J. Lepiarczyk
Pałac w Żaganiu
Ochrona Zabytków 9/1-2 (32-33), 115-117
1956
n ie się on w te d y c ie k a w ą i e fe k to w n ą o zd o b ą teg o z a k ą tk a m ia sta . J e s t to n a jc e n n ie js z y z a b y te k w tej części Z g o rz e lc a i je d n o z n ie lic z n y c h u n a s z a b y tk o w y c h u rz ą d z e ń p o czto w y ch . E. Małachowicz P A Ł A C W Ż A G A N IU
W Ż a g a n iu , o n g iś sto lic y n a jd a le j n a z ach ó d w y s u n ię te g o ślą s k ie g o k s ię s tw a p ia s to w s k ie g o (1274— 1472) w zn o si się o k a zały, w c z e s n o b a ro k o w y je d n o p ię tr o w y p a łac n a w y so k im cokole, z b u d o w a n y w d r u g iej p oł. X V II w . i p o ło żo n y u w s tę p u do p ię k n e g o i ro zleg łeg o p a r k u . M im o tr ó j- sk rz y d ło w e g o , o tw a rte g o n a w s p o m n ia n y p a r k z a ło ż e n ia ro b i w ra ż e n ie p o tę ż n e g o i n ie d o s tę p n e g o z a m k u . S u ro w y i p e łe n p o tę g i w y ra z n a d a je m u n ie ty lk o z w a r ta b ry ła , w zn o sz ą c a się n a ru s ty k o w a n y m co k o le o ra z ru s ty k o w a n e o b ra m ie n ia o k ie n n e i p o d z ia ły p ila s tro w e , a le ta k ż e s e tk i rz e ź b io n y c h m a s z k a ro n ó w , g ro ź n ie s p o g lą d a ją c y c h z n a d o k ie n i b e lk o w a n ia w ień c z ą c e g o b u d o w lę . P a ła c w y d a je się by ć n a p ie rw s z y r z u t o k a o b ro n n y m z a m k ie m r e n e s a n s o w y m n a p la n ie cz w o ro b o k u z d z ie d z iń c e m p o ś ro d k u , zw łaszcza, że o ta c z a go fo sa , p rz e z k tó r ą p rz e rz u c o n e są m o sty . M a m y n ie w ą tp liw ie tu jeszcze je d e n p r z y k ła d ty p u tzw . „p ala zzo in fo r te z - za . J e ś li s p o jrz e ć n a ń od s tro n y p a r k u — n a o tw a r ty z tego b o k u d z ie d z in ie c — to p a ła c p rz y b ie r a c h a r a k t e r o zd o b n ej, choć p o w a ż n e j sie d z ib y m a g n a c k ie j. Ś le p e a r k a d y w d w ó c h k o n d y g n a c ja c h , ry tm ic z n a a r t y k u la c j a fa s a d , d e lik a tn ie js z y d e ta l, b a rd z ie j p ła s k i i o z d o b n y p o d k r e ś la ją tę ró ż n ic ę w y ra z u , j a k a za c h o d z i p o m ięd zy e le w a c ja m i z e w n ę trz n y m i i d z ie d z iń c o w y m i. J e d y n i e o k n a p a r t e r u z a c h o w a ły i t u ta j sw ą r u s ty k ę . A o to k r ó tk ie p rz y p o m n ie n ie d ziejó w b u d o w y tego p a ła c u . Z n a m y je d zięk i o p ra c o w a n io m n a u k o w y m . N ie z re a liz o w a n e z o sta ły p la n y b u d o w y w s p a n ia łe g o p a ła cu p rz e z A lb re c h ta W a lle n sfe in a (V ald - śte jn ), g ło śn eg o b o h a te r a w o jn y 3 0 -le tn ie j, św ie tn e g o w o d za i a m b itn e g o p o lity k a czesk ieg o a z a ra z e m n a jw ię k s z e g o m e c e n a s a i p r o te k to r a s z tu k i w c a łe j ó w czes n e j R zeszy. Z o sta w sz y za sw e z asłu g i k się c ie m ż a g a ń sk im , p o czął g ro m a d z ić m a te r ia ły b u d o w la n e i p rz y g o to w y w a ć o l b rz y m i p la c p o d p rz y s z łą re z y d e n c ję . T r a g iczn a ś m ie rć w r o k u 1034 p r z e r w a ła te p ra c e . D oszło je d y n ie do w z n ie s ie n ia b u d y n k u a d m in is tra c y jn e g o , k tó r y z czasem zo sta ł ro z e b r a n y . P o k a ta s tr o f ie W a lle n - s te in a c e sa rz n a d a ł k się stw o sw e m u sy n o w i F e rd y n a n d o w i II I , k tó r y w r o k u 1646 s p rz e d a ł je ks. W a c ła w o w i E u z e b iu sz o w i L o b k o v ic o w i (zm. 1677) z R o u d n ic y 115
Ryc. 133. P a ła c w Ż a g a n iu . F ra g m e n t d zie dzińca.
