Piotr Stępień
Konserwacja reliktów murów Zamku
Wawelskiego : prace w latach
1986-1988
Ochrona Zabytków 42/2 (165), 153-159
PIOTR STĘPIEŃ
K O N S E R W A C JA R ELIK T Ó W MURÓW ZAMKU W A W ELSK IEG O
(PRACE W LATACH 1986-1988)
Wzgórze W awelskie, jako jeden z najważniejszych ze społów zabytkowych Polski wymaga działań konserwa torskich o różnorodnym zakresie, problematyce i meto dach. W artykule opublikowanym w „Ochronie Zaby tków ” 1987, nr 4, omówiłem wykonane w ostatnich latach prace konserwatorskie przy kamiennym detalu architektonicznym. Podobny problem, lecz wymagający odrębnych rozwiązań konserwatorskich, stanowią relikty murów.
W czasie prac archeologicznych, zarówno planowych, jak i ratunkowych (przy pracach instalacyjnych i budo w lanych) oraz badań architektonicznych odsłonięto re likty murów pochodzące z nie zachowanych budowli Wawelu lub z poprzednich faz budowlanych obiektów istniejących. W znacznej części są to partie fundamen towe, choć występują również wtórnie zasypane partie nadziemne oraz fragmenty włączone w późniejsze struk tury budowlane. Ważną grupę stanowią relikty budowli przedromańskich i romańskich (do chwili obecnej zlo kalizowano kilkanaście obiektów z tego okresu); liczne są także relikty budowli gotyckich. Materiał kamienny występujący w tych reliktach to: nieporowaty (zbity) wapień jurajski, używany zarówno w formie kamienia łamanego, jak i elementów obrobionych (romańska ko stka, gotyckie detale architektoniczne); wapień dolo- mityczny, zbliżony właściwościam i (niewielka porowa tość) i zastosowaniem do poprzedniego; karpackie pia skowce glaukonityczne, o spoiwie węglanowym i natu ralnej porowatości rzędu 10%, znacznie wzrastającej wraz z korozją materiału1. W reliktach gotyckich i póź niejszych obok kamienia występuje cegła; w większości jest to materiał o porowatości zbliżonej do wym ienio nych wyżej piaskowców. We wszystkich opisanych wyżej obiektach materiał kamienny i ceglany spajany był zaprawą wapienno-piaskową, o zróżnicowanej proporcji składników i twardości; zróżnicowanie to w znacznym stopniu ma charakter wtórny, wynikły z destrukcji. Podstawowym problemem występującym we wszystkich wyżej wym ienionych grupach reliktów, jest destrukcja zaprawy wapiennej, która na skutek wypłukiwania składników, oddziaływania soli rozpuszczalnych, zmiany temperatury i wilgotności traci wytrzymałość i spoistość. Postępująca destrukcja zaprawy grozi dezintegracją struktury muru. W zależności od użytego materiału i warunków może występować równolegle korozja pozo stałych składników muru — kamienia lub cegły; jednak w odróżnieniu od detalu architektonicznego w w ięk szości reliktów murów jest to czynnik drugorzędny. Gwałtowne przyspieszenie destrukcji następuje po od słonięciu reliktów murów W gruncie wody opadowe wypłukują składniki zaprawy, nasycając ją jednocześnie solami rozpuszczalnymi. Wraz z zanieczyszczeniem śro dowiska występuje korozja chemiczna (głównie kw a sowa) na skutek oddziaływania zawartych w wodzie opadowej związków. Dopóki mur osadzony jest w grun cie, procesy niszczące przebiegają stosunkowo wolno, zwłaszcza poniżej granicy przemarzania (stabilne w a runki cieplno-wilgotriościowe). Po odsłonięciu wraz z wysychaniem następują skurcze, pęknięcia, krystali zacja soli rozpuszczalnych; materiał poddany zostaje
działaniu czynników atmosferycznych, m.in. częstym zmianom temperatury i wilgotności. Z tych względów relikty murów powinny być poddane konserwacji w nie długim czasie po odsłonięciu.
Przy ustalaniu postępowania konserwatorskiego w yróż nić należy dwie grupy reliktów murów: relikty przezna czone do eksponowania (m .in. w ramach już utw o rzonych lub planowanych rezerwatów archeologiczno- -architektonicznych) i przeznaczone do ponownego za sypania. W grupie pierwszej istotną rolę odgrywają wartości estetyczne i czytelność obiektu, uzasadniająca np. staranne oczyszczenie. W grupie drugiej oczyszcze nie jest tylko zabiegiem pomocniczym, wykonywanym w stopniu wymaganym dla prawidłowego utrwalenia obiektu. Natomiast duże znaczenie ma trwałość w yko nanych zabiegów wobec braku kontroli i możliwości ich powtórzenia po zasypaniu. Natomiast w obu grupach podstawowym celem jest zachowanie oryginalnych w ar tości obiektu jako dokumentu i przedmiotu dalszych badań. Znaczenie Wawelu dla historii i kultury polskiej uzasadnia staranną konserwację nawet drobnych relik tów murów w jego obrębie.
Problem konserwacji odsłoniętych reliktów murów w y stępował już od podjęcia w 1905 r. odnowy Zamku Królewskiego na Wawelu. Odkrycie przez Z. Hendla i A. Szyszko-Bohusza reliktów kilku budowli średniowiecz nych pociągnęło za sobą ich konserwację, wykonywaną metodami tradycyjnymi, tj. przez uzupełnienia zaprawy i fragmentów wątku. Metody te były doskonalone przez coraz staranniejszy dobór składu zaprawy użytej do* napraw, w oparciu o badania zapraw historycznych. W niektórych pracach do uzupełnień wątku użyto w tór nie materiał kamienny z destruktu. Uzupełnienia w yko nane w ten sposób są niemal nie do odróżnienia od substancji oryginalnej obiektu, co jest korzystne pod względem odbioru estetycznego, natomiast utrudnia ba dawczą weryfikację zabytku.
