Stanisław Żaryn
Stare i nowe portale w kamienicach
staromiejskich
Ochrona Zabytków 6/2-3 (21-22), 115-118
STARE I NOWE PORTALE W KAMIENICACH STAROMIEJSKICH
S T A N I S Ł A W Ż A R Y N
B a ro k o w a jed n o lito ść a rc h ite k tu ry kam ien ic starom iejskich w W a rsza w ie nie z a c h ę c a ła p rzed w o jn ą d o p o szu k iw a ń ślad ó w ep o k w cześn iejszych . D ziś w iem y, że w ięcej n iż p o ło w a k a m ien ic p o w stała w okresie g o ty k u . O d n a le z io n e p a rtie m u ró w , w n ęk i p o rta li ś w ia d c z ą o fo rm a ch śred n io w ieczn eg o b u d o w n ic tw a m ieszkan io w ego W a r s z a w y . O b o k n ielic zn y c h ślad ó w g o ty c k ic h , zn a n y c h od la t w ie lu , w y ło n iły się g d zie n ie g d zie b a rd z o in teresu jące fra g m en ty , ś w ia d czą ce o z w y c z a ja c h b u d o w la n y c h i o p o c z u c iu b a rw y m ieszczań stw a w arszaw skiego .
C ie k a w ie p rzed sta w ia ją się o d k ry cia p o rtali g o ty ck ich , a w śród nich zasłu g u je n a szc ze g ó ln ą u w a g ę m aleń ki fra gm en t z n aro żn ik a k a m ie n icy K a n o n ia 28 (J e z u ic k a 2). N ie p ro fil lecz b a rw a stan o w i tutaj o w ażn o ści o d k ry cia — w id a ć b o w iem c a łą ga m ę ko lo ró w ż ó łty c h , z ielo n y ch , n ieb iesk ich i fio leto w y ch w u żytej g la zu rz e , p o k ryw ają cej n iew ielk i fragm en t g o ty ck ie g o p rofilu. M iejsce, w k tó ry m zn a jd u je się ten p rofil, w sk azu je ra czej na resztkę o b ra m ien ia o kien n eg o , a nie d rzw io w e g o , g d y ż w k am ien icach n a r o ż n y c h , g o ty c k ic h w ejścia b y w a ły p rz y ścian ie sąsiad a, a nie p rz y n aro żn iku . Z a b u d o w a K a n o n ii sięg a p o c zą tk ó w X V w iek u i łą c z y się z w yw y ższen iem kościoła farn ego d o g o d n o ści ko le g ia ty . W ie lo b a rw n ą g la zu rę n a le ż y odnieść tak że d o tego okresu.
S p o śró d m a ły c h p ozostałości g o ty c k ic h p ro filo w a ń p o rta lo w y c h są do zan o to w an ia fra g m e n ty : w R y n k u S t. M . 15, 20, 22, 29, p rz y K a n o n ii 6, J e zu ick ie j 6. D w a p o rtale z a c h o w a ły się w d u ż y c h p a r tia c h : je d e n n a R y n k u 2 1, d ru g i na N ow om iejskiej 5. Z n a n y o d 1928 roku p o rtal ry n k o w y je st d o b rz e z a c h o w a n y m p rzy k ła d em o p ra co w a n ia g o ty c k ie g o w ejścia d o k a m ie n icy m ieszczań skiej. P ię trz ą c a się p o n ad n im w n ęk a ostro- łu c z n a b u d zi n ad a l w ątp liw o ści co d o czasu je j p o w stan ia i kolejności b u d o w y w sto su n ku do p o rtalu .
R y e . 135 i 136. Portal g o t y c k i k a m i e n i c y p r z y ul. No w o w ie js k ie j 5. R y s u n e k i n w e n t a r y z a c y j n y i fotografia.
Ryc. 137. Portal z X V I I w. i fragmenty R yc. 138. Portal z X V I I w. z usunię-portalu gotyckiego w Rynku St. M iasta tymi impostami i dekoracją narzutową
nr 20. z X V I I I w.
R yc. 139. Portal z pocz. X V I I w. w R ynku St. M iasta nr 7.