w C z e c h a c h . M a g n a t te n , p rz e w o d n ic z ą c y N a d w o rn e j R a d y W o je n n e j i ta j n y r a d c a c e s a rz a , je s t w ła śc iw y m in ic ja to re m b u do w y p a ła c u żag a ń sk ie g o , k tó r y w zn ió sł w l a t a c h 1070— 1677 w e d łu g p r o je k tu a r c h ite k tó w w ło sk ic h F ra n c is z k a C a ra ttie g o
i A n to n ie g o P o rty . W n ę trz a u rz ą d z a n o d o p ie r o po je g o śm ie rc i. W ro k u 1784 k s ię s tw o ż a g a ń s k ie p rz e s z ło w p o s ia d a n ie P io
-R yc. 134. P a ła c w Ż a g a n iu . P o r t a l e le w a c ji z a c h o d n ie j.
R y c. 135. M a s z k a ro n z fa s a d y z a c h o d n ie j.
R y c. 136 i 137. W id o k od o g ro d u i e le w a c ja s k rz y d ła .
t r a K u rla n d z k ie g o , k tó r y n a n o w o u r z ą dził p a ła c i z b u d o w a ł w p a r k u o ra n ż e r ię o ra z in n e b u d y n k i 1. W ie lk ie d n i d la Ż a g a n ia n a s ta ły w o k r e sie K o n g re s u W ie d e ń sk ie g o (1814— 1815), k ie d y to b y w a ł tu t a j s ły n n y T a lle y ra n d , m in is te r s p r a w z a g ra n ic z n y c h F r a n c ji; j e go b o w ie m sio s trz e n ie c p o ś lu b ił D o ro tę , c ó rk ę ks. P io t r a K u rla n d z k ie g o . K s. D o ro ta w ra z ze sw ą s io s tr ą (s tro n n ic z k ą M e t te r - n ic h a ) o d g ry w a ła w ie lk ą ro lę p o lity c z n ą w ty m czasie. O d n o w io n y i u rz ą d z o n y p a ła c ja ś n ia ł p rz e p y c h e m i b o g a c tw e m z b io ró w p rz e m y s łu a rty s ty c z n e g o , p o rc e la n y o ra z b i b l i o t e k ą 2. A r c h it e k tu r a p a ła c u z a c h o w a ła się b ez z m ia n do d z is ie js z y c h czasów . J e g o c h a r a k t e r fo rte c z n y , r u s ty k o w a n ie , z w a rto ś ć b ry ły , ry tm ic z n y i c ią g ły p o d z ia ł e le w a c ji, te k to n ik a i p o d p o rz ą d k o w a n ie e le m e n tó w d e k o ra c y jn y c h ra m o m a r c h i te k to n ic z n y m , p re c y z ja o p ra c o w a n ia d e ta li, sp o k ó j i ró w n o w a g a c a ło śc i p r z y p o m in a ją je sz c z e re n e s a n s o w e b u d o w n ic tw o p ó łn o c n y c h W łoch (G e n u a , B o lo n ia), a t a k że r ę k ę w y b itn e g o tw ó rc y sp o d z n a k u V ig n o li (C a p ra ro la ). Z e szczegółów w y s ta rc z y w sp o m n ie ć , ż e m o ty w m a s e k , z a sto s o w a n y ta k w R o u d n ic y j a k i w Ż a g a n iu , w y s tę p u je c zęsto w a r c h it e k t u r z e p a ła c o w e j w ło sk ie j, z w ła sz c z a g e n u e ń s k ie j <np. p a la z z o D o r ia - T u r s i, p a la z z o R e g ia U n iv e r s ité i inne).