W latach sześćdziesiątych XX w. Sekcja Konserwatorska Pracowni Archeologicznej2 Kierownictwa Odnowienia Zamku Królewskiego na Wawelu wprowadziła techno logie konsolidacji materiałów oparte na preparatach syntetycznych, głównie żywicach sztucznych. Związane to było z tendencją do ograniczenia uzupełnień reliktów na rzecz utrwalania substancji oryginalnej, a zatem innego rodzaju ingerencji konserwatorskiej.
Doświadczenia te wykorzystano przy wyborze i opra cowaniu technologii dla prac wykonywanych w latach 1 9 8 6 -1 9 8 8 przez Zespół Konserwatorski „W aw e l” dzia łający w ramach PP Pracownie Konserwacji Zabytków — Kierownictwo Odnowienia Zamku Królewskiego na W awelu. Metodę polegającą wyłącznie na uzupełnianiu zaprawy uznano za nie wystarczającą voraz zbyt inge rującą w strukturę i wygląd reliktów.
1 Szczeg ó ło w e dane o materiale kam iennym w ystęp u jącym w b u do w lach W aw elu zaw iera artykuł: P. S t ę p i e ń , K o n se r w acja detalu arch itekton iczn ego Zam ku na W aw elu — prace w latach 1 9 8 4 - 1986. „O ch ro n a Z ab ytk ó w " 1987, nr 4.
2 S ekcją Konserw atorską Praco w n i A rcheolo gicznej kieruje od w ielu lat mgr Jó ze fa Frasio w a; prace sekcji ko n su lto w an e były przez doc. Eizbietę Nosek.
1. R elikty ro tu n dy przy B a szcie Sando m ierskiej, część z a c h o d nia na w y z fundam entem em pory i , , św ia d k ie m " a rch e o lo g i cznym , w trakcie k o n se rw a cji (fo t. K. M u sia ł)
1 R e lics o f the rotunda at the Sando m ierska Tower, the w estern part o f the nave w ith fo un datio n o f the gallery an d a rch a eolo g ic a l „ w it n e s s ', during co nserva tion
2. W ystaw a „ W a w e l zagin io ny", po sa d zk a i relikty p ie c ó w w tzw. M a lej K u ch n i w trakcie k o n se rw a cji (fot. K. M u sia ł) 2. „ The L o s t W a w e l" exhibition, flo o r an d relics o f sto v e s in the so -ca lle d „ S m a ll K itch en ", during co nserva tion
Dla technologii wzmocnienia struktury muru przyjęto następujące wymagania:
— głęboką penetrację umożliwiającą przesycenie zapra w y w całej grubości muru,
— trwałość,
— możliwie niski koszt, z uwagi na duze powierzchnie i kubatury konserwowanych obiektów.
Wymagania te spełniają przede wszystkim żywice akry lowe i pochodne. W opisanych powyżej pracach zasto sowano je w trzech formach:
— roztworów żyw icy akrylowej (Osolan KL kopolimer metakrylanu butylu z kwasem metakrylowym) w roz puszczalnikach organicznych, w stężeniu od 2 do 10%, -— dyspersji wodnej żyw icy winylowo-maleinowo-akry- lowej (preparat Osakryl KM, rozcieńczony wodą), — dyspersji wodnej kopolimeru styrenowo-maleinowe- go z dodatkiem kwasu akrylowego i środkami sieciu jącymi (preparaty Oktamid KSM i Oktamid WD roz cieńczone w o d ą )3.
Z wymienionych preparatów Osolan KL jest tworzywem najdłużej stosowanym w pracach konserwatorskich. Roz puszczalność żyw icy i głęboka penetracja (w porowatej zaprawie sięgająca kilkudziesięciu centymetrów, a w porowatym kamieniu i cegle przy niskich stężeniach roztworów, tj. ok. 2% — kilku centymetrów) są zaletami tego preparatu. Problemem jest natomiast łatwopalność i toksyczność rozpuszczalników organicznych, stwarza jące znaczne zagrożenie pożarowe i zdrowotne, co utrudnia prowadzenie prac. Zagrożeń tych można unik nąć stosując dyspersje wodne zbliżonych do Osolanu KL żyw ic. Oktamid KSM dzięki niskiemu stopniowi wstęp nej polimeryzacji i małej lepkości umożliwia (przy odpo wiednim rozcieńczeniu, tj. ok. 10 -1 5 % ) głębokie (rzędu kilkunastu cm i więcej) przesycenie zaprawy w murze; po wyschnięciu i reakcji jest nierozpuszczalny w wodzie i trudno rozpuszczalny w rozpuszczalnikach organicz nych. Odwracalność metody przy głębokim wzm ocnie niu zaprawy w reliktach murów można jednak uważać za sprawę jak dotąd teoretyczną, gdyż nawet rozpuszczalna żywica nie może być w pełni wyekstraktowana z głębi muru; jest to możliwe jedynie w odniesieniu do warstw
powierzchniowych. Uzasadnia to użycie żyw ic polim e ryzujących we wzmacnianym materiale.
