Katarzyna Hewner
Dziewiętnastowieczna restauracja
kolegiaty w Kruszwicy
Ochrona Zabytków 51/3 (202), 258-265
Katarzyna Hewner
DZIEWIĘTNASTOWIECZNA RESTAURACJA KOLEGIATY W KRUSZWICY
1. K. H ew ner, O d a to w a n iu w czesnośredniow iecznej kolegiaty
w K ruszw icy, „Kwartalnik H istorii Kultury M aterialnej”, R. 4 4 ,
1 9 96, nr 4, s. 4 3 1 —4 36, tamże zestaw ienie starszej literatury.
2. Ks A. Fiutak, Z d zie jó w kolegiaty kru szw ickiej, „Piast”, dodatek do „Dziennika Kujawskiego”, nr 4 z 22 I 1933 (opis architektonicz ny kościoła).
3. ]. U. N iem cew icza p odróże h isto ryczn e p o ziem iach polskich
m ię d zy 1811 a 1828 o d b yte, Paryż 1 8 5 8 , s. 120.
dnia. Przyziemie w estw erku, przekryte rom ańskim i sklepieniam i krzyżowym i na gurtach, zaw iera od p ó ł nocy kaplicę, a p o środku — kaplicę chrzcielną. Poza sklepionym i pastoforiam i, hem isferycznie przesklepio- nymi absydam i i przyziem iem w estw erku, w nętrze kościoła przekryte jest drew nianym stropem , założo nym w latach 1 9 5 4 -1 9 5 6 . Posadzka była pierw otnie u łożona z glazurow anych płytek ceram icznych, a ścia ny — tynkow ane i polichrom ow ane.
O d p o n ad 100 lat p ierw o tn a funkcja i datow anie kościoła są przedm iotem dyskusji w śród przedstaw i cieli różnych dyscyplin hum anistycznych. C h arak tery styczny plan kościoła, w iązany z budow nictw em kla sztornym kręgu reform y hirsaugijskiej, sugeruje d a to w anie świątyni na 1 poi. XII w. N iekonsekw encje pla nu budow y kościoła kruszw ickiego oraz boczne k apli ce dostaw ione dop iero w II fazie, dow odzą w ielofazo- wości b u d o w y 1.
N a przestrzeni w ieków kościół w Kruszwicy ulegał przebudow om , w arunkow anym pogarszającym się sta nem technicznym św iątyni lub aktualnie panującą m o dą (stylem). W 1547 r. o d b u d o w an o w cegle w ypalo ną od uderzenia p io ru n a wieżę kościoła2. W czasie w ojny polsko-szw edzkiej w latach 1 6 5 5 -1 6 6 0 wieża została ponow nie u szk o d zo n a’. W latach 1 6 7 8 -1 6 7 9 zw ieńczono ją now ym , barokow ym hełm em ,
złożo-w biforium . Pierzłożo-w otnie zapezłożo-w ne zamykał kościół dw uw ieżow y masyw zachodni, z którego zachow ały się m ury sięgające wysokości parap etó w okiennych. Do w nętrza prow adzą trzy portale od strony p o łu d n io wej (jeden do transeptu i dw a do nawy bocznej) oraz jeden od p ółnocy (zam urow any). Kościół ośw ietla szesnaście okien w korpusie naw ow ym , cztery w m a sywie zachodnim oraz osiem w części prezbiterialnej. W nętrze kościoła składa się z prezbiterium p ołączone go portalam i z bocznym i aneksam i (obecnie zakrystia i skarbiec), w których znajdują się: w północnym — rom ańskie sklepienie krzyżow e, w południow ym — sklepienie kolebkow e z XVI lub XVII w., trójprzęsło- w ego transeptu zaw ierającego w absydach fragm enta rycznie zachow ane rom ańskie mensy ołtarzow e, trzech naw korpusu systemu arkad o w o -filaro w eg o , trójdziel nego przyziem ia masywu zachodniego z em porą na piętrze, dostępną poprzez kręcone schody od p o łu
