Województwo bydgoskie
Ochrona Zabytków 5/2 (17), 123-126
K R O N I K A
PRACE KONSERWATORSKIE W OJEW ÓDZTW O B Y D G O SK IE
W la ta ch 1950— 51 p race U rzędu K o n serw atorsk iego o b ejm o w a ły k o n serw a cję o b iek tó w za b y tk o w y ch różnego typu.
1. B u d o w n i c t w o o b r o n n e . N iek tó re m iasta w o je w ó d z tw a b y d g o s kiego p osiad ają zesp oły śred n iow ieczn ych m urów m iejsk ich o różn ym stan ie zach o w ania. W znacznej części za ch o w a ły się m ury z końca X III w . (z p óźn iejszym i p rzebudow am i) w C h ełm n ie, z X IV w. w C hojnicach, z p rzełom u X IV i X V w. w G ołubiu; m ury T orunia i Grudziądza z X III/X I V w . stoją na dość dużych od cinkach, w reszcie z cztern astow ieczn ych m u rów B yd goszczy i In o w ro cła w ia zo
sta ły ty lk o szczątki. P a lą c y m za g a d n ie n iem je st k on serw acja ty ch zesp o łó w ze w zg lęd u na ich zn a czen ie h istoryczn e, u r b a n isty czn e, a zarazem groźn y stan zach o w ania. P rzew id u je się p race nad p rzyw ró cen iem ich w a rto ści p la sty czn y ch . D o-
tychdzas p rzeprow adzono zab ezp ieczen ie i k o n serw a cję części m u ró w m iejsk ich w C h ełm n ie i C hojnicach oraz k o n ty n u o w an o p o w a żn iejsze p race w Toruniu.
T o r u ń — M u r y M i e j s k i e przy pl. R a p a c k i e g o . P rzy rozbiórce w r. 1948 g a zo w n i m iejsk iej odkryto fragm en t g o ty ck ieg o m uru obronnego z 1. 1250— 70 (ryc. 126). P oszu k iw an ia a rch iw a ln e oraz
prace ziem n o -b a d a w cze d op row ad ziły do od k rycia (m iejscam i do g łęb o k o ści 2 m) fu n d a m en tó w m uru oraz b a szt — głów n e, go i zew n ętrzn ego. W r. 1950 dokonano za b ezp ieczen ia głó w n eg o m uru, u zupełniono w y b ra n e fu n d am en ty oraz p od n iesion o je, p rzyw rócon o p ierw otn y w y g lą d lica m uru oraz odkuto zam u row an e b la n k i i ganek obronny. W r. 1952 zostaną uk oń czon e prace przy fra g m en ta ch o d sło n ięty ch , w latach n a stęp n y ch p rzew id y w a n e je s t d alsze od sło n ięcie m uru fo sy i b arbakanu (z X V w.), oraz rozw iązan ie u rb a n isty czn e ca łe go teren u (w ed łu g p rojek tu E. G ąsiorow - skiego). Z ab ytk ow em u teren o w i przyw róci się ja sn o ść rozp lan ow an ia i czy teln o ść przez zrek on stru ow an ie p lan u ob w arow ań , n a d b u d o w a n ie fu n d a m en tó w do w ys. ok. 1,30 m i częścio w e p rzyw rócen ie daw nej rzeźby teren u z n ad an iem m u form y z ie leń ca.
2. O d b u d o w a i k o n s e r w a c j a z a b y t k o w y c h o b i e k t ó w a r c h i
-R yc. 120. Toruń — b a zy lik a św . Jana. M as- w e r k i okna w prezb iteriu m przed k o n
serw acją.
Ryc. 121. T oruń — b a zy h k a św . Jana. W i traż w p rezb iteriu m po k on serw acji.
Ryc. 122 i 123. E pitafium A n n y P irn esiu s. ok. 1576. S tan przed i po k on serw acji.
t e k t o n i c z n y c h . N a jw ię k sz e prace prow adzono przy od b u d ow ie d a w n eg o k la s z t o r u B e n e d y k t y n e k w G ru dziądzu, p rzeznaczonego na m u zeu m i b i b lio tek ę m iejsk ą. P race rozpoczęto w r. 1950, zabezpieczono m u ry i sporządzono strop y A ckerm anna. W b. r. p rzew id u je się u k oń czen ie robót i p rzejęcia obiektu
przez u żytk ow n ik a.