Odwracalność zapewnia Osakryl KM; po w yschnięciu żywica jest nierozpuszczalna w wodzie, ale rozpusz czalna w rozpuszczalnikach organicznych; preparat ten jednak znacznie słabiej penetruje zaprawę (ok. kilku centymetrów, jeśli w murze nie ma pustek i szczelin ułatwiających penetrację). Jest to zatem preparat opty malny dla obiektów, w których destrukcja zaprawy ma charakter powierzchniowy.
R e l i k t y m u r u p ó ł n o c n e g o k o ś c i o ł a S w . G e- r e o n a poddano konserwacji w 19)87 r. Odkrył je na Dziedzińcu Batorego A. Szyszko-Bohusz w 1921 r. Wkrótce relikty te zasypano, lecz bez konserwacji. Po powtórnym odsłonięciu — w trakcie prac archeologicz nych prowadzonych w latach 1 9 8 3 -1 9 8 6 przez Z. Pia- nowskiego i J . Firleta — niezbędna była konserwacja przed kolejnym zasypaniem*. Relikty te to stosunkowo niewielkie fragmenty (długości 5,0 m, łączna wysokość ok. 2,4 m) części fundamentowej z łamanego wapienia jurajskiego (nieporowatego) i części nadziemnej z blo ków piaskowca, na zaprawie wapienno-piaskowej. Do wstępnego wzmocnienia najbardziej osłabionych miejsc użyto z uwagi na penetrację Osolan KL (w roz puszczalnikach organicznych), natomiast zasadnicze wzmocnienie całej zaprawy wykonano Oktamidem KSM , trzykrotnie powtarzając zabieg. Szczególną uwagę zw ró cono na utrwalenie odcisku bazy przyściennej kolumny — jedynego śladu po dekoracji architektonicznej nawy. Sklejenie pęknięć oraz przytwierdzenie odspojonych frag
3 Preparaty: O solan KL, O sakryl KM , Oktamid K S M , Oktamid W D oraz w ym ien io n y w dalszej części tekstu Osakryl S -4 produkow ane są przez Zakłady Chem iczne w O św ięcim iu. O dnośnie Osolanu — zob. m .in . Z. C i a b a c h , W ła ściw o ści i za sto so w a n ie ż y w ic o trzym yw anych z m etakrylanu butylu. „O ch ro n a Z ab ytk ó w " 1984, nr 3.
* A. S z y s z k o - B o h u s z , Z h isto rii rom ańskiego W awelu, „R o c z n ik K rako w ski" 1923. T. XI X; J . F i r l e t , Z. P i a n o w s k i , Badania ra tow n icze na D zied ziń cu B atoreg o na W awelu w 1983 r. Problem zachod niej c z ę ś c i bazyliki tzw. ś w G ereona. Spraw o zd ania A rcheolo giczne, t. 39.
3. W ystawa ..W a w e l za g in io n y ", relikty m uru p o łu d n io w e g o tzw . M alej K u ch ni, stan p o k o n se rw a c ji (fo t. K. M usia ł)
3. ..T h e L o st W a w e l" exh ibition , relics o f so uthern w a ll o f the so -ca lle d ..S m a ll K itc h e n ", state fo llo w in g co nserva tion
4. W ystaw a ..W a w e l zagin io n y", tzw . „D u z a K u ch n ia ", fu n d a m ent p o d slup — stan p o k o n se rw a c ji (fo t. K. M u sia ł)
4. ..T h e L o s t W a w e l" exh ibition , the s o - c a lle d ..L a rg e K itc h e n " fo u n datio n fo r u nder the pillar — state fo llo w in g co n serva tio n
mentów kamienia i zaprawy wykonano tymi samymi preparatami (w odpowiednio większym stężeniu) oraz w niewielkim stopniu zaprawą wapienno-piaskową mo dyfikowaną żywicą sztuczną (niewielki dodatek Osa- krylu KM ). Dodatkowym problemem było zwalczanie mchów i pleśni, atakujących obiekt; użyto parachloro- metakrezol w roztworze alkoholowym.
Z e s p ó ł r e l i k t ó w p r z y p ó ł n o c n e j e l e w a c j i p a ł a c u 5 obejmuje mury pochodzące z różnych okresów historycznych, od XI w. (tzw. sala o 24 słupach) poprzez gotyk (przedmurze) i renesans (przybudówki pałacu) po XIX w. (poterna austriacka). Część tych reliktów od kryta została przez A. Szyszko-Bohusza w 1921 r.; podobnie jak przy poprzednim obiekcie poważniejszych zabiegów konserwatorskich przed zasypaniem nie w y konywano. Badania weryfikacyjne Z. Pianowskiego i J . Firleta w latach 1 9 8 5 -1 9 8 7 odsłoniły cały zespół; kon serwację niektórych reliktów wykonała w trakcie prac archeologicznych Sekcja Konserwatorska Pracowni A r cheologicznej.
Pierwszą pracą w omawianym zespole zleconą w 1986 r. Zespołowi Konserwatorskiemu „W aw el” była konser wacja trzech stosunkowo niewielkich (kilka m2) relik tów: dwóch fragmentów filarów tzw. sali o 24 słupach (A1 i A 2 ) oraz fragmentu romańskiej przybudówki tejże sali (C); wszystkie z łamanego wapienia jurajskiego na zaprawie wapienno-piaskowej. Nieporowaty wapień ju rajski nie wykazywał praktycznie uszkodzeń, natomiast korozja zaprawy groziła dezintegracją całej struktury muru. Z uwagi na konieczność wykonania prac w listo padzie (możliwość wystąpienia ujemnych temperatur) zastosowano roztwór Osolanu KL w toluenie (w stę żeniu 5 -1 0 % ) wprowadzony w zaprawę aż do pełnego nasycenia. Do niewielkich podklejeń zastosowano kit z mączki kamiennej (w apień) również na bazie Osola nu KL.