P rzy u licy N ow om iejskiej 5 o d k ry to zu p ełn ie p rz y p a d k o w o p o usu n ięciu z a m u ro w a n ia ostry lu k , w górnej p a rtii c a łk o w ity , w d o ln ych p a rtia c h zn iszczo n y . W id o c zn e są n a tym p o rta lu śla d y p ierw o tn ej p o b iałk i. Z e w n ę trzn y c h p o rtali o ch a ra k te rze p rz e j ścio w ym go tycko -ren esan so w ym nie zn a m y , n ato m ia st trz y tak ie p rz y k ła d y zn a jd u ją się w e w n ę trza ch k a m ie n ic : R y n e k 31 (dw a) i R y n e k 30 (je d en ). P o rtale w k a m ien icy K s ią ż ą t M a zo w ie c k ic h (R y n e k St. M . 3 1) zn a n e są od d a w n a , m o żn a j e z a lic z y ć do g r u p y p o rtali w aw elsk ich , p io trk o w sk ich itp. c z y li u m iejscow ić w p o c zą tk u X V I w iek u . Po w ojn ie p rz y b y ł trzeci p rz y k ła d z a c h o w a n y tylk o w b a rd z o zn iszczo n y ch s zty ca ch b o c z n y c h o w y r a ź n ie ren esan sow ym p rofilu i m o ty w ie śru b o w y m la sk o w a n ia , k tó ry d o stateczn ie d a tu je ten p o rta l (R y n e k 30). K la s y c z n e p rz y k ła d y ren esan sow e zn a m y z sieni k a m ien ic ry n k o w y c h nr 1 i 32. Z a ró w n o p ro fil, ja k i je g o ch a ra k te ry styc zn e g ie ro w a n ie w szty cy , o d c in a ją c e g ła d k ą p o w ie rzc h n ię u sp od u n ib y co kó ł, d a tu ją o b a p o rtale n a p o ło w ę X V I w ieku . T rz e c i taki p rz y k ła d to p o rta l z e w n ę trz n y z P iw n ej 31
R y c . 140. P o r ta l z r. 1620 w K a m ie n ic y R y c . 1 4 1 . P o rta l z la t tr z y d z ie s ty c h w R y n k u S t. M ia s ta nr 34. X V I I w . w R y n k u S t. M ia s ta nr 36.
z a p e w n e z r. ok. 1600, b a rd zo z b liż o n y stylistyczn ie do ro z w ią z a ń z Polski p o łu d n iow ej.
L ic z n a g ru p a X V I I - w ie c z n a d aje się u ją ć w kilka typ ó w . P ierw szy najp rostszy, to p o rta le o szty c a c h i łu k u b o n io w a n y m (np. R y
nek 7). D r u g a g ru p a p o sia d a sztyce b o n io w a n e , a lu k o z w y k ły m p rofilu a rc h iw o lto w y m (np. R y n ek 34), d a to w a n y 1620. T r z e c ia g ru p a z kilk om a w y b itn y m i p rz y k ła d a m i : R y n e k 32 (16 33 ) R y n e k 36, R y n e k 31 (ok. 1635) i R y n e k 38 (ok. 1660). stan ow i zespól n a jb o g a tsz y c h p o rta li S ta re g o M ia sta, o p a rty c h n a sch em acie ty p u d ru g ie g o , o p isa n eg o w yżej z d o d a n ie m b o g a tej d e k o ra cji a rch i- tek to n iczn o -rzeźb ia rsk iej p o n ad łu k iem . S to so w a nie z w o rn ik ó w o zd o b n y c h w tym okresie nie w y d a je się b y ć re gu łą, m a m y b o w ie m lu k i b o g a ty c h p o rtali (np. R y n e k 32) b e z z w o rn ik a , a skro m n iejszy ch (n p . R y n e k 28) ze z w o rn ik ie m z w y rze źb io n ym g m erk iem w ła śc ic ie la k a m ie n ic y . D ość je d n o lity i b o g a ty c h a ra k te r o p ra c o w a n ia o tw o ró w w ejścio w y ch d o k a m ien ic X V I I w iek u łą c z y się n iew ą tp liw ie z okresem d o b ro b y tu m ie sz c z a ń stw a. Płaskość p ro filo w a ń i sk rom n e, ja k b y zn o rm a liz o w a n e fo rm y p o rtali p ierw szej p o ło w y X V I I I - g o w iek u ilu stru ją w y ra ź n ie o b n iże n ie d o b ro b y tu m iast.
117
R y e . 142. P o rta l z r. 163 5 w R y n k u St. M ia s ta n r 3 1.
