Wybrani kompozytorzy XIX w. Franz Schubert. Wybrani kompozytorzy XIX w. Franz Schubert.

Wybrani kompozytorzy XIX w. – Franz Schubert.

Wybrani kompozytorzy XIX w. – Franz Schubert.

Ważne daty

1797‑1828 – lata życia Franza Schuberta

1803 – rozpoczęcie edukacji w Lichtental pod Wiedniem 1812 – rozpoczęcie studiów u Antonio Salieriego

1814 – została napisana pieśń Małgorzata przy kołowrotku 1815 – powstaje kolejna pieśń Król elfów

1817 – powstaje pieśń Pstrąg

1820 – pierwsze publiczne wykonanie utworów Schuberta 1822 – kompozycja VIII Symfonia h‑moll Niedokończona 1823 – powstaje cykl pieśni Piękna młynarka

1827 – powstaje cykl pieśni Podróż zimowa Scenariusz lekcji dla nauczyciela

Źródło: Maja Gordon, cc0.

Wybrani kompozytorzy XIX w. – Franz Schubert.

I. Muzyka w ujęciu historycznym – periodyzacja, język, właściwości i charakterystyka.

7. Romantyzm. Uczeń:

2) omawia cechy wybranych form muzycznych:

b) małe (liryka instrumentalna: pieśń bez słów, scherzo, nokturn, preludium, etiuda, bagatela, impromptu, moment musical, rapsodia, fantazja, ballada i in.), pieśń, rondo klasyczne a rondo romantyczne;

3) wymienia i klasyfikuje instrumenty muzyczne charakterystyczne dla epoki romantyzmu: fortepian, pianino, gitara, harfa; instrumenty smyczkowe (skrzypce, altówka, wiolonczela, kontrabas),

instrumenty dęte: róg (waltornia), obój, flet, klarnet, saksofon; wymienia kompozytorów romantyzmu i charakteryzuje ich twórczość: Franz Schubert, Hector Berlioz, Felix Mendelssohn‑Bartholdy, Robert Schumann, Ferenc Liszt, Gioacchino Rossini, Giuseppe Verdi, Richard Wagner, Giacomo Puccini i późny romantyzm: Johann Brahms, Piotr Czajkowski, Gustav Mahler;

6) zna pojęcia: kantylena, tempo rubato, transkrypcja fortepianowa, wirtuoz, uwertura koncertowa, muzyka programowa, leitmotiv, szkoła narodowa, instrumentacja.

II. Analiza i interpretacja dzieł muzycznych. Uczeń:

1. zna podstawowe terminy i pojęcia właściwe dla opisu i zrozumienia wybranych dzieł muzycznych;

2. nazywa i porządkuje główne nurty, gatunki i style muzyczne, wskazuje formy wypowiedzi artystycznej spoza tradycyjnej klasyfikacji, uzasadniając swoją wypowiedź;

4. dokonuje analizy percepcyjnej, uwzględniając:

a) elementy muzyki,

b) podstawowe techniki kompozytorskie, c) cechy stylów muzycznych,

d) strukturę gatunków i form muzycznych, ich zmiany i rozwój, e) funkcje: np. religijna, społeczna, użytkowa, artystyczna i in.

III. Tworzenie wypowiedzi związanych z historią i kulturą muzyczną. Uczeń:

1. wypowiada się w formie ustnej (np. dyskusja, prezentacja, debata) i/lub pisemnej (np. esej, referat) o dziełach muzycznych w oparciu o podstawową terminologię;

2. przybliża twórczość i działalność przedstawicieli różnych obszarów kultury muzycznej, np.

dyrygent, leader zespołu, koncertmistrz, reżyser spektaklu muzyczno‑teatralnego, kompozytor, wykonawca, wirtuoz, primadonna, primabalerina, performer, klezmer, muzykant, pieśniarz;

3. interpretuje i odczytuje w kontekście dokonań epoki wybrane dzieła muzyczne.

Nauczysz się

charakteryzować twórczość F. Schuberta, w powiązaniu z jego biografią;

opisywać kolejne etapy twórczości kompozytora ze wskazaniem dzieł o szczególnym znaczeniu;

dostrzegać i analizować cechy muzyki romantycznej;

charakteryzować gatunki muzyki romantycznej;

porównywać indywidualny styl F. Schuberta z innymi kompozytorami tego okresu;

formułować przejrzyste wypowiedzi określające cechy indywidualne stylu F. Schuberta.