M a r ia n M o re lo w sk i, b a d a c z i z n a w c a s z tu k i ś lą s k ie j p o d k r e ś la zale żn o ść ty p o lo g iczn ą p a ła c u ż a g a ń s k ie g o od p a ła c u L u k s e m b u rs k ie g o w P a r y ż u (d z ie ła S a lo m o n a d e B ro sse), a je ś li id z ie o f a s a d y to w id z i z w ią z k i z n ie z r e a liz o w a n y m p a ła c e m w C h a rle v a l (p r o j. D u c e r c e a u ) 8; j e d n o c z e śn ie w sk a z a ł je s z c z e s iln ie j od in n y c h b a d a c z y n a z w ią z k i z p a ła c e m w R o u d n ic y , k tó r y ro z p o c z ę to b u d o w a ć w p ra w d z ie w ro k u 1653 w e d łu g p r o j e k tu F ra n c is z k a C a ra ttie g o , a le w z n ie sio n o o s ta te c z n ie w la ta c h 1666— 1680 w e d łu g p r o je k tu A n to n ie g o P o r ty , a u to r a p a ła c u ża g a ń sk ie g o ; a u to r e m d e k o r a c ji r z e ź b ia r sk ie j w R o u d n ic a c h b y ł B e r n a r d o F e r e t - t o 4. P a ła c ro u d n ic k i, n ie w ą tp liw y p ie r w o w z ó r ż a g a ń sk ie g o ta k co do z a ło ż e n ia o g ó ln eg o ja k i d e ta li (n p . m a s z k a ro n y ), p o s ia d a c z w a rty b o k d z ie d z iń c a z a m k n ię ty n is k ą g a le r ią z b r a m ą w fo r m ie w ie ży. W p rz e c iw ie ń s tw ie d o Ż a g a n ia d z ie d z in iec o tw ie r a się t u w s tr o n ę m ia s ta . W z w ią z k u z ty m n a le ż y j e d n a k z w ró -1 B e rn h a rd P a t z a k, D a s h e rz o g lic h e S ch lo ss in S a g a n . „ B e lv e d e re " , 1930, s tr. 126— 133. * T ra u d G r a v e n h o r s t , S ch lesien . E rle b n isse e in es L an d es, B re sla u 1938, s tr. 150— 153.
s M a ria n M o relow ski, R ozkw it b a ro k u n a Ś l ą sku 1650— 1750, W ro cław 1952, s tr. 18, 54.
* S o upls p a m a te k h isto ric k y c h a u m eleckych
V K ralo stv i C éskem XXVII. P o litick y O k res R oud- nlcky II. Z am ek R oudnicky. P r a h a 1910, s tr. 8— 17.
cić także uw agę na pew ne podobieństwa w założeniu, jakie zachodzą m iędzy pa łacami w Roudnicy i Żaganiu z jednej stro ny, a grupą renesansowych zam ków czes kich i śląskich z drugiej połowy i końca w ieku XVI, które posiadają również plan trój skrzydłow y (z galeriam i arkadowymi) otaczający dziedziniec, zam knięty z czwar tego boku niską galerią lub murem, spo za którego rozlega się widok na park lub krajobraz (np. N elahozeves, Opoćno, Pła- kowice, Pszczyna i inne). Charakterystycz ne jest to, że praw ie w szystk ie te zamki i pałace otwierają się niskim skrzydłem dekoracyjnym na ogród i tylko niektóre zwrócone są bramą w stronę zajazdu, an tycypując w ten sposób jak gdyby za łożenia francuskie XV II wieku. Co w ię cej, podobne założenia trój skrzydłow e w y stępują, jak to w ykazał Jerzy Szabłowski, również i w M ałopolsce (np. zamki w Żywcu, Bodzentynie, Szydłowcu, Su chej, S pytkow icach )5. W przeciw ieństw ie do tego typu założeń pałace francuskie cechuje podkreślenie korpusu głównego,, który wyodrębniano od reszty zabudo wań,tworzących podkowę od zajazdu czyli cour d’honneur. W pałacach czeskich i śląskich tego typu trafiają się często odstępstw a od tej zasady, wyrażające się w tym, że korpus głów ny i skrzydła bocz ne tworzą jednolitą bryłę o wydłużonych ramionach bocznych (np. Zabór) oraz że trójskrzydłow y dziedziniec otwiera się w stronę parku a n ie zajazdu (np. Gro dziec).
