Materiały do dziejów osadnictwa Pomezanii : (pow. kwidzyński, iławski oraz część grudziądzkiego)

Kerner-Żuralska, Maria

Materiały do dziejów osadnictwa

Pomezanii : (pow. kwidzyński,

iławski oraz część grudziądzkiego)

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2, 150-167

MATERIAŁY

M A R IA K E R N E R -Z U R A L S K A

M A T E R IA Ł Y DO D Z IE JÓ W O S A D N IC T W A P O M E Z A N II

(pow. k w id zy ń sk i, iław sk i o raz część gru d ziądzk iego) C Z Ę Ś Ć P I E R W S Z A

1. O gólne w iad o m ości o P om ezan ii

P om ezan ia je s t jed n y m z te ry to rió w p lem ien n y ch pru skich . P ru só w za li­ czam y do g ru p y lu d ó w bałty ck ich . P ie rw sz e w ia d o m o ści h istoryczn e o lu dach b ałty ck ich pochodzą z I X i X w ieku. B a łto w ie za jm o w a li sze ro k i p a s n a d ­ brzeżn y M orza B a łty ck ieg o m ięd zy W isłą a P e jp u se m , a w ięc o b e jm o w ali szczep Ł otyszów , L itw in ó w i P ru sów . O b sz ar z a sied le n ia szczep u p ru sk ie g o ro z p a d a ł się (oprócz w yginion ych G alind ów ) n a dziew ięć m n ie jszy ch dzieln ic plem ien nych. Je d n y m z tych w ła śn ie te ry to rió w plem ien n y ch b y ła w sp o m n ia n a P o m e zan ia O. W edług G. G e r u l l i s a , n az w a „P o m e sa n ia ” pochodzi z p ru sk ie g o P o m e- d ian i ozn acza P o d la sie 2). N a to m ia st M. R u d n i c k i tw ierd zi, że n azw a ta je s t pochodzenia lech ick iego (p o lsk o -p o m o r sk a )3). K w e stię tę zostaw ion o do ro zstrzy g n ięcia językozn aw com .

Z ach odn ią g ran icę P om ezan ii w chw ili p rzy b y cia K rz y ż ak ó w stan o w iła W isła i p asm o błot n a d b rz e ż n y c h 4), a na północy g ran ica b ie g ła N o g a tem do je z io ra D rużno. N a p ołud n iu n ato m iast gran icę stan o w iły puszcze n ad O są, D rw ęcą i jez io re m D rw ęsk im . Z n aczn ie w ięcej tru d n o ści s p ra w ia u sta le n ie g ran icy w sch od n iej w y m ien ion ego p le m ie n ia, co do k tó re j zd an ia b a d a czy są różne. H. Ł o w m i a ń s k i u s ta la g ran icę n a zachód od P a ssa lu c a (Pasłęk) i Z am b roch u (S a m ro t — Z am rot), z o sta w ia ją c obie m iejsco w o ści ju ż w s ą s ie d ­ n iej P om ezan ii, m n iej w ię ce j lin ią p rzep row ad zon ą m ięd zy jeziorem D rużnem , a w ło ścią R ay d e z (R u d z ien ice )5). M. T o e p p e n. w łą cz a do P o m ezan ii jeszcze ziem ię n ad jez io re m B a rtąż e k , ja k o w łość B e r i a 6), a le H. Ł o w m iań sk i od rzuca

4) H. Ł o w m i a ń s k i , S tu d ia n a d p o czą tk am i społeczeń stw a i p a ń stw a lite w sk ieg o , W ilno 1931, t. I, s. 148.

2) Ibid ., s. 47; G. G e r u 11 i s, D ie a ltp re u ssisc h e n O rtsn am en ge sam m e lt un d sp ra ch lich b eh an d elt, B e rlin — L eip z ig 1922, s. 130.

3) M. R u d n i c k i , R e ce n z ja p ra c y H. B u t t k u s a , B e iträ g e zu r L a n d - sc h a fts-u n d S ied lu n g sge sch ich te d es ehm . B isth u m s P om esan ien , B e rlin 1936, zam ieszczon a w „ S la v ia O ccid e n talis” , t. X V I, P ozn ań 1937, s. 132 i od pow ied ź B u t t k u s a : K ritisc h e s zu ein er d eu tsch -po ln isch e n K o n tro v e rse ü b e r P om e­ san ie n m it b eson d erer B e rü ck sich tig u n g ein iger G ren zk a rten d es S am u e l v. S u ch o d o le tz ; P re u sse n la n d un d d eu tsch e r O rden, F e stsc h rift fü r K u r t F o r ­ stre u te r, W ürzbu rg 1958. O std eu tsch e B e itr ä g e au s d em G ö ttin ge r A rb e itsk re is, B d . IX .