2. W ygląd kościoła przed restauracją pruską, w id o czn e detale baro
kow e. Fot. 2 - 1 7 z a rc h iw u m parafii śś. Piotra i P awła w K ruszw icy 2. Appearance o f th e church prior to Prussian restoration, visible Baroque details. P hotos 2 - 1 7 fro m th e archive o f th e St. Peter a n d Paul parish in Kruszwica
Kościół kolegiacki pw. śś. P iotra i Pawła oraz N a ro dzenia N M P w Kruszwicy jest bazyliką trójnaw ow ą, filarow ą, z transeptem , zbudow aną z ciosów g ran ito wych i piaskow cow ych. Prezbiterium zam knięte absy dą, flankow ane jest w ydłużonym i aneksam i pastofo- rialnym i i poprzedzone transeptem z w schodnim i absydami oraz trójprzęslow ym korpusem naw ow ym , zakończonym późnogotycką wieżą z 1 poi. XVI w., zbudow aną z cegły w w ątku gotyckim z w tórnym uży ciem ciosów rom ańskich i rom ańskiej kolum ienki
1. Kolegiata w K ruszw icy, stan obecny, w id o k o d południa. Fot. M . M a rko w ski
1. Collegiate church in Kruszwica, present-day state, view fro m th e south. P hoto: M . M a rko w ski
nym z trzech drew nianych, zmniejszających się ku gó rze k opuł, zakończonych gałką z w yzłacanym krzyżem i chorągiew ką. N a d prezbiterium w epoce baroku um ieszczono sygnaturkę zakończoną kluczam i św. Pio tra. D olne biforium wieży od strony południow ej prze dzielono w 1766 r. rom ańską kolum ienką, k tó ra zo stała w staw iona przez m urarza G odfryda4.
Przy środkow ym p o ralu od strony południow ej kościoła d o b u d o w an o w XVI w. kruchtę. W 2 poł. XVII w., na miejscu zniszczonej w czasie „ p o to p u ” kruchty, w ystaw iono now ą, m urow aną w stylu b a ro kow ym . W XVIII w. jej stan znacznie się pogorszył i była kilkakrotnie napraw iana. W 1759 r. m urarz D o m inik um ieścił w ościeżach po rtalu kruchty dwie pół- kolum ienki, które do dzisiaj znajdują się przy p o rtalu p o łu d n io w y m5 (posiadają bazy ze szponam i i głowice kielichow e). Trzeci p o rtal, w południow ym ram ieniu tran sep tu , zdaniem Juliusza K ohtego, konserw atora zabytków prow incji poznańskiej, został zam urow any w epoce b a ro k u 6.
W 1760 r. posadzka w kościele składała się z m ar m urow ych fliz, fundow anych przez Jana Szembeka, kanclerza w ielkiego k o ronnego. W edług opisu kolegia ty z 1780 r., w nętrze św iątyni przekryte było stropem belkow ym . Polichrom ia stro p u przedstaw iała błękitny
klucz św. Piotra, skrzyżow any z m ieczem św. Pawła7
(aluzja do w ezw ania kościoła). W ew nątrz znajdow ało się 13 barokow ych ołtarzy (ił. 9)8. Płyta nagrobna Zofii z Pam pow skich O porow skiej (zm. 1500 r.), obecnie w m u ro w an a w zam urow any portal północny, znajdo w ała się w posadzce naw y głów nej. Pod nią schody prow adziły do krypty ceglanej, o sklepieniu beczko w ym , długości 9 m, szerokości 4,25 m i wysokości 2 ,3 0 m, w szczycie południow ym której znajdow ał się o tw ó r ośw ietleniow y, sięgający do południow ego p o r talu w tran sep cie9.
