 1555, Casas 1582, Percyval 1591, Hornkens 1599, Minsheu 1599, Palet 1604, Oudin 1607, Luna 1625, Colloquia 1630, Florentin 1638, Trognesius 1639, Tesoro 1671). Obecnie przymiotnik prieto, według słownika DRAE, oznacza w pierwszej kolejności ‘dopasowany, ściśnięty’, ‘twardy, gęsty’, a dopiero na 4. miejscu notuje znaczenie chromatyczne: ‘bardzo ciemny, który nie odróżnia się prawie od czarnego’.

W rzeczywistości, kolor czarny, w odróżnieniu od białego, a zwłaszcza czerwonego nie posiada wielu określeń:

- loro (Molina 1555, Hornkens 1599, Minsheu 1599, Florentin 1638, Trognesius 1639, Henriquez 1679) – ‘ciemny kolor’, ‘kolor między białym i czarnym’, ‘brązowy’ – tak określają go słowniki z epoki. Współcześnie niewątpliwie oznacza kolor ‘ciemny, zbliżony do czarnego’ (DRAE);.

- morcillo (Minsheu 1599, Oudin 1607, Covarrubias 1611, Luna 1625, Florentin 1638, Trognesius 1639, Tesoro 1671) – we wszystkich, jak w średniowieczu odnosi się do umaszczenia konia ciemnego albo czarnego, dziś ‘koń lub klacz koloru czarnego z czerwonawym połyskiem’ (Moliner 1991 II: 455);

- sable (Trognesius 1639) – tłumaczony jako ‘czarny w heraldyce’, znaczenie utrzymane do dziś (Moliner 1991 II: 1077), za pośrednictwem francuskiego, ze staroniem. sabel, a tam z Europy Wschodniej, być może z węgierskiego (Corominas, 1981 V: 115), chociaż Wartburg i Bloch¹⁸ wywodzą ten przymiotnik z fr. sablon ‘szabla’.

Co ciekawe, wszelkie derywaty terminu negro zmieniają odcień semantyczny: negruno (Hornkens 1599), zdrobneinie negrillo (Sánchez 1587, Percyval 1591, Palet 1604, Oudin 1607, Florentin 1638, Tesoro 1671) czy negrito (Minsheu 1599, Oudin 1607, Florentin 1638, Lexicon 1660, Tesoro 1671) mogą znaczyć i ‘trochę czarny’, ale i odnosić się do osoby o ciemnej karnacji (‘little black Moore’ czyli ‘mały czarny Maur’ według Minsheu). Podobnie negrecito, moreno, negrillo udokumentowane w Lexicon z 1660 odnoszą się do koloru skóry.

Jak widać z powyższego zestawienia pole barwy białej i czarnej nie zmienia się zasadniczo od średniowiecza: dominują dwa główne terminy: blanco, negro. Ale o ile ten pierwszy notuje sporo derywatów, drugi nie ma ich wiele, a jeśli już, to „wybielają” one odcień czerni albo zmieniają odniesienie, tzn. specjalizują (zawężają) swoje znaczenie.

5. Kolor biały i czarny współcześnie

Obecnie hiszpański utrzymuje w zasadzie status quo: dominują te same dwa terminy, przy czym w definicjach leksykograficznych zmieniły się prototypy tych barw¹⁹. I tak, biały

‘kolor śniegu’ (Moliner 1991 I: 383) albo kolor mleka (Santillana 1991: 143). Co ciekawe, już

18W. Von Wartburg, O. Bloch, Dictionnaire étymologique de la langue française, Paris 1968.

19Obecnie przymiotnik prieto, według słownika DRAE, oznacza w pierwszej kolejności ‘dopasowany, ściśnięty’,

‘twardy, gęsty’, a dopiero na 4. miejscu notuje znaczenie chromatyczne: ‘bardzo ciemny, który nie odróżnia się prawie od czarnego’.

Covarrubias (1611: 140), wspomina o białym jako o kolorze znaczącym “czystość, sprzątanie, radość (…). Biała szata oznacza zabawę, odpoczynek i jest stosowana na ślubach, przyjęciach i w przy składaniu ofiar”. Niektóre słowniki podkreślają też odczucie jasności, co mogłoby skłaniać do uznania dnia jako prototypu białego. Tokarski²⁰ twierdzi jednak, że jest tak tylko w przypadku, kiedy biały traktujemy jako synonim jasnego, a to nie zdarza się często.

We współczesnej leksykografii hiszpańskiej kolor czarny to ‘kolor rzeczy, które nie mają światła, takie jak węgiel czy tunel’ (Moliner 1991 II: 501) albo ‘zupełnie ciemny’

(Santillana 1991: 816), bez podania prototypu. Co prawda, można uznać, że skoro prototypem bieli jest (?) dzień, to prototypem czerni jest noc, ale znowu Tokarski²¹ twierdzi, że nie ma jednego prototypu tego koloru. Natomiast nieco nowsze badania²², uznają noc za prototyp ilościowy i jakościowy. W pierwszym przypadku należy podkreślić funkcję przymiotnika czarny jako synonimu przymiotnika ciemny, w przeciwieństwie do jasności bieli.