W lecie 1987 r. zakonserwowano z kolei dwa renesan sowe mury F1 i F 2 (pozostałość przybudówki pałacu, wedug ustaleń Z. Pianowskiego związanej z w odocią giem zamkowym), wraz ze złączonymi z nimi reliktami B 3 i В 4, pochodzącymi z wyżej wymienionej przy
budówki, tzw. sali o 24 słupach. Występował tu bardziej zróżnicowany materiał; oprócz wapienia jurajskiego (nie- porowatego) — glaukonityczny piaskowiec karpacki o spoiwie węglanowym i cegła; zaprawa wapienno-pia skowa o zmienionym składzie i konsystencji. Oprócz zaprawy (w części murów renesansowych osypującej się pod dotknięciem) najdalej posuniętą destrukcję w yka zywał piaskowiec karpacki.
Zróżnicowanie materiału i stopień destrukcji wymagały zróżnicowania również zastosowanych technologii. Po delikatnym, lecz starannym oczyszczeniu pędzlami wzm o cnienie rozpoczęto od bloków piaskowca, stosując roz twór Osolanu KL w rozpuszczalnikach organicznych. Następnie strukturę muru nasączano kilkakrotnie Okta- midem KSM , rozcieńczonym wodą, aż do odpowied niego stopnia wzmocnienia. Drobne uzupełnienia za prawy (podklejenia odspojonych cegieł i kamieni) w y konano zaprawą na bazie mieszanki wapna hydraulicz nego i dołowanego z piaskiem kopanym jako w ypeł niaczem.
Pęknięcia kamieni i cegieł sklejano — zależnie od w ie l kości: Osolanem KL, Oktamidem KSM (zagęszczonym) lub żyw icą epoksydową. Na koronach murów F 1 i F 2 (które po zasypaniu znajdować się będą płytko pod powierzchnią wykonano warstwę zabezpieczającą (ochron ną) z zaprawy na bazie analogicznej mieszanki wapna, z okruchami ceramicznymi i piaskiem. Na zakończenie całość murów profilaktycznie zdezynfekowano, dla unik nięcia rozwoju mikroflory w okresie przed zasypaniem, stosując roztwór fenolu.
R e l i k t y r o t u n d y p r z y B a s z c i e S a n d o m i e r s k i e j przedstawiały zbliżone do poprzednich obiektów problemy konserwatorskie. Odsłonięte w latach 1974 -1 9 8 5 przeznaczone zostały do ponownego zasypania,
* A. S z y s z k o - B o h u s z , op.cit. J . F i r l e t , Z. P i a n o w s k i , Badania w eryfika cyjn e p rze d p ó łn o cn ą elew acją p a ła cu k ró le w skieg o na W awelu 1985 — Problem w cz e sn o śre d n io w ie c z n e j rezy d en cji książęcej. S praw o zd an ia A rch eolo g iczn e, t. 39.
5. Fragm ent m uru p ó łn o c n e g o na w y ko ścio ła Ś w . G ereona z o d cisk iem bazy kolum ny — stan p o k o n se rw a cji (fo t. K. J a k u bek)
5. Fragm en t o f northern w a ll o f the S t. G ereon ch u rch nave w ith the im pressio n o f the co lu m n 's base — state fo llo w in g c o n se r vation
6. R elikty m urów przy p ó łn o c n e j e le w a c ji pałacu, na p ierw szym p lan ie m ur re n e sa n so w y F2. w tyle m ur F 3 — stan p o ko n serw a cji, w idoczn a w arstw a ochronna na ko ro n ie m uru (fot. K. Ja k u b e k )
6. R e lic s o f w alls at the northern sid e o f the palace, in fo reg ro u n d R en a issa n ce w all F2, in b a ck g ro u n d w all F 3 — state fo llo w in g conserva tion , the p ro te ctiv e layer on the w all co p in g is visible
7 W zgórze W aw elskie, sytu acja reliktów o p isa n y ch w artykule: A — D zied zin iec A rk a d o w y p a ła cu ; В — katedra; 1 — w ysta w a ..W a w e l Z a g in io n y ” : rotunda S w .S w . Feliksa i A dau kta i tzw. Duża K u ch n ia ; 2 — w y sta w a ..W a w e l za g in io n y ” : tzw . M ala K u ch n ia; 3 — z e sp ó l reliktó w p rzy p ó łn o c n e j e le w a c ji pa łacu ; 4 — fragm ent m uru p ó łn o c n e j n a w y kościo ła S w . G ereona na D zied ziń cu B a to reg o ; 5 — relikty ścia ny w cz e sn o g o ty ck ie j w sali I piętra skrzydła bram nego; 6 — relikty ro tu n dy przy B a szcie S a n d o m ierskiej (o p ra ć. P. S tęp ień )
7. The W a w el Hill, situation o f the relics d e scrib e d in the article: A — The A rc a d e d C ou rtyard o f the Palace. В — the Cathedral;
1 — „ The L o s t W a w e l” e xh ib itio n : the rotunda o f S t. Felix and S t. A d a u c tu s a n d the s o -c a lle d „ L a rg e K itc h e n ”; 2 — „ The L o s t W a w el” exh ib itio n : the so -c a lle d „ S m a ll K itc h e n ”; 3 — the relics at the northern sid e o f the pa la ce; 4 — fragm ent o f the northern w all o f the S t. G ereon ch u rch nave at the Batory C ourtyard; 5 — re lics o f e a rly -G o th ic w all in 1st flo o r room o f the gate w in g ; 6 — re lics o f rotunda by the San do m ierska