C iek aw sze zagad n ien ia k o n serw a to rsk ie n ap otk an o przy in n ych ob iek tach : n a tere n ie w o jew ó d ztw a is tn ie je cały szereg g o tyck ich o b iek tó w sa k raln ych w N iesza w ie, O sieku W lk., P łon n em i in., w których w ok resie baroku, szczeg ó ln ie w w . X V III, zam ien ion o stropy na pozorne sk lep ien ia k oleb k ow e, osłab iając ty m w ięźb ę dacho w ą i stw arzając p arcie n a m ury boczne W k o ściele p ara fia ln y m w N i e s z a w i e , fu n d o w a n y m w pocz. X V w . przez W ład y sła w a J a g iełłę, o zn aczn ej w a rto ści arty styczn ej (ulubiony m o ty w ry su n k ó w N oa- k ow sk iego), d alek o p o su n ięty p roces zn i szczenia górnych części m urów , w ięźby d ach ow ej i pokrycia d ach ow ego, oraz da rem n e d w u k rotn e próby p rzyw rócen ia ró w n o w a g i statyczn ej k o n stru k cji przy p o m ocy ścią g ó w żela zn y ch zad ecyd ow ały o dokonaniu gru n tow n ego rem on tu z p rzy w ró cen iem form y stropu płask iego, z za ch ow an iem d o ty ch cza so w eg o n a ch y len ia dachu. W r. 1951 rozebrano całą w ięźb ę d ach ow ą i pozorne sk lep ien ia , a założono strop żelb eto -p u sta k o w y (rys. 125) w zm a c n ia ją c k on stru k cję ob iek tu i przyw racając w n ętrzu p ierw otn ą form ę szczególn ie b li ską p olskiej a rch itek tu rze W r. 1952 prze w id y w a n e jest w y k o n a n ie stolark i stropu (b elk ow an ia d ek oracyjn ego i deskow ania sufitu).
W K a t e d r z e w C h e ł m ż y zn i szczonej od uderzen ia pioruna w 1951 i., odbudow ano pod nadzorem w ład z k on ser w atorsk ich dach, h ełm i część sk lep ień .
3. K o n s e r w a c j a w n ę t r z z a b y t k o w y c h . K on tyn u ow an o prace zw iązan e z p rzyw rócen iem p ierw o tn eg o w y g lą d u w n ę t r z a p r e z b i t e r i u m z II-g ie j p o ło w y X III w . к o- ś c i o ł a p. w. ś w . J a n a w T o r u n i u i k o n serw a cję śred n iow ieczn ego oszk len ia zach ow an ego w m asw erk u okna w schodniego. O kno w ok resie baroku (praw ' dopodobnie X V II w.) zostało zam u row a ne, zach ow ały się jed n ak resztk i o szk le nia (rys. 120) p ochodzącego z dw óch ok re sów : a) szybki bez żad n ego opracow ania m alarsk iego zach ow an e w różycy, p och o
okna z 2 -giej poł. X III w .; b) szyb k i p o sia d a ją ce op racow an ie m a la rsk ie za ch o w a n e w p ozostałych częściach m asw erk u p ochodzące praw d op od obn ie z X IV w z okresu odbudow y i w y k o n a n ia p o lich ro m ii w nętrza. S zyb k i w y k a z y w a ły zn acz n y stop ień zniszczenia; na sk u tek d zia ła n ia czy n n ik ó w atm o sfery czn y ch i czasu n astąp iła h yd roliza szkła, o b jaw iająca się za b ielen iem i dość głęb ok im rozkładem zew n ętrzn ej w a r stw y tak, że szkło p o w ło k o w e straciło całą sw oją p o w ło k ę barw ną, za ch ow an ą tylk o na brzegach k rytych o ło w iem . W r. 1949 p rzeprow adzono k o n ser w a c ję w itraża i u zu p ełn ion o brak u jące p o la, szyb k i p o w ło k o w e zu p ełn ie odbarw ione w y m ien io n o oraz założono n ow ą siatk ę ołow ian ą. W r. 1950 p rzen iesion o do p rez b iteriu m tryp tyk św . W olfganga celem n a dan ia w n ętrzu charak teru śred n io w iecz n ego. W grudniu 1951 r. w m on tow an o w okno n o w y w itraż zh arm on izow an y z oszk len iem za b y tk o w y m m asw erk u , n a
w iązu jący do w czesn y ch (m ed alion ow ych ) trad ycji w itra żo w n ictw a z czasów I-g o oszk len ia. Z ach ow an e z dru giego okresu o szk len ia p ole ze sterczyn k ą św iad czącą 0 a rch itek ton icznej k on cep cji w itraża X IV w. p rzen iesion o z op isem do jednej z d oln ych kw ater. P rojek tod aw cą i w y kon aw cą jest E. K w ia tk o w sk i, który p rze prow adzał rów nież k o n serw a cję w itraża. Z a ry so w a ły się d w ie k o n cep cje k o n ser w a to rsk ie m ające na celu w strzy m a n ie d alszego procesu hyd rolizy szkła: a) p o w le c z e n ie za b y tk o w y ch szyb n ow ą w a r st w ą b ezb arw n ego szk liw a o niższej tem p e raturze to p liw o ści (m etoda prof. F isch era stosow an a w N iem czech), b) p ok rycie szyb rodzajem w ern ik su z balsam u pszczelego (propolis) i w y cią g u to lu lo w eg o w osk u w e d łu g za leceń prof. T orw irta. P rzep ro w a dzono ek sp erym en t, p o w lek a ją c jed n ą k w a terę w yżej w y m ien io n y m w ern ik sem 1 uzysk an o w y n ik dodatni, u znając iż m e toda prof. F isch era, zm ien iająca stru k tu rę au ten tyk u , je st m niej racjonalna. W ciągu pół roku szyb y lek k o się za b ieliły , a c y n ow an y o łó w zszarzał na całej przestrzen i okna z w y ją tk ie m w ern ik so w a n ej k w a te ry.