O becny wygląd kościoła jest w dużym stopniu efek tem pruskiej restauracji, dokonanej w latach 1856—
1859 w edług projektu i pod nadzorem architekta b e r lińskiego H üssenera. Restauracji kolegiaty dok o n an o bez w iedzy i udziału konserw ato ra zabytków p ro w in cji poznańskiej Ferdynanda von Q u a s ta10 (do jej prze p row adzenia był zobow iązany rząd pruski jako p atro n kolegiaty). Ó w czesny proboszcz, ks. p rałat W incenty O siński, w pisem nych petycjach do Konsystorza G e n eralnego A rcybiskupiego w G nieźnie apelow ał o fu n dusze na rem o n t kościoła. N apraw y wym agała uszko d zona wieża, ulegające destrukcji m ury świątyni i p o r ta le 11. Projekt przebudow y, opracow any w 1852 r., przew idyw ał w zbogacenie kościoła w liczne detale
4. Ks. A. Fiutak, op. cit.
5. Ks. A. Fiutak, op. cit., „Piast”, nr 5 z 29 I 1933 (opis architekto niczny: dachy, portale).
6. J. Kohte, V erzeichnis der K u n std e n k m ä le r der P rovinz P osen, Bd. 4 , Berlin 1 8 9 7 , s. 4 0 - 4 1 .
7. Ks. A. Fiutak, op. cit., „Piast”, nr 7 z 12 II 1933 (wnętrze kościoła).
8. D ie G eschichte, die w irtsch a ftlich e u n d die k u ltu re lle E n tw
icke-3. W id o k kościoła o d stro n y p o łu d n io w o -za c h o d n ie j, stan sprzed
restauracji
3. V iew o f th e church fro m th e so u th -w e st, state prior to restoration
4. W id o k kościoła o d stro n y p o łu d n io w o -w sc h o d n ie j, stan sprzed restauracji
4. V iew o f the church fro m the south-east, sta te prior to restoration
lung des Kreises H ohensalza bis z u m Jahre 1 9 11, H ohensalza 1 9 11,
s. 31.
9. Archiwum parafii śś. Piotra i Pawła w Kruszwicy, Poszyty arty kułów z „Dziennika Kujawskiego” mesygnowane, ks. A. Fiutak, op. cit. (kamień nagrobny Zofii z Pępowa i podziem ie kolegiaty), k. 56. 10. J. Kohte, op. cit., s. 39.
11. Archiwum Archidiecezjalne w Gnieźnie, Akta Kurii M etrop oli talnej AKM II, Kruszwica, Sprawy budow lane 1 8 2 8 -1 8 5 2 , sygn. 16,
5. Kolegiata w K ruszw icy, o d tw o rzen ie sta n u sprzed 1856 r.
5. Collegiate church in Kruszw ica, recreation o f th e state prior to 1856
6. Kolegiata w K ruszw icy, stan p o p rzeb u d o w ie pruskiej w latach 1 8 5 6 -1 8 5 9
6. Collegiate church in Kruszw ica, sta te a fter Prussian reconstruction in 1 8 5 6 -1 8 5 9
listy: z Ludziska z 10 VII 1850 r. do W ydziału Spraw W ew nętrz nych Królewskiej Regencji w Bydgoszczy; z Ludziska z 3 XI 1850 r. do Konsystorza G eneralnego Arcybiskupiego w Gnieźnie; z Ludzi ska z 2 7 X 1850 r. do W ydziału Spraw W ew nętrznych Królewskiej Regencji w Bydgoszczy; z Ludziska 10 I 1851 r. do Konsystorza G eneralnego Arcybiskupiego w Gnieźnie; z Kruszwicy z 18 XII 1852 r. do Konsystorza G eneralnego Arcybiskupiego w G nieźnie. 12. Z ob. przyp. 2. Akta dotyczące restauracji kolegiaty w XIX w. przechow yw ane są w Geheim es Staatsarchiv Preussischer Kulturbe sitz w Berlinie, Abt. IV: katholisch-geistliche Angelegenheiten des hier verwahren Bestandes I. HA Rep. 7 6 Kultusministerium ^ e h e malige Registratur G II 9: Kollegiatstift zu Kruschwitz, Bd. 1 -2 , 1 8 1 8 -1 8 8 9 (zwl. nr 5 8 , Bd. 1 -2 ), A ngelegenheiten der Kloster und
Stifterim D epartm ent der Regierung zu Bromberg, 1 8 1 8 -1 8 2 1 (zwl. nr 5): Bauten und Reparaturen an den K irchen- Pfarr- und Schul gebäude zu Kruschwitz 1 8 2 6 -1 8 7 7 (zwl. IX Sekt. 7, Lit. K, nr 6), K irchen- Pfarr- und Schulgebauten in der Provinz Posen, 1 8 3 2 - 1913 (GStA DK, I. H A Rep. 89 G eheim es Zivilkabinett, nr 2 2 0 0 8 - -2 2 0 1 5 ).