Tow er
8. S ch e m a t zasypania reliktów m urów na przykładzie zespo łu relitków przy e le w a c ji p ó łn o c n e j p a ła cu : A — p rzek ró j p r o s to p a dły do ścia n y pa łacu ; В — przek ró j ró w n o le g ły do ściany p a ła cu : 1 — relikty m urów ; 2 — w yp ełn ien ie zagłębień p ia skiem ; 3 — ochronna w arstw a zapraw y na k o ro n ie m uru; 4 — siatka p la sty ko w a ; 5 — w arstw a g lin y lub Hu ( m ateria/ n ie p rze p u szc z a ln y ); 6 — p ia sek lub ziemia ( m ateria/ p rz e p u sz cz a ln y); 7 — darń (opra ć. P. S tę p ie ń )
8. M ann er o f co verin g up the w a ll relics w ith sand, on the exam ple o f the relics o f the p a la ce 's northern s id e : A — section p e rp en d icu la r to the p a la ce w all; В — se c tio n p a ra llel to the p a la ce w all: 1 — w all relics; 2 — fillin g h o llo w s o u t w ith sand; 3 — p ro te c tiv e layer o f mortar on w all c o p in g ; 4 — p la stic netting; 5 — layer o f d a y or loam (im perm eable m aterial); 6 — sa n d or earth (perm eable m aterial); 7 — tu rf
9. R z u t z esp o łu re lik tó w przy p ó łn o c n e j e le w a c ji p a ła cu : A — ściana sa li tzw . o 2 4 słu pach , p ierw sza p o ło w a X / w .; A 1, A 2 . A 4 — fu nd am enty fila ró w sa li tzw . o 2 4 słu p ach , p ierw sza p o ło w a X I w .; B. B I . B 3 , B 4 — p rzy b u d ó w k a rom ańska do tzw . sa li o 2 4 słupach. X I - X I I w .; С — m ur w c z e sn o śre d n io w ie c zn y w ob rębie p rz y b u d ó w k i rom ańskiej; D 1, D 2 — g o ty ck ie przedm urze, przełom X IV i X V w .; E1 — g o ty c k i m ur obronny, przełom X I II i X IV w. w łą czon y p ó ź n ie j w ścia n ę p a ła cu ; F l , F 2 — p rzy b u d ó w k a ren esa n so w a p a ła cu ; G — m ur n o w o żytn y , X V I I - X V I I I w .; P — p rze jście p o d ziem n e z cz a só w au striackich . X IX w .; Z — ściana p a ła cu (m u ry o b jęte pracam i op isan ym i w artykule — p rzy ciem n io n o ; oprać. P. S tę p ie ń na p o d sta w ie m ateriałów D ziału A rc h e o lo g ii P Z S na W a w elu)
9. View o f relics at p a la ce 's northern eleva tio n : A — w all o f the room w ith 2 4 pillars. 1st half- o f the 11th cen t.; A 1 , A 2 , A 4 — fo u n d a tio n s o f p o s ts in the room w ith 24 pillars, 1st h alf o f the 1 1th cen t.; B, B 1 B 3 B 4 — R o m a n esq u e ad dition to the room w ith 24 pillars, 1 1 th -1 2 th cen t.; С — early m edieval w all in the R o m a n esqu e addition; D1, D 2 — G o th ic bulwark, 14th/15th cen t.; E1 — G o th ic rampart, 13th/ 14th cent., later in co rp o ra ted into the pa la ce w all; F1, F 2 — R e n a issa n ce addition to the p a la ce; G — w all o f m odern ages, 1 7 th - 18th cen t.; P — u n d erg ro u n d p a ssa g e from A u stria n tim es, 19th ce n t.; Z — p a la ce w a ll (w a lls in c lu d e d in w ork d e scrib e d in article are sh aded )
lecz po przeprowadzeniu konserwacji umożliwiającej dalsze ich zachowanie w gruncie. Rotunda, według obecnego stanu badań, datowana jest na XI w . Łamany wapień jurajski partii fundamentowych nie wykazywał większych zniszczeń, w przeciwieństwie do ciosów pia skowca karpackiego z fragmentarycznie zachowanej partii nadziemnej; ten ostatni łuszczył się i proszkował. Dodatkowym problemem było „przeczyszczenie" obiek tu dokonane przez dorywczo zatrudnionych (przed zle ceniem prac PP PKZ) indywidualnych w ykonaw ców ; spowodowało to usunięcie części zdestruowanej zapra w y spomiędzy kamieni. Zastosowana technologia była analogiczna do wyżej opisanej, tj. wzmocnienie pia skowca Osolanem KL, wzmocnienie pozostałej jeszcze zaprawy Oktamidem WD, uzupełnienia (podklejenia) zaprawą wapienno-piaskową i sklejenie pęknięć. Użycie żyw icy w formie dyspersji wodnej było prak tycznie jedynym rozwiązaniem; z uwagi na wielkość obiektu (ok. 7 0 -8 0 m2) i położenie w głębokim wykopie użycie rozpuszczalników organicznych stwarzałoby duże ryzyko (w ybuch, toksyczność) i trudności. Prace w yko nano w sezonie wiosenno-letnim 1988 r.