4. K o n s e r w a c j a m a l a r s t w a . P rzeprow adzono k o n serw a cję szeregu o b iek tó w m. in. 19 obrazów galerii m alar stw a p olsk iego X V III i X IX w . z m uzeum P om orsk iego w Toruniu. D o ciek a w szy ch z pośród k o n serw o w a n y ch o b iek tó w n a le ży e p i t a f i u m A n n y P i r n e
-Ryc. 124 i 125. N iesza w a — k ościół para fia ln y . W idok ogóln y i zbrojen ie stropu
Ryc. 126. T oruń — fragm en t m uru obron n eg o w czasie k o n serw a cji w r. 1949.
s i u s (z la t ok. r. 1576) z k o ścio ła p. w. św . Jana w T oruniu, m a lo w a n e tem p erą z laseru n k am i o lejn y m i na d esce. K o n cep cja obrazu zapożyczona jest z „Sw . H ie ronim a“ D iirera. L iczne w y łu szczen ia gruntów ki (ryc. 122) oraz p ęch erze sk ła d a ły się na zły stan zach ow an ia obrazu, p o krytego jeszcze grubą w a rstw ą zczern ia - łego w ern ik su olejnego. K onserw ację, e p i tafium p rzeprow adzał P. K. Z. Z akład w T oruniu (ryc. 123).
5. Poza p racam i w y k o n y w a n y m i w te renie p race U rzędu K o n serw atorsk iego o b ejm ow ały rów n ież zb ieran ie m a t e r i a ł ó w ‘n a u k o w y c h i o p ra co w y w an ie d o k u m e n t a c j i d la o b ie k tó w o b jęty ch pracam i k on serw a to rsk im i lub do n ich p rzew id zian ym i. I tak p rze prow adzono in w en ta ry za cję p om iarow ą i fotograficzn ą 30 ch at p o d cien io w y ch pow . ch ojn ick iego, rom ań sk iego k ościoła N. M. P. w In o w ro cła w iu (przy k tórym przeprow adzano rów n ież prace bad aw cze), go tyck iego z X IV w . w S w ie c iu w raz z p rojektem , szk icow ą in w en ta ry za cję zam ku w G ołubiu (X IV pocz. X V II), oraz bram y C złu ch ow sk iej i m u rów w jej o to czeniu w C hojnicach.
W zak resie p rzygotow an ia d o k u m en tacji tech n iczn ej dużą pom ocą stało się zorga n izow an ie w r. 1951 O ddziału P. K. Z. w Toruniu.
J. F.
R yc. 127. P u łtu sk — dom y w R ynku z końca X V III i początku X IX w. Stan
przed k on serw a cją z r. 1947.
Ryc. 128. P ło ck — dom przy ul. N aru to w icza 8, z w a n y „Pod O patrznością“. Stan
po w y k o n a n iu częściow ej kon serw acji.
W OJEW ÓDZTW O W A R SZ A W SK IE W p ierw szy ch latach po zn iszczen iach w ojen n y ch dążono do p o w strzy m a n ia p o stęp u jącej d ew a sta cji i ru in y za b y tk ó w przez p rzep row ad zen ie ja k n a jlic z n ie j szych zabezpieczeń. W n astęp n y m etap ie m ożna b yło sk on cen trow ać w y siłe k i p rzy stąpić do od b u d ow y zw a rty ch zesp ołów .
1 . K o n s e r w a c j a z e s p o ł ó w u r b a n i s t y c z n y c h . M iasto P ł o c k jako zesp ół z a b y tk o w o -u rb a n isty czn y za j m uje p oczesn e m iejsce w h ierarch ii m ia st m azow ieck ich . S zczęśliw y m zrządzeniem d ziałania w o jen n e i la ta o k u p acji n ie n a ru szyły jeg o całości, a zn iszczen ia b yły stosu n k ow o m ałe. O gniw a sk ła d o w e z e społu zab ytk ow ego d oznały jed n ak d o tk li w y ch u szczerb k ów z pow odu braku k o n serw acji w ciągu w ie lu lat. C zas b ow iem dezolu je b u d ow le zab u d ow y m iejsk iej, zw łaszcza p o w sta łe w p o czątk ach w iek u X IX , a to na sk u tek gorszego sy stem u b u dow ania n iż w w iek a ch d a w n iejszy ch .