K o m p o z y c y jn ie p o rta le te nie ró żn ią się od X V I I - 0 w ie c z n y c h : lu k , w sp a rty p o p r z e z im - p osty na s zty c a c h , w lu k u z w o rn ik stale stosow an y. Profil za ró w n o szty c, ja k i lu k u je d e n skrom n y, a rc h iw o lto w y , szty ce o p ie ra ją się na c o k o lik a ch , k tó ry ch u n ik a n o w cześn iej. K s z ta łt lu k u z p ełn eg o cy rk la z a c z y n a ustę p o w a ć linii koszow ej (np. F reta 14) a n aw et o d cin ko w ej (N o w o m iejsk a 7 ).
D ość liczn e p ła sk o rze źb y , w y k o n a n e w n a rzu cie ja k p elik an ze Ś w ięto jań skiej, c z y lew z R y n k u 13, p o c h o d zą w łaśn ie z I-ej p o ło w y X V I I I w ieku . B a rd zo zn a n ą d e k o ra c ją w c z e śniejszego (X V I I - w ie c z n e g o ) p o rta lu je s t sła w n y okręt ze Ś w iętojań skiej 3 1, p ły w a ją c y po w z b u r z o n y c h fa la c h , które w sposób sw o b o d n y k o rzy stają z o p a rc ia na b o n io w a- n ym łu k u n ad św ietla. Z a c h o w a n y o d lew g ip sow y o krętu p o zw o lił n a w iern e je g o o d tw orzen ie.
J eszcze p ó źn iej, w II p o ł. X V I I I w . p o rtale zn ik a ją n iem a l z u p e łn ie : na p rz y k ła d zie N 0- w om iejskiej 1 w id z im y je d y n ie w y c ię ty o tw ó r na d rzw i, p rzesk lep io n y płasko z z a o k r ą g lo nym i ro g am i, g d zie in d ziej sp o ty k a m y tylko skrom ną opaskę (P iw n a 44).
P iz y reko n stru kcji S ta reg o M ia sta , a co za ty m id zie i p o rta li, stosu jem y zasad ę 1) ko n serw acji, jeśli za b y te k istnieje, 2) ścisłej reko n stru kcji, w m iarę p o sia d a n ych m a te ria łó w lu b 3) k o m p o zy c ji, jeśli b ra k u je d a n y ch . W ia d o m y m jest n a p rz y k ła d , że n ieliczn e tylko e le w a cje p o d w ó rzo w e k am ien ic b y ły o p ra c o w y w a n e w d a w n y c h czasa ch (N ow om iejska 7, Ś w ięto jań ska 15 ). O b e c n ie p rz y ro zlu źn ie n iu z a b u d o w y p arceli u zn a n o za ko n ieczn e d o p ro jek to w a n ie w szystkich p o rtali od p o d w ó rza k a m ien ic ry n k o w ych i p rz y ul. P iw n ej. W z g lę d y p lasty czn e i d b a ło ść o je d n o lity c h a ra k te r e le w acji u liczn y ch n a k a zu je k o m p o n o w a n ie k a m ien n y ch p o rtali w ejścio w ych n aw et w tych ka m ie n ica ch , k tó re ich nie p o sia d a ły d o zn iszczen ia z 1944 r. W o b e c ko n ieczn ości p ro je k to w a n ia a u to rz y w c z u w a ją się w c h a ra k te r ty p u p o rta li starom iejskich i tw o rzą rz e c z y n ow e ale tak , a b y nie b y ło w ątp liw o ści co do d a ty ich p o w stan ia. Z a ró w n o in aczej tra k to w a n y d e ta l, j a k w sta w io n a d a ta lu b sym b o l w k lu czu o b ra zu ją epokę. Z a m ia st m ieszczań skiego g m erk u c z y in ic ja łó w p o ja w ia się sym b ol p ro d u k cji, której w y tw o ry s p rzed a w a n e są w k a m ie n icy . W szystk im zn a n a G o łę b ia rk a z P iw n ej i jej p o d o p ie czn i n atch n ę li je d n e g o z p ro jek ta n tó w do u m ieszczen ia g ru p y go łę b i n a d p o r talem z ul. P iw n ej. N o w a ta k o n cep cja n a w ią z u je w y ra ź n ie do p rz y k ła d u z okrętem , o p isan ego w y ż e j. T w ó r c z e n a w ią z y w a n ie do d o św ia d czeń p rzeszłości zn a jd u je na S ta rym M ieście szerokie p o le d o popisu.
R yc. 143. Portal z I poł. X V I I I w. przy ul. Piwnej 46.