13. Ks. A. Fiutak, op. cit., „Piast”, nr 6 z 5 II 1933 (opis architek toniczny kościoła: okna — restauracja w latach 1 8 5 6 -1 8 5 9 ); por. K. H ew ner, op. cit., s. 4 3 5 .
14. Ks. A. Fiutak, op. cit., „Piast”, nr 7. 15. Ks. A. Fiutak, op. cit., „Piast”, nr 6. 16. Ks. A. Fiutak, op. cit., „Piast”, nr 7. 17. Ks. A. Fiutak, op. cit., „Piast”, nr 6.
R ozkopano rów nież ziemię na głębokość 3 łokci (ok. 172 cm) w ew nątrz kościoła, gdzie znaleziono wiele tru m ie n 14.
Z akres prac restauracyjnych przew idyw ał usunięcie detali barokow ych, w zm ocnienie m urów kościoła, sy stem u podór, p o rtali i przekrycia.
N ow ym i ciosam i uzupełniono m ury św iątyni, usu wając przy tym oryginalne kam ienie, popękane lub uszkodzone (m.in. od kul kartaczow ych). N iek tó re z nich w tó rn ie w m u ro w an o w inne części kościoła. N ow ym i ciosam i uzupełniono południow ą ścianę prezbiterium , tran sep tu , nawy bocznej, wyższe partie nawy głów nej. N ieodpow iedzialne traktow anie sub stancji m u ró w d oprow adziło wówczas do zaw alenia się trzech ścian kościoła. Zapadające się ściany prezbi terium zdruzgotały barokow e stalle kanonickie, z k tó rych tylko część u dało się u rato w ać15.
Przy skuw aniu tynku grubości 2 cali (ok. 5 cm) o d słonięto oryginalne, rom ańskie polichrom ie ścian i fi larów (wzór biało-czerw onej szachow nicy)16.
M ury o b w odow e i wieża zostały podw yższone i ozdobione gzymsem ceglanym z fryzem zębiastym. Podczas przebudow y pow iększono rom ańskie o k n a 17, w szczytach tran sep tu w ykuto m ałe rozety i wszystkie szczyty zw ieńczono neogotyckim i sterczynam i.
N a wieży założono, w miejsce barokow ego, n eo g o tycki ośm ioboczny hełm piramidalny. Podobnie nad prezbiterium w pro w ad zo n o neogotycką sygnaturkę.
O d restau ro w an o rów nież filary. W nętrze przekryto stropem belkow ym ze skrzyńcam i, m alow anym w żół-ceglane, nadające mu cechy „pruskiego” neogotyku,
co w yw ołało energiczny p ro test ks. O sińskiego i krusz wickich p ara fia n 12.
Przed przystąpieniem do prac renow acyjnych o d ko pano fundam enty świątyni. O kazało się wówczas, że są w zniesione z g ranitu, zagłębione ok. łokcia (ok. 57 cm) i zakończone cokołem . M ury prezbite rium , zwłaszcza środkow a absyda, były fu n d am en to w ane słabiej, co nasuw a przypuszczenie, że budow li nie staw iano rów nocześnie we wszystkich p a rtiach 13.
7. W ygląd kolegiaty p o pruskiej restauracji w latach 1 8 5 6 -1 8 5 9 ,
w id o czn e detale n eogotyckie
7. A ppearance o f th e collegiate church a fter Prussian restoration in
18. Ks. A. Fiutak, op. cit., „Piast”, nr 7. 21. Ks. A. Fiutak, op. cit., „Piast”, nr 5.
19. Ks. A. Fiutak, op. cit., „Piast”, nr 5. 22. Kruszw ica. Z arys m o n o g ra fic zn y, pod red. J. Grześkowiaka, 2 0 . W ojew ódzkie Archiwum Państw ow e w Bydgoszczy, Oddział Toruń 1 9 6 5 , s. 3 36.