Franz Schubert - krótka biografia

Josef Kriehuber, „Franz Schubert”, 1846, wikimedia.org, domena publiczna

Franz Schubert urodził się 31 stycznia 1797 roku w Himmelpfortgrund (dzielnica Wiednia). Pochodził z wielodzietnej rodziny nauczyciela szkolnego. W dzieciństwie ojciec nie pozwalał mu na tworzenie kompozycji, gdyż zamiast się uczyć czas ten poświęcał wyłącznie na tworzeniu pieśni, sonat czy oper.

Zakaz nie poskutkował. Matka osierociła go, gdy miał 15 lat. Chcąc uniknąć czternastoletniej służby wojskowej, Schubert pracował jako nauczyciel w szkole, którą kierował ojciec. Szybko okazało się jednak, iż nie jest to jego powołanie.

Leopold Kupelwieser, „Franz Schubert w młodości”, listopad 1828, online-skills, CC BY 3.0

Jego pasją było tworzenie muzyki - gdy miał 17 lat skomponował pieśń Małgorzata przy kołowrotku, która otwierała epokę pieśni romantycznej. W ciągu dwóch kolejnych lat powstały znane pieśni m.in.: Król Elfów czy Polna różyczka.

Osiągnąwszy dwudziesty rok życia zamarzył o samodzielności. Niestety wszelkie starania o stałą posadę muzyka nie powiodły się (najdłuższym okresem względnej stabilizacji był rok, jaki przepracował

u hrabiego Esterhazego w charakterze nauczyciela jego dziesięcioletniej córki). Schubert spędził swoje życie w wielkiej biedzie, bez rodziny, w gronie przyjaciół. Choć Wiedeńczycy chętnie śpiewali jego pieśni i grali miniatury, często nie znali nawet nazwiska autora, co utrudniało Schubertowi ściąganie

wynagrodzenia. Tylko raz w życiu, 26 marca 1828 roku, doczekał się koncertu na którym grana była wyłącznie jego muzyka. Odbył się on jednak w cieniu sensacji, jaką akurat wzbudził przyjazd Niccolo Paganiniego. Koncert okazał się wprawdzie sukcesem artystycznym i finansowym, lecz Schubert nie cieszył się długo tym szczęściem.

Niedoceniony przez elity, F. Schubert zmarł w Wiedniu 19 listopada 1828 roku, najprawdopodobniej na tyfus brzuszny lub gruźlicę (choć stwierdzono też obecność trującej rtęci).

Grób Franza Schuberta na Cmentarzu Centralnym w Wiedniu, online-skills, CC BY 3.0

Franz Schubert był określany jako król kawiarnianych i domowych spotkań muzycznych a należny mu rozgłos i uznanie przyniosły mu dopiero pierwsze wydania jego dzieł przez Breitkopfa i Härtla, co miało miejsce sześćdziesiąt lat po jego śmierci.

Cechy charakterystyczne muzyki Schuberta

Dla współczesnych Schubert był „tylko” genialnym twórcą pieśni oraz znakomitych miniatur

fortepianowych i utworów kameralnych. Środowisko muzyczne spotykało się na tzw. Szubertiadach, gdzie kompozytor wykonywał swoje utwory – głównie pieśni i miniatury.

Moritz von Schwind, „Schuber ada”, 1868, online-skills, CC BY 3.0

Dzisiaj trwałe miejsce w repertuarze zajmują także pozycje symfoniczne, np. Symfonia C‑dur Wielka czy Symfonia h‑moll Niedokończona.

Ambicją i marzeniem Schuberta (podsycanym przez Salieriego w okresie pobierania u niego lekcji) była twórczość operowa. Jednakże wszystkie podjęte działania w tym kierunku nie zakończyły się jednak sukcesem - brak zmysłu dramatycznego nie pozwalał Schubertowi na stworzenie wybitnego dzieła w tym gatunku.

Muzyka Schuberta ma melancholijny i często tragiczny wyraz co jest efektem zastosowanej przez kompozytora harmonii. W utworach Schuberta uprzywilejowane są relacje tercjowe oraz częste nieprzygotowane przechodzenie z trybu molowego do durowego bądź odwrotnie (wcześniej podobnie postępował Mozart). Schubert wprowadzał rozwiązania tonalne, które brzmiały zaskakująco dla słuchaczy przyzwyczajonych do tradycyjnych połączeń akordów.