Zachowanie wyżej opisanych reliktów uzależnione bę dzie w znacznym stopniu od sposobu zasypania. W opar ciu o doświadczenia krajowe i zagraniczne w tym zakresie7 przyjęto następujące zasady:
— wypełnienie zagłębień, szczelin itp. suchym, czystym piaskiem, ułatwiającym powtórne wypreparowanie.
— osłonięcie reliktów siatką plastykową (o gęstych oczkach, chroniącą przed uszkodzeniem przy przyszłym odkopywaniu,
— nałożenie na siatkę w arstwy (najczęściej 2 5 -3 0 cm) gliny lub iłu, chroniącej przed penetracją wody opa dowej, a jednocześnie spełniającej rolę kompresu odsa lającego,
— wypełnienie wykopu gruntem rodzimym lub innym materiałem przepuszczalnym, odprowadzającym wodę poza obrys reliktów,
— zabezpieczenie przed wnikaniem wody opadowej na powierzchni terenu, zaleznie od sytuacji obiektu, bruk, warstwa gliny pod darnią lub inne.
Do chw ili opracowania artykułu wykonano, w oparciu o powyższe w ytyczne, część prac przy zasypywaniu reliktów muru kościoła Św . Gereona na Dziedzińcu Batorego i reliktów rotundy przy Baszcie Sandomierskiej. Poddane konserwacji relikty w obrębie w ystaw y Wawel zaginiony należą do drugiej grupy, tj. obiektów prze znaczonych do ekspozycji. Oba omówione poniżej ze społy, tj. fundamenty słupów w „Dużej Kuchni” i relikty
6 A . K u k l i ń s k i , R o tu n d a kolo B a szty S a n d o m ie rsk ie j. „ Z O t chłani W ie k ó w " 1 9 8 5 , z. 1 — 2; „Info rm ato r A rch e o lo g iczn y". B adania 1 9 7 7 , 1 9 7 8 , 1 9 8 3 , 1 9 8 4 , 1 985.
7 Zob. min. N. P. S t a n l e y P r i c e [re d .]. C on servation on A rc h e o lo g ic a l E xa ca v a tio n s. IC C R O M , Rom e 19 8 4.
w „M ałej Kuchni", odsłonięte zostały w latach sześć dziesiątych. Destrukcja, której objawy skłoniły do pod jęcia prac, związana była ze zmianami temperatury i w il gotności po odsłonięciu, ogólnie biorąc przesuszeniem. D w a f u n d a m e n t y s ł u p ó w 8, pochodzące z X V I - - XVI I I w ., znajdują się w dawnej „Dużej Kuchni". Fundamenty też z łamanego kamienia i cegły (w znacz nej części wtórnie użytej gotyckiej „p alców ki") połą czonych zaprawą wapienno-piaskową stanowiły pod stawę drewnianych słupów; konstrukcja ta przenosiła obciążenia dynamiczne, jej przeznaczenie nie jest jednak znane. Wzmocnienia wymagały zwłaszcza boczne po wierzchnie obu fundamentów, wypreparowane w trakcie badań archeologicznych z warstwy ziemnej, w której je pierwotnie wykonano, zalewając warstwy gruzu zapra wą. Do wzmocnienia użyto roztwór Osolanu KL w mie szance acetonu i alkoholu etylowego (min. 1/3 acetonu, ok. 10% żyw icy); dzięki szczelinom i pustkom roztwór penetrował głęboko, umożliwiając pełną konsolidację struktury. Relikty drewna utrwalono również Osolanem KL stosując roztwór o odpowiednio większym stężeniu (ok. 20% żyw icy) rozpuszczalniki nie powodujące pęcz nienia i dodatek środka grzybobójczego (tym ol). Nie wielkie podklejenia wykonano kitem wapienno-piasko wym, scalając kolorystycznie. Drobne okruchy cegieł, kamieni i zaprawy doklejono Osolanem KL oraz Osa- krylem S-4; ten ostatni wykazał jednak mniejszą przy datność w porównaniu z opisanym poprzednio Osa- krylem KM. W części fundamentu północnego użyto również do wzmocnienia zaprawy Oktamid KSM . Stwierdzony w trakcie prac rozwój mikroflory (głównie pleśni) skłonił do rozszerzenia programu konserwator skiego o odkażanie obiektów; dobre wyniki uzyskano przy użyciu parachlorometakrezolu. Prace wykonano w ciągu sezonów zimowych: 1986/87 i 1987/88. R e l i k t y w t z w . M a ł e j K u c h n i , obejmują frag menty ceglanych murów renesansowych, dwu kamien nych filarów i ceglaną, nowożytną posadzkę. W trakcie prac konserwatorskich odsłonięto ponadto pod połud niową posadzką części pomieszczenia, dwa fundamenty murowane pod drewniane słupy analogiczne do wyżej omówionych fundamentów w „Dużej Kuchni". Oprócz występującej we wszystkich obiektach destrukcji zapra wy, zniszczenia obejmowały cegłę — spękania, odspa janie się fragmentów i proszkowanie. Dodatkowym za daniem było utwardzenie warstwy gruzu pod posadzką wokół odsłoniętych fundamentów.
W oparciu o doświadczenia poprzednich prac do wzm o cnienia zaprawy, cegły i gruzu użyto Oktamid KSM , rozcieńczony wodą, przez kilkakrotne nasączanie i za strzyki. Do podklejenia okruchów cegły i fragmentów tynku zastosowano natomiast Osakryl KM.