w Inow rocław iu, K ościół katolicki w Kruszwicy, sygn. 3 („O pis 23. Ks. A. Fiutak, op. cit., „Piast”, nr 7.
kościoła... w y g o to w a n y p rzy objęciu ben eficju m przez ks. prałata R. G o eb ela ”, 18 8 9 ), k. 3.
te gw iazdy na tle błękitnego n ie b a 18. Przebudow ie uległa także em pora. Przed restauracją balkon chóru był w ysunięty aż do pierw szych filarów nawy. Schody na c h ó r prow adziły w prost z nawy bocznej. W m iej scu, gdzie obecnie znajdują się schody kręcone, w ch o dzono na dzw onnicę i do kapitularza. M iejsce kruchty zajm ow ał skarbiec, do którego wejście zasłonięte było w ierzchem od starego baldachim u. Aby udostępnić pom ieszczenia pod em porą, w ykuto w elewacji za chodniej, w miejscu pierw otnego okna szczelinow ego, neorom ański portal (il. 8) 19, zmieniając system k o m u nikacyjny kościoła.
O d n o w io n o rów nież barokow e ołtarze. Z najdującą się po d naw ą po łu d n io w ą kryptę gotycką
zagruzo-20
w ano .
W iele uw agi pośw ięcono renow acji portali. O prócz w prow adzenia portalu zachodniego, znacznie prze
8. N e o ro m a ń sk i p o rta l za c h o d n i przy w ejściu do w ieży, stan sprzed likw idacji w latach 1 9 5 4 -1 9 5 6
8. N e o -R o m a n e sq u e w estern p o rta l n e x t to th e entrance to the tow er, sta te prior to liq u id a tio n in 1 9 5 4 -1 9 5 6
kształcono, doprow adzając do obecnej postaci, śro d kowy portal południow y, przy którym usunięto b aro kow ą k ru ch tę21. W miejsce barokow ej, przez krótki czas funkcjonow ała kruchta neogotycka, zdobiona pi- lastram i i sterczynam i. N iew ykluczone, że w znacz nym stopniu przem urow ano rów nież pozostałe p o rta le. N a fakt ich w tórnego w staw ienia w skazują bow iem biegnące w zdłuż ościeży szczeliny dylatacyjne22. We w nątrz kościoła, po stronie północnej, w ym urow ano nowy portal do zakrystii.
Teren w okół kościoła zniw elow ano, eksponując, znajdujący się d otąd pod ziemią, cokół kościoła23.
Restauracja H iissenera już w X IX w. spotkała się z krytyką przedstaw icieli polskiej nauki: „...brak w tej
robocie katolickiego poczucia i odgadnienia postaci dawnej, w idać tylko chłodne protestanckie naukow e stu d yu m , które restaurującemu budow niczem u
zastę-9. B a ro ko w e w y posażenie w n ę trza kościoła, zdjęcie z 19 5 6 r. 9. Baroque o u tfittin g o f th e church interior, p h o to fro m 1956
10. Portal do za k rystii o d stro n y p ó łn o cn ej z 1856 r. 10. Portal to the sacristy fro m the n o rth in 1856
11. Portal p ó łn o c n y p o usunięciu ty n k ó w pruskich w 1956 r., w id o k o d stro n y w e w n ętrzn ej
11. N o rth ern p o rta l a fter th e rem oval o f Prussian plaster in 1 9 5 6 , v ie w fro m th e interior
pow ało to religijne uczucie, z jakim pew no brał się do dzieła ó w architekt, co kruśw icką katedrę w ystaw iał (...) Sygnaturka niesm aczna, chociaż studyow ana i o d gadyw ana z Puffendorfa obrazku (...) teraz po restau- racyi nie m a tu w ew nątrz uroczystości jaką wieki, p am iątki i cudow ne obrazy nadają. W ychłodło w szy st ko, co by aż piastow skie czasy p rzypom nieć m o g ło ”24.