Rola pieśni w twórczości Schuberta

Twórczość wokalno‑instrumentalna Franza Schuberta obejmuje m.in. opery, singspiele, muzykę do dramatu Rosamunda księżniczka Cypru a także utwory religijne oraz chóralne. Jednakże ze względu na brak pierwiastka dramatycznego cieszą się one mniejszą popularnością.

Największe znaczenie w twórczości Franza Schuberta mają jednak pieśni, które powstawały przez całe życie kompozytora.

Dzięki Schubertowi pieśń stała się kunsztowna artystycznie, a zarazem nabrała bardzo osobistego charakteru. Było to możliwe dzięki rozkwitowi niemieckiej poezji lirycznej, zapoczątkowanej w XVIII wieku. Z tej właśnie poezji wyrastają utwory Schuberta, odznaczające się doskonałym połączeniem tekstu i muzyki.

Muzyka pisana przez Schuberta respektuje rytmy wiersza, akcenty, a nawet intonację mowy, dlatego też niezbyt szczęśliwym rozwiązaniem jest śpiewanie ich w tłumaczeniach na inne języki. Ponadto

podkreślane są słowa emocjonalnie ważne a melodia kroczy niewielkimi interwałami, skoki większych interwałów służą zaś uwydatnianiu ekspresji tekstu. Ogromną rolę w pieśniach pełni też akompaniament, traktowany w sposób równorzędny z głosem solowym, często o dużym stopniu trudności. Warto

zaznaczyć również, że pieśni te nie były przeznaczone do wykonywania na wielkich scenach, ale dla grona przyjaciół.

Schubert jest twórcą ponad 600 pieśni na głos solowy z akompaniamentem fortepianum, głównie do tekstów niemieckich poetów romantycznych (Goethe, Schiller, Heine, Müller). Trudno mówić o „typie”

pieśni schubertowskiej, tak ogromna jest ich różnorodność. Schubert jako twórca pieśni romantycznej ustalił 5 zasadniczych rodzajów pieśni:

1. zwrotkowa – to samo opracowanie muzyczne do każdej zwrotki,

2. zwrotkowo‑wariacyjna (wariacyjna) – przekształcenia za pomocą środków techniki wariacyjnej, zwłaszcza w ostatniej zwrotce, np. Pstrąg (Die Forelle),

3. przekomponowana – każda zwrotka ma nowe i dostosowane do tekstu, opracowanie muzyczne, np.

Wędrowiec (Der Wanderer),

4. deklamacyjna – muzyka podporządkowana jest tekstowi oraz jego akcentom i nastrojom, natomiast melodyka jest ograniczona pod względem interwałowym i rytmicznym, np. Śmierć i dziewczyna, 5. ballada – ma budowę swobodną, w której najważniejsze jest ścisłe zespolenie melodii z akcentami

mowy, nastrojem tekstu, np. Król Elfów (Erlkönig) do słów Goethego.

Jedną z najbardziej znanych pieśni jest Małgorzata przy kołowrotku (Gretchen am Spinnrade). Inspiracją do tej pieśni stała się scena z Fausta Goethego. Słowa wyrażają słodki i bolesny niepokój, przemieszany z nadzieją, jaką odczuwał w duszy Schubert pod wpływem rodzącego się uczucia do Teresy Grob.

W akompaniamencie słyszymy z jednej strony – jednostajny furkot kołowrotka, z drugiej - krótki,

powtarzający się uporczywy rytm bijącego serca przędzącej dziewczyny. Na tym tle rozwija się melodia - słowa skargi wyłaniające się z marzenia.

Wysłuchajmy pieśni Małgorzata przy kołowrotku.

1. {audio} Utwór:Małgorzata przy kołowrotku autorstwa Franza Schuberta

Wykonawca: Muzycy z Akademii Muzycznej im. Feliksa Nowowiejskiego w Bydgoszczy

„Dziewczyna przy kołowrotku”, charlo ehoatherblog.com., CC BY 3.0 (ilustracja); Franz Schubert, „Małgorzata przy kołowrotku”, AMFN, CC BY 3.0

Drugą popularną pieśnią jest Król Elfów. Wysłuchajmy utworu.