6. Spostrzeżenia i wnioski

Reasumując, o ile w łacinie odnotowaliśmy 7 form na określenie koloru białego i 6 na określenie koloru czarnego, prace poświęcone średniowiecznej hiszpańszczyźnie mocno te liczby ograniczają: dominuje bezwzględnie blanco ‘biały’ oraz negro ‘czarny, z dodatkiem albo i prieto. W Złotym Wieku pole leksykalne barwy białej stanowią: leksem blanco i jego derywaty oraz 14 innych chromatonimów. Pole barwy czarnej jest znacznie uboższe: oprócz negro i jego derywatów występują 4 inne przymiotniki (w przypadku koloru czerwonego odnotowaliśmy 30 leksemów).

Oznacza to, że pola leksykalne obu barw nie konstytuują się, jak w przypadku barwy czerwonej, w wiekach XVI-XVII, tylko w zasadzie w momencie narodzin hiszpańskiego i w średniowieczu stanowią w miarę niezmienny paradygmat. Bogactwo leksykalne Złotego Wieku na pewno wiąże się w rozwojem języka, ale też, śmiemy przypuszczać, z rozkwitem sztuki leksykograficznej. Niewielka ilość chromatonimów świadczy też o tym, że barwy biała i czarna nie cieszą się tak wielką popularnością (i częstością użycia, a co za tym idzie, koniecznością doprecyzowania odcieni) wśród użytkowników, jak barwa czerwona.

20 R. Tokarski, Semantyka barw we współczesnej polszczyźnie, Lublin 1995, s. 45.

21 R. Tokarski, op. cit.

22 M. Baran, Estudio semántico- pragmático de los nombres básicos de los colores en las lenguas española y francesa, Łódź 1996 (niepublikowana praca magisterska).

Istotny jest fakt, że w obu przypadkach zanikło rozróżnienie między odcieniami matowym i błyszczącym, a w przypadku koloru białego, termin łaciński został zastąpiony przez germański.

Jeśli chodzi o prototypy, to ile w przypadku barwy białej pozostały niemal niezmienione:

powtarza się śnieg i mleko jako przykład koloru białego, prototypy koloru czarnego notowane w dawnej leksykografii (ryby, woda, kruk) zostały zastąpione przez nowe: węgiel, tunel.

Otwarta pozostaje kwestia, czy dzień i noc można uznać za prototypy obu barw.

Jeśli chodzi o zmiany semantyczne²³, oprócz zauważonego już uproszczenia w systemie błyszczący/ matowy, notujemy:

1. zwężenie znaczenia:

- cano (obecnie canoso) używa się obecnie wyłącznie w stosunku do włosów ‘siwy’, ew. w znaczeniu ‘biały’ występuje (rzadko) jako termin poetycki;

- gateado – niewątpliwe jest zawężenie znaczenia do maści końskiej, jakkolwiek definicje różnych słoników przedstawiają ten termin jako odcień jasny bądź ciemny;

2. rozszerzenie znaczenia: sztandarowy przykład stanowią derywaty przymiotnika negro:

negruno, negrillo, negrito, negrecito, odnoszące się w XVI-XVII wieku do koloru skóry, a obecnie funkcjonujące w języku jako nazwy odcieni czarnego: ‘czarniutki, czarniusieńki’.

3. przesunięcia znaczenia to najbardziej liczna grupa:

- acecalado (dziś: acicalado) – straciło sem chromatyczny i oznacza ‘czysty, wypolerowany’;

- argentino – podobnie, odnosi się teraz do narodowości, ew. dawnej monety argentyńskiej;

- argentado – dziś oznacza ‘posrebrzany’;

- candido (dziś: cándido) – zmieniło znaczenie na ‘szczery, czysty, niewinny’;

- nacarado – podkreśla obecnie strukturę lub blask, ale nie barwę;

- pario – odnosi się wyłącznie do pochodzenia z wyspy Paros;

- prieto – oznacza ‘ściśnięty, dopasowany’ czyli niejako powróciło do swojego pierwotnego znaczenia.

Warto podkreślić jeszcze specjalistyczne użycia niektórych chromatonimów: sable w heraldyce, morcillo, gateado w odniesieniu do maści końskiej, derywaty przymiotnika negro w odniesieniu do koloru skóry (to ostatnie, jak wiadomo, już historyczne).

23 Jak poprzednio odwołujemy się do klasyków semantyki: D. Buttler, Rozwój semantyczny wyrazów polskich, Warszawa 1978, J. Lyons, Semántica, Barcelona 1980, S. Ullmann S., Semántica, Madrid 1962.

Sporna pozostaje semantyka form aluarino i nacarado w badanej epoce oraz gateado współcześnie. Widoczne są tak dysproporcje ilościowe w określeniach obu kolorów, ale też zubożenie pola leksykalnego barwy białej na przestrzeni wieków. Natomiast obecność leksemu pochodzenia germańskiego na określenie jednego z kolorów podstawowych świadczy o tym, że adstrat germański to efekt stosunkowo krótkiej, ale intensywnej obecności językowej elementu nieromańskiego na Półwyspie Iberyjskim.