W dobie zaborów negatyw nie oceniono w p ro w a dzenie elem entów pseudogotyckich, ceglanych, ob cych architekturze rom ańskiej 1 poł. XII w. Kierując się zasadą jedności (czystości) stylu usunięto detale barokow e na zew nątrz kościoła. Pozostaw ione b a ro kow e w nętrze nie p o dobało się społeczeństw u, nie spełniało bow iem swej roli patriotyczno-ideologicz- nej, jakiej Polacy oczekiwali od kościoła — „katedry biskupiej” w legendarnej stolicy Popielidów. W 1860 r. kolegiacie kruszw ickiej w yznaczono szczególną rolę,
zw iązaną z obchodam i 1 0 0 0-lecia (jak wówczas obli
czano) przyjęcia chrześcijaństw a przez Słowian za cza sów Cyryla i M etodego. Planow ano wówczas m .in. usypać kopiec ku czci Piastów, odbudow ać rom ański kościół pw. N M P w Inow rocław iu i w ybudow ać w Kruszwicy kaplicę ku czci Cyryla i M etodego. W o bec o p o ru w ładz pruskich zam ierzenia te i uroczystości religijne w kolegiacie nie doszły w tedy do skutku25.
Jak się okazało, w krótce kościół wym agał dalsze go rem o n tu . W skutek zaw ilgocenia rozm iękło b o wiem sklepienie w kaplicy południow ej (tzw. zakrystii w ikariuszow skiej), k tó rą o d restaurow ano w 1892 r. W 1912 r. ściany we w nętrzu kościoła pokryto p oli chrom ią w edług projektu m alarza K utschm anna z Ber lina. W pro w ad zo n a ornam entyka nie przypadła jed nak do gustu społeczeństw u jako „przeprowadzona
w sposób n a u ko w o -ro m a ń ski, jednak bez zrozum ienia ducha naszego”16.
Po odzyskaniu niepodległości przystąpiono do lik widacji wszystkich detali, które kojarzyły się z n iep o pularnym i w ów czas neostylam i. W 1923 r. przyw ró cono b aro k o w ą sygnaturkę na skrzyżow aniu nawy głównej z tran sep tem (sugerując się wyglądem kościo ła na m iedziorycie w dziele Puffendorfa z 1697 r.). D o k o n an o rów nież przeróbek ceglanego gzymsu. W 1927 r. zmurszały, dziew iętnastow ieczny strop, za stąpiono n ow ym 27.
G runtow nej rerom anizacji d o konano do p iero w la tach 1 9 5 4 -1 9 5 6 pod kierunkiem prof. Jana Z ach w atow icza — G eneralnego K onserw atora Z abytków z Warszawy, mgr. Jan a Kozaneckiego — W ojew ódzkie go K onserw atora Z abytków z Bydgoszczy, prof. Leo n arda T orw irta z Torunia, inż. arch. A ndrzeja H olasa z Poznania i mgr. W iesława D om asłow skiego z Toru nia. Sform ułow ano kw estionariusz pytań wym agają cych rozw ażenia:
24. S ło w n ik geograficzny K rólestw a Polskiego i in n ych kra jó w sło
w iańskich, pod red. F. Sulimierskiego i innych, t. IV, W arszawa
1 8 83, s. 7 39.
25. A. Różański, K ru szw ickie p ro je kty Joachim a Lelew ela, „Piast”, nr 42 z 15 X 1933.
2 6 . Ks. A. Fiutak, o p . cit., „Piast”, nr 7.
14. Ściana m a sy w u zachodniego p o odsłonięciu podczas restauracji w ia ta c h 1 9 5 4 -1 9 5 6
14. W a ll o f t h e w estern m a s sif a fter its disclosure during restoration in 1 9 5 4 -1 9 5 6
w transepcie. Z rek o n stru o w an o częściowo archiw oltę zam urow anego portalu północnego (il. 12). Podczas prac przy portalach południow ych okazało się, że ich archiw olty zostały w XIX w. przem urow ane w cegle. Po skuciu tynków we w nętrzu kościoła, ukazały się ceglane luki odcinkow e w obu ścianach prezbiterium oraz nie znane dotychczas małe włazy na poddaszu obu zakrystii. O dsłonięto rów nież dw uw arstw ow e ślady pobiały z XII w. Stało się w idoczne, że arkady między- filarowe częściowo zostały zrekonstruow ane w XIX w. w cegle (il. 13). We w nętrzu odtw o rzo n o większą a r kadę otw ierającą em porę zachodnią do nawy (il. 14). Stw ierdzono, że ościeża okien nawy głów nej, naw bocznych i prezbiterium , od w nętrza w ykonane zosta ły w cegle, co potw ierdziło fakt ich pow iększenia w X IX w. (il. 15).