1. {audio} Utwór:Król elfów, autorstwa Franza Schuberta

Wykonawca: Muzycy z Akademii Muzycznej im. Feliksa Nowowiejskiego w Bydgoszczy

Albert Edward Sterner, Król Elfów, ilustracja do ballady Johanna Wolfgnanga von Goethe, ok. 1910, wikimedia.org, domena publiczna (ilustracja);

Franz Schubert, „Król Olch”, AMFN, CC BY 3.0

Analiza wybranych pieśni

1

1

Kompozytor pisał zarówno pieśni pojedyncze, jak i łączone w cykle, wśród których możemy wyróżnić:

Piękna młynarka (Die schöne Müllerin) – cykl 20 pieśni skomponowany w 1823 roku do słów Müllera ułożonych na wzór „noweli muzycznej”, które opowiadają o niespełnionym uczuciu młynarczyka do pięknej młynarki. Pieśni te są bliższe muzyce popularnej z różnorodną melodyką i akompaniamentem wspomagającym słowa pieśni.

Podróż zimowa (Die Winterreise) – drugi cykl 24 pieśni napisany w latach 1827‑1828 do słów Müllera stanowiących kontynuację wędrówki bohatera, tym razem przez zimowy krajobraz, który potęguje jego osamotnienie. Znajdują się tu pieśni bardzo zróżnicowane o pogłębionej ekspresji - przenika je niepokój, rozpacz i przygnębienie.

Franz Schubert, „Rękopis cyklu Winterreise”, themorgan.org, CC BY 3.0

Łabędzi śpiew (Schwanengesang) – zbiór pieśni skomponowanych przez Schuberta w 1828 roku, zestawiony po jego śmierci i symbolicznie zatytułowany przez jego przyjaciół. Znajdują się tu utwory skomponowane pod koniec życia Schuberta - głównie o charakterze deklamacyjnym. Liryka wokalna miała ogromny wpływ na pozostałą twórczość Schuberta. Materiał muzyczny pieśni często stawał się podstawą nowego utworu, przeznaczonego na skład instrumentalny. Przykładem może być pieśń Pstrąg, która stała się inspiracją IV części kwintetu fortepianowego Pstrąg.

Wysłuchajmy fragmenty obu utworów.

Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.pl

Franz Schubert, „Pieśń Pstrąg”, 1827, AMFN, CC BY 3.0

Utwór muzyczny: „Pstrąg”, autorstwa Franza Schuberta. Kompozycja posiada szybkie tempo. Cechuje się wesołym charakterem.

Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.pl

Franz Schubert, Kwintet „fortepianowy Pstrąg”, cz. IV, AMFN, CC BY 3.0

Utwór muzyczny: „Kwintet Pstrąg” autorstwa Franza Schuberta. Kompozycja posiada szybkie tempo.

Cechuje się wesołym charakterem.

Twórczość instrumentalna

Twórczość instrumentalna to przede wszystkim utwory fortepianowe cieszące się dużą popularnością,

lecz małym prestiżem. Większość utworów Schubert układał dla amatorów, gdyż sam nie był koncertującym pianistą, a zawodowi wirtuozi nie wykazywali zainteresowania jego twórczością.

Kompozycje te nie stawiały wielkich wymagań technicznych, za to ujmowały melodyjnością. Były to przede wszystkim miniatury użytkowe, wśród nich ponad 300 tańców, takich jak marsze, polonezy, laendlery, tańce niemieckie, a zwłaszcza walce, które weszły w modę w latach dwudziestych.

„Franz Schubert”, online-skills, CC BY 3.0

Do repertuaru koncertowego należą: 6 Moments Musicaux (wzór miniatury fortepianowej dla romantyków; pod tą wspólną nazwą kryją się utwory o różnym charakterze (np. nokturny, marsze, etiudy) oraz tempie, ujęte w formę ABA), 8 Impromptus (bardziej zróżnicowane formalnie, czołowymi przedstawicielami tego gatunku później byli Fryderyk Chopin i Ferenc Liszt) czy sonata B‑dur. Wysłuchajmy jednej z miniatur fortepianowych.

Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.pl

Franz Schubert, „6 Moments Musicaux„ D. 780, nr 3 f-moll, AMFN, CC BY 3.0

Utwór muzyczny: „Moment muzyczny” autorstwa Franza Schuberta. Kompozycja posiada szybkie tempo.

Cechuje się wesołym charakterem.

Oprócz miniatur fortepianowych w twórczości Franza Schuberta znajdujemy także symfonie. Pierwsze napisane są jeszcze pod wpływem klasyków wiedeńskich: Haydna - ludowość, taneczność (menuety), Mozarta - bogactwo śpiewnej melodyki, Beethovena - monumentalne założenia formalne, napięcia wyrazowe. Są one jednak bardzo rzadko wykonywane.