Relikty te przed wzmocnieniem oszczyszczono, nato miast na zakończenie konserwacji w części profilak tycznie odkażono. Prace wykonano w 1988 r. (luty -kw ie cie ń ).
Oprócz wymienionych prac w obrębie w ystaw y W awel zaginiony prowadzona jest konserwacja rotundy św . św . Feliksa i Adaukta i reliktów przyległej budowli. Dwa pierwsze etapy tej pracy wykonano w sezonach zimo wych 1986/1987 i 1987/1988; trzeci planowany jest na sezon 1988/1989. Z uwagi na znaczenie obiektu i od mienną technologię ^estry kwasu krzemowego) praca ta będzie przedmiotem odrębnej publikacji.
Przykład pracy konserwatorskiej łączącej problematykę reliktów murów i detalu architektonicznego stanowi fragment ś c i a n y w c z e s n o g o t y c k i e j w sali na pierwszym piętrze skrzydła bramnego, z okrągłym oknem („o cu lu s") datowanym na początek XIV w . Materiał kamienny ściany i okna (wapień skalisty, jurajski) nie wykazywał uszkodzeń (oprócz zabrudzenia), natomiast silnie zdestruowana była zaprawa i relikty tynków. Po nieważ w tym wypadku nie była potrzebna głęboka penetracja, do powierzchniowego wzmocnienia zaprawy i podklejenia tynków użyto Osakryl KM, łatwy do ew en tualnego rozpuszczenia i usunięcia. W celu zachowania reliktowego charakteru obiektu, uzupełnienia zaprawy ograniczono do umocowania luźnych kamieni w dolnej części okna.
Omówione powyżej prace wykonało w ramach PP PKZ — Kierownictwo Odnowienia Zamku Królewskiego na W awelu, Zespół Konserwatorski „W aw el" w składzie: arch. Piotr Stępień (kierownik zespołu — konserwator prowadzący prace), Mariola Dudzicka, Barbara Krysza- łowicz, mgr Elżbieta Chromy-Dubis, Beata Iw ińska - Polek, Lucyna Nowakowska, Renata Sykała, Katarzyna Jasińska, Agata Hołda-Gortat, Piotr Połomski, Robert Prochownik. Nadzór konserwatorski sprawowali z ra mienia Państwowych Zbiorów Sztuki na W awelu: mgr Jan Błyskosz — główny konserwator, mgr Jó ze f Niżnik — kierownik działu Archeologii, dr Zbigniew Pianowski i mgr Janusz Firlet. Dokumentacja prac złozona jest w Archiwum Państwowych Zbiorów Sztuki na Wawelu oraz w PP PKZ — Kierownictwo Odnowienia Zamku Królewskiego na W awelu.
mgr inz. arch. P io tr S tę p ie ń P P P K Z — K ie ro w n ic tw o O dn ow ienia Zamku K ró le w sk ie g o na W aw elu
8 J . N i ż n i k , P rzew o d n ik p o rezerw a cie arch itekton iczn o - -archeologiczn ym przed rom ańskiej ro tu n dy św . Feliksa i A d a ukta oraz w y s ta w ie ,, W aw el z a g in io n y " Biblioteka Szko len io w a Krakow skiego Koła Przew o dn ikó w M iejskich. Krakó w 1976
9 Tamże.
C O N SER V A TIO N O F R E L IC S OF T H E C A S T LE W A LLS A T W AW EL, 1986-1988 A rchaeo lo gical and architectural studies conducted w ithin the
W aw el Hill uncovered num erous relics of w a lls from structures that have not survived or from previous phases of existing structures. The material present in these relics is non-porous lim estone of the Ju ra s sic period, dolom itic lim estone, C a rp a thian glauconite sandstone, brick and lim e-sandstone mortar. The principal problem in conservation and its technique is the
destruction of the lime mortar, w h ich loses its resistance and co h esiven ess due to the rinsing out of the com ponents, the influence of soluble salts and acid com pounds, as w ell as temperature and hum idity changes; at the same time there can be corrosion of the stone and brick. A sudden acceleration of the process of destruction can take place w ith exposure of the w a lls. For this.reaso n conservation w ork should be carried out in a short time fo llo w ing exposure.
C o n servatio n procedures depend on w hether the relics are to be exhibited (in th is ca se the aesthetic value and the legibility are im portant) or covered up an ew (in w h ich case the measures taken should prove very d u rab le ). It is alw ays important to retain the original value of the object as a docum ent The fo llo w in g requirem ents have been accepted for the technique of reinforcem ent of w a lls: deep penetration, durability, low cost w herever possible. These requirem ents are met first of all by a crylic resins and their derivatives. In the studies discussed the resins w ere used in three forms:
the solution of acrylic resin in organic solvents (the Osolan K L preparation),
— the aq ueous dispersion of vin yl-m aleic-acrylic resin (the O sakryl KM preparation),
- the aq ueous dispersion of styrene-m aleic copolym er w ith acrylic acid and reticulating agents (the Oktamid K S M and Oktam id W D preparations)
The author d iscusses the advantages and lim itations of the above-m entioned techniques and the work progress on the fo llo w in g : the relics of the w a ll of the northern nave of the St. G ereon ch u rch at Batory Courtyard, the relics of the northern side of the palace, the relics of the rotunda of the Sandom ierska
T o w er, relics belonging to ,,T h e Lost W a w e l" exh ib itio n , i.e. tw o pillar foundatio ns in the so -called „La rg e K itch e n " and relics in the so -called „S m a ll K itch e n ", a fragment of an early- G o th ic w a ll w ith an o cu lu s w in d o w on the 1st floor of the gate w in g .