Podczas prac w prezbiterium stw ierdzono oryginal ność łuków, w ysklepek, okien i gzymsu w absydzie południow ej. W trakcie odgruzow yw ania zam urow a nych absyd bocznych, odkryto dwie rom ańskie mensy ołtarzow e (il. 16). W nawie założono strop żelbetowy obudow any m odrzewiem (co druga belka-żelazobeton). Z d jęto rów nież posadzkę, podw yższoną w XIX w. o 45 cm, pod którą o d kryto ok. 300 szkieletów. Jeden — Czy dach pokryć dachów ką rzymską, czy miedzią?
— Czy strop ma być surow y z desek, czy p o lich ro m o wany?
— Czy kościół ma mieć jedną wieżę barokow ą, czy dw ie rom ańskie?
— Czy w itraże mają być ze szkła kolorow ego, czy palonego bez elem entów barw nych?
— Czy ołtarzom należy przyw rócić styl barokow y? — Czy posadzka ma być m arm urow a, czy ceram iczna
polew ana?
— Czy stosow ać pobiałę w naw ie głównej?
O statecznie rozebrano cały, zniszczony dach i dzie w iętnastow ieczną nadbudow ę murów. W pro w ad zo n o stalow e krokw ie, na które nałożono płyty żużlo-beto- now e i tym czasow o zabezpieczono papą bitum iczną. W dachach pulpitow ych pozostaw iono starą więźbę. N a zew nątrz zlikw idow ano portal zachodni, przyw ra cając okno szczelinowe. P rzepruto po rtal południow y
12. Portal p ó łn o c n y p o reko n stru kcji łęku w 19 5 6 r.
12. N o rth ern p o rta l a fter th e reconstruction o f t h e arch in 1956
13. P o łu d n io w y fila r lu ku tęczow ego podczas prac konserw atorskich w latach 1 9 5 4 -1 9 5 6 , w id o czn e o m u ro w a n ie cegłą (X IX w .) i z n i szczenie g zy m su
13. Sou th ern pillar o f th e ra in b o w arch during conservation c o n d u c te d in 1 9 5 4 -1 9 5 6 , visible a d d ed brick w alls (n in eteen th cen tu ry) a n d dam aged cornice
16. M ensa rom ańska o d kryta w 1956 r. 16. R o m a n esq u e m ensa discovered in 1956
28. Archiwum parafii śś. Piotra i Pawła w Kruszwicy, Protokół d oty czący reromanizacji kolegiaty kruszwickiej z 3 1 1 9 5 7 ; E. Springer,
T y m c z a so w e spraw ozdanie z badań archeologicznych p ro w a d zo n y c h
17. S ku w a n ie po lich ro m ii pruskich podczas restauracji kolegiaty w ia ta c h 1 9 5 4 -1 9 5 6
17. T h e rem oval o f Prussian p o ly c h ro m y during the 1 9 5 4 -1 9 5 6 restoration
w kolegiacie w K ruszw icy, p o w . In o w ro c ła w , Poznań 1960, mpis.
29. P. von N eredi-R ainer, A r c h ite k tu r u n d H arm onie, Koln 1984, s. 7 0 , il. 21.
15. W yg lq d a rch iw o lty porta lu p o łu d n io w eg o i o k n a p rze m u ro w a n e - g o w cegle (X IX w .) p o skuciu ty n k ó w w latach 1 9 5 4 —1 9 5 6
15. T h e appearance o f the archivolt o f the so u th e rn p o rta l a n d a b ricked up w in d o w (n in eteen th cen tu ry) a fte r th e re m o v a l o f p la ster in 1 9 5 4 - 1 9 5 6
z pochów ków , w tru m n ie-d łu b an ce, w yposażony byt w ołow iany kielich kapłański. Z naleziono także ślady osadnictw a ludności kultury pucharów lejkow atych z młodszej epoki kam ienia, kultury łużyckiej z okresu halsztackiego oraz kultury przeworskiej z późnego okresu lateńskiego. N a uw agę zasługuje odkrycie ce ram icznych, glazurow anych płytek posadzkow ych z 1 poi. XII w. i fragm entów dw óch kolum ienek ro m ańskich.