Największe znaczenie mają dwie ostatnie symfonie: VII C‑dur Wielka oraz VIII h‑moll Niedokończona. Napisane są już zdecydowanie w duchu romantycznym i są równocześnie najbardziej dojrzałymi dziełami symfonicznymi Schuberta. Dominuje w nich element liryczny, dramatyczny, romantyczna nastrojowość, bogactwo inwencji melodycznej o rysach bardzo indywidualnych a forma podporządkowana jest treści.

Wysłuchajmy fragmentu najbardziej znanej symfonii Franza Schuberta.

Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.pl

Franz Schubert, „VIII symfonia h-moll Niedokończona”, online-skills, CC BY 3.0

Utwór muzyczny: Franz Schubert, „VIII symfonia h-moll Niedokończona”. Kompozycja posiada szybkie tempo. Cechuje się podniosłym charakterem.

Schubert nie był rewolucjonistą w muzyce, jego odkrycia są raczej przeczuciami liryka. Nie zrywał z przeszłością, nie odrzucał form klasycznych, lecz nadawał im indywidualne rysy, dzięki czemu jego twórczość jest obecna na scenach koncertowych do dziś.

Zadania

Ćwiczenie 1

Które z wymienionych cech są charakterystyczne dla twórczości Franza Schuberta?

intymność wypowiedzi monumentalne dzieła emocjonalizm

liryzm Ćwiczenie 2

Które z instrumentów prezentują główny temat na początku VIII Symfonii h-moll Niedokończonej? oboje i klarnety

fagoty i waltornie skrzypce i wiolonczele Ćwiczenie 3

Zaznacz, jakie tematy dominowały w pieśniach Franza Schuberta.

niespełniona miłość

opisy wydarzeń historycznych śmierć

radość codziennego życia Ćwiczenie 4

Ułóż utwory w kolejności ich powstawania.

Symfonia Niedokończona Pstrąg

Podróż zimowa Król Elfów

Małgorzata przy kołowrotku Ćwiczenie 5

Zaznacz, do której z pieśni odnosi się tekst. Ballada przedstawia ojca z synkiem pędzącego konno przez las wieczorową porą. Na początku wydaje się, że dziecko jedynie majaczy w dziwnej chorobie, lecz ostatni wers przynosi nagły zwrot – dziecko nie żyje.

Małgorzata przy kołowrotku Król Elfów

Pstrąg

Ćwiczenie 6

Zaznacz dwa spośród czterech nazwisk nazwiska poetów, których teksty stały się podstawą pieśni Franza Schuberta.

Johann Wolfgang von Goethe Adam Mickiewicz

Aleksander Puszkin Friedrich Schiller Ćwiczenie 7

Przyporządkuj tytuł utworu do gatunku.

Pstrąg, Król Elfów, Wielka, Niedokończona Symfonia – ..., ...

Pieśń – ...

Kwintet fortepianowy – ...

Słownik pojęć

Ballada

rozbudowana pieśń o charakterze dramatycznym, epickim, występują tu często różne postacie i dialogi; ballada ma budowę swobodną

Cykl pieśni

zbiór utworów przeznaczony do wykonania jako całość; najczęściej cykl posiada pewien element, który pozwala traktować różne jego elementy jako wspólną całość

Miniatura instrumentalna

gatunek muz. powstały w XIX w.; reprezentują go krótkie utwory, głównie na fortepian solo lub inny instrument z towarzyszeniem fortepianu, o formie wzorowanej na pieśni solowej

Singspiel

utwór sceniczny oparty na tekście mówionym ze wstawkami muzycznymi, głównie pieśniami zwrotkowymi, prostymi ariami i nieskomplikowanymi partiami zespołowymi. Gatunek rozwinął się w Niemczech pod wpływem angielskiej opery balladowej i francuskiego wodewilu.

Źródło:

B. Kaczorowski, Muzyka Encyklopedia PWN, Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2007 www.muzykotekaszkolna.pl/wiedza/gatunki/cykl

Galeria dzieł sztuki

Joseph Kriehuber, „Franz Schubert”, 1846, wikimedia.org, domena publiczna

Leopold Kupelwieser, „Franz Schubert w młodości”, listopad 1828, online-skills, CC BY 3.0

Moritz von Schwind, „Schuber ada”, 1868, online-skills, CC BY 3.0

 



 



Biblioteka muzyczna

   ^{ }

„Dziewczyna przy kołowrotku”, charlo ehoatherblog.com., CC BY 3.0

Franz Schubert, „Rękopis cyklu Winterreise”, themorgan.org, CC BY 3.0

„Franz Schubert”, online-skills, CC BY 3.0

 



 