Th e preservation of relics that are to be covered w ith sand an ew w ill also depend on the manner of their being covered up. Basing on Polish and foreign experience, the fo llo w in g p rin ciples have been adopted:
the fillin g up of h o llo w s w ith sand, w h ich facilitates re peated preparation,
— the covering of relics w ith plastic netting, w h ich protects from possible dam age during the subsequent excavatio n , — the covering up w ith a 2 5 - 3 0 cm layer of clay or silt, w h ic h protects from w ater and acts as a desalting „co m p re ss", — the filling up of the rem aining excavatio n w ith perm eable m aterial,
— the protection of the area's surface from w ater penetration. The above-m entioned w ork w a s carried out in the years 1 9 8 6 198 8 by a team headed by the author and acting as part of the State A teliers for the C onservation of C ultural Property — the Board of the Renovation of the Royal C astle at W aw el.
S Ł A W O M IR S K IB IŃ S K I T O M A S Z W IL D E
P R O B LEM A TYK A BADAW CZO -KO N SERW ATO RSKA BUDOW LI CEN TRU M
C ER EM O N IA LN EG O CAHUACHI (P ER U )*
Centrum ceremonialne Cahuachi z okresu kultury Para- cas-Nasca lezy na zachód od miasta Nasca, w krainie etnogeograficznej zwanej Costą. Jest to sucha, piaszczy sta pustynia ciągnąca się przez całe terytorium Peru od granicy z Ekwadorem do granicy z Boliwią. Krainę tę przecinają niewysokie pasma gór i doliny zbiegające się z wysokimi, zachodnimi zboczami Andów. Cechą cha rakterystyczną tej strefy jest brak opadów, powodowany przez prąd Humbolta oraz występowanie mgieł, umo żliwiających sezonową wegetację roślinności.
Region Nasca położony jest między rzekami Chincha na północy a Acari na południu, w odległości ok. 80 km od wybrzeza Oceanu. Duza ilość wody w rzekach okreso wych i podziemnych wód zatrzymywanych przez pasma gór doliny Ica powodują, ze obszar ten jest szczególnie urodzajny. Te dogodne warunki naturalne sprzyjały in tensywnemu osadnictwu, które doprowadziło do po wstania ośrodków kultu — centrów ceremonialnych. Jednym z nich, zapewne najważniejszym, jest centrum ceremonialne Cahuachi, powiązane funkcjonalnie z geo- glifami wykonanymi na sąsiadujących pustynnych pła skowyżach (rys. 1). Ja k wykazały badania, to ogromne założenie pochodzi z okresu kultury Paracas-Nasca. S T A N B A D A Ń
Historia badań nad kulturą Nasca jest stosunkowo kró tka. Pierwsze prace wykopaliskowe prowadził w 1901 r. w Ocucaje Max Uhle. Wprawdzie ceramika z Nasca była juz znana wcześniej zarówno w Europie, jak i Ameryce, lecz nie zbadany był zupełnie ani jej kontekst kulturowy, ani chronologia. Badacze zajmujący się tą kulturą od lat pięćdziesiątych określali poszczególne fazy ceramiki na podstawie ikonografii lub podobieństw w wyposażeniu
grobów. Stosunkowo nieliczna grupa naukowców pro wadziła badania stanowisk tej kultury. Prace realizowano głównie na cmentarzyskach.
Tacy badacze jak Eduard Seler, Eugebio Jacovleff, Jorge Olemente, Muelle, Fiderico Kauffman Doig i Emilio Hartterre zajmowali się ikonografią i zagadnieniami este tycznymi ceramiki Nasca, natomiast Anna Hadwick G a y ton, Jo h n Howland Rowe, Lawrence E. Dawson, Alfred Luis Kroeber i Dorothy Menzel — chronologią kultury Nasca.
Ja ko pierwszy pełne badania archeologiczne przepro wadził w rejonie Nasca Ju liu s Tello w 1915 r . 1 Określił on chronologię materiału na podstawie stopnia zacho wania na ,,pre-Nasca" i „N asca". Ten sam badacz w latach 1 9 2 5 -1 9 3 0 prowadząc badania na półwyspie Paracas odkrył nową, nie znaną dotąd kulturę, nazwaną od miejsca odkrycia „Paracas".
Natomiast Lawrence Dawson i John Rowe w 1958 r. podjęli, na podstawie badań ceramiki i innych znalezisk, próbę ustalenia związku między chronologią względną a chronologią bezwzględną. Dopiero jednak D. Menzel, J .H . Rowe i L. Dawson w 1964 r. ustalili sekwencję dziesięciu faz dla ceramiki z Ocucaje, czterech pow iąza nych z nimi faz dla ceramiki z Paracas i dziewięciu faz
* Bad ania przeprow adzono w ram ach Proyecto N asca re ali zo w an ego przez C entro Italiano Studi R icerche A rch eo lo g iche Precolom biane (B re sc ia — W ło ch y ), kieruje nimi prof, dr G iusepp e O refici. Kierow nikiem grupy po lskich u czestn ikó w Proyecto N asca jest dr M. Z ió łko w ski z Instytutu A rch eolo gii U niw ersytetu W arszaw skieg o .
1 J . C e s a r , L a s an tiq u es cem enterios de! volle de N asca. W: P ro ce e d in g s o f the S e c o n d Pan A m erican S c ie n tific C o n g ress. S ectio n 1, A n tro p o lo g y . W ashington 1 9 1 7, vol. 1, ss. 2 8 3 - 2 9 1 .