W trakcie skuw ania tynków z filarów okazało się, że ich podstaw y zostały w XIX w. zrekonstruow ane w cegle i że cokoły posiadają jeszcze dwie odsadzki. Partie ceglane zostały przez konserw atorów zastąpione piaskow cem . W p ro w ad zo n o także now e gzymsy28.
W 1976 r. zdjęto neogotycki hełm z wieży, przez 138 lat w ywołujący tak wiele kontrow ersji, zastępując go prow izorycznym dachem kopertow ym . D opiero w 1994 r. na wieży założono now y dach namiotowy.
Przeprow adzona w latach 1 9 5 4 -1 9 5 6 rerom aniza- cja kolegiaty odpow iadała koncepcjom estetyki m o dernistycznej, lansow anym w latach pięćdziesiątych XX w. (w podobnym duchu artystycznym zrek o n stru ow ano pobliski kościół N M P w Inow rocław iu). Z aa ranżow ane w nętrze rom ańskie, eksponujące fakturę m urów, a przez to w yw ołujące w rażenie archaiczności, m oże bardziej p o doba się turystom , nie oddaje jednak atm osfery rom ańskiej świątyni, oddziałującej na czło w ieka w czesnego średniow iecza całą gamą jaskrawych barw. Podczas ostatniej restauracji błędem było nie- przyw rócenie pierw otnego nachylenia połaci dacho wych (w kościołach rom ańskich nieprzekraczającego zazwyczaj kąta 55°). Ciężki, belkow any strop optycz nie zm ienia proporcje w nętrza kościoła, które (przy
p rzekryte było pierw otnie płaskim stropem desko wym. W ątpliw ości budzi rów nież rekonstrukcja stropu w absydzie głów nej prezbiterium , przekryw anego za zwyczaj kolebką lub sklepieniem krzyżowym .
O ceniając prace konserw atorskie przeprow adzone w kolegiacie kruszwickiej w ciągu ostatnich dwóch stu leci, należy podkreślić, iż są one wynikiem dwóch od m iennych koncepcji artystycznych. Restauracja dzie
w iętn asto w ieczn a, w edług zasady czystości stylu, nie została zrealizow ana konsekw entnie, gdyż zastosow a n o ją tylko w odniesieniu do bryły zew nętrznej kościo ła. D rugim w ażnym czynnikiem ją kształtującym , była chęć w zbogacenia św iątyni poprzez przydanie jej detali ceglanych (co społeczeństw o oceniło jako ten d en cy j ne). W przeciw nym kierunku poszły prace pow ojenne, dążące d o św iadom ej archaizacji kościoła.
Nineteenth-century Restoration of the Kruszwica Collegiate Church Conservation conducted in the collegiate church in
Kruszwica in the course of the last two centuries was the outcome of two different artistic conceptions. The 1856— 1859 restoration, performed according to the principle of unity (purity) of style, was applied only in reference to the outer solid of the church (the outfitting of the interior remained Baroque). In the political situation of the period, the scientific milieu and society considered the enhancement of the collegiate church with numerous brick detail, foreign to Romanesque architecture from the first half of the twelfth
century, as a tendentious attempt at endowing the church with features of a “Prussian” neo-Gothic. Postwar work, performed in 1954-1956, aimed at an intentional archaisa- tion of the interior, which corresponded to the conception of m odernist aesthetics, launched at the time. The designed Romanesque interior, displaying the texture of the walls, does not reflect the atmosphere of a Romanesque church, which offered the faithful of the Early Middle Ages a whole gamut of bright hues and opulent detail.