Pałace w Roudnicy i Żaganiu naw ią zują w ięc z jednej strony do tradycji ro dzimej, w ykształconej przez Włochów w XVI w ieku, z drugiej zaś w idać na nich już oddziaływ anie nowych kierunków i wzorów. Trój skrzydłowe założenie z ga lerią od strony boku czwartego powtarza się potem w e W rocławiu w Gimnazjum św. Macieja (obecnie Ossolineum), dziele Jana Chrz. M athieu, jak to w ykazał Mo- re lo w sk ie.
Pałac żagański, podobnie jak roudnicki, n ie posiada już krużganków arkadowych; echem ich są obram ienia arkadowe fasad dziedzińca, ujm ujące pola z otworami okiennym i. N ie wiadomo, jak m iało w y glądać zam knięcie czwartego boku dzie dzińca, tj. od strony parku; w olno przy puszczać, że stanowić go mogła niska log gia lub m ur dekoracyjny z bramką. Wnę trza pałacu posiadają w zasadzie dekora cję klasycystyczną. Do najcenniejszych należy klatka schodowa w skrzydle za chodnim.
5 Je rz y S z a b ł o w s k i , S ta ry zam ek w Żywcu. „ B iu l. H ist. S z tu k i“ , IV, 1936, s tr. 164—5.
• M, M o r e 1 o w s к i, op. cit., s tr. 17.
Tak w ięc pałac w Żaganiu jest bardzo cennym zabytkiem architektury, dziełem z okresu przełomu, z jednej strony koń czącym długi szereg rozwojowy zam ków i pałaców renesansow ych w Czechach i na Śląsku, z drugiej zaś zapoczątkowującym now y typ pałacu na Śląsku za wzorem Roudnic. Z wysoką wartością historyczną pałacu żagańskiego łączy się niem niejsza jego ranga artystyczna.
N iestety, pałac ulega postępującem u zniszczeniu i zamienia się zwolna w ruinę, mimo, że nie doznał znaczniejszych szkód w czasie działań wojennych. Pusty, n ie zabezpieczony, oczekuje remontu i w łącze nia w nurt nowego życia. Należy natych m iast przeprowadzić najkonieczniejsze prace zabezpieczające i ratownicze, za m knąć dostęp dla niepowołanych, napra w ić dach i rynny, założyć okna, odczyś cić i uporządkować zdewastowane i częś ciowo już zagruzowane wnętrza. Prezydia Rad Narodowych wszystkich trzech szcze bli pow inny ustalić przeznaczenie i użyt kownika pałacu, który nadaje się na cele szkolne, kulturalne lub wypoczynkowe, ze w zględu na dużą kubaturę budynku.
J. Lepiarczyk
u s u w a n i e Śl a d ó w z n i s z c z e ń
WOJENNYCH Z MIAST I OSIEDLI A OCHRONA ZABYTKÓW
Prezydium Rządu powzięło w dniu 20 VIII 1955 r. (Monitor Polski nr 92 z dn. 20 X 55) uchw ałę nr 056 w sprawie usu nięcia ślad ów zniszczeń wojennych w m ia stach i osiedlach.
Stan uporządkowania m iast i osiedli prow incjonalnych dotkniętych działaniam i w ojennym i zwłaszcza na ziemiach odzyska nych przedstawia się znacznie gorzej niż w Warszawie. Wprawdzie z ulic i placów publicznych zdołano już gruz usunąć, ale m ury nieodbudowanych budynków nadal się rozsypują a zw ały gruzu zalegają w obrębie bloków i parcel.
J eśli Prezydia Miejskich Rad N arodo w ych interesow ały się usuwaniem śladów zniszczeń wojennych, to w w ielu przy padkach istotnym powodem tych zainte resow ań była chęć uzyskania cegły z roz biórki. Toteż głów ną uwagę zwracano na ruiny budynków, z których po ich roze braniu można było uzyskać m ożliwie dużą ilość dobrej całej cegły. Natomiast m ało interesow ano się wywózką gruzu, jako m a teriału bezwartościowego, jeśli oczyw iście n ie przew idyw ano jego zużytkowania do wyrobu prefabrykatów, jak pustaki do stropów, cegła okładzinowa itp.
Ten tryb postępowania nie dawał g w a rancji szybkiego uporządkowania m iast, a przecież od ukończenia wojny upłynęło 117