4) P e tri de D u s b u r g C hron icon te rra e P ru ssia e , ed. M. T o e p p e n [w :] S crip to re s reru m P ru ssic a ru m , B d . I, h e ra u sg . T. H i r s c h , M. T o e p p e n , E. S t r e h l k e , L eip z ig 1861, s. 50— 51; ’’W ise la e st aqua... d iv id en s P olon iam e t P o m e ran ia m a P r u s s ia ” ,

s) H. Ł o w. m i a ή s k і, op. cit., t. II, s. Д1.

β) M. T o e p p e n , H isto risch -C o m p a rativ e G e o g ra p h ie v o n P r e u sse n , G oth a 1858, s. 11.

tę h ipotezę, u w a ż a ją c , iż w źródłach, z k tóry ch T oeppen k o rzy sta ł zaszło p rze ­ k ręce n ie n azw y G e ria n a B e ria. W y d aje się, że n a jtr a fn ie js z ą je st w y pow ied ź K . J . K a u f m a n n a , iż P o m ezan ie za jm o w a li n a w schodzie ob sza r m iędzy rze k ą W ąską, jez io re m D rw ęsk im i częścią rze k i D r w ę c y 7). Z e w zględ u na b lisk ie sąsie d z tw o z P o lsk ą ju ż od X w ie k u istn iało o d d ziały w an ie s ą sie d n ie j, b l i s k i e j . k u ltu ry p o lsk ie j. U w y d atn iało się to w dużym stopn iu w n azw ach m iejsco w o ści. N ie k ie d y o sad n icy p olscy o sie d la li się w P om ezan ii, a P ru sa c y przech od zili n a lew y brzeg W isły — n a P om orze.

Je d n a k ż e o w y stą p ien ia ch P ru só w p rzeciw k o P o lsce n ie sły ch ać. D opiero z ch w ilą za łam a n ia się jed n o ści p a ń stw a p o lsk ieg o P ru so w ie p rze sz li do o fe n ­ syw y. C o raz to czę ściej p o w ta rz ały się n ap a d y n a ziem ie p o lsk ie — M azow sze i ziem ię ch ełm iń ską. W obronie p rze d ty m i p o gań sk im i n a ja z d a m i sp ro w ad ził K o n ra d M azow iecki Z ak on N. M a rii P an n y , d a ją c m u w u ż y tk o w a n ie ziem ię c h e łm iń sk ą i m ich ało w sk ą. K rz y ż acy od 1230 r. szyb ko u g ru n to w a li pan o w an ie n ad W isłą, zb u d ow ali zam k i w C hełm nie i T o ru n iu i rozpoczęli p lan o w y p o d ­ bój P ru s. P ierw szy m p lem ien iem p ru sk im , p rzeciw k o k tó rem u rozpoczęli w a l­ kę, b y li P om ezan ie. Ju ż w la ta c h 1233— 1236 zb u d o w ali tw ie rd z ę K w id zy n na ziem i p o m ez ań sk ie j, a n ied łu go potem , pom im o k rw aw y ch p o w stań , p odb ili całe plem ię.

2. K ra jo b r a z P om ezan ii

N a u k a s ta r a ła się rów n ież zw rócić u w agę na k r a jo b r a z P ru s. D aw n iej stw ierd zan o , iż ziem ie zam ieszk an e p rzez E ałtó w . to puszcze n ie przebyte, z liczn y m i m o czaram i i b agn am i, to teren y, na k tórych żyło m n óstw o dzikich zw ierząt. I p ó źn ie jsza n au k a n a sz a nie od m a w ia ła tym teren om b o g a te j szaty le śn e j, b o g a te g o sta n u wód, a le w y su w a ła śm ia łe tw ierdzen ie, iż człow iek p ierw otn y toczył ju ż w a lk ę z p u szczą, a k a r c z u ją c la s zw ięk szał sw ó j a re a ł u p raw n y . N a to m ia st n iek tórzy uczeni n iem ieccy od m a w ia li P ru so m u m ie ję t­ n ości k arcz o w an ia la su . T ego zd an ia był też b a d a c z ro zw o ju z a le sie n ia P ru s W schodnich O. S c h l ü t e r , k tó ry n a p o p arcie sw ego tw ie rd z en ia p rzytoczył słow a b isk u p a w a rm iń sk ie g o H e n ry k a II w p rzy w ile ju lo k a cy jn y m w si G ron - kow o z 1330 r.: „...q u o d 7iobśs et m en se n o stre e p isco p a li d e cam p o G ru n en - b erg sito p ro p e civ ita te m n o stra m B ru n sb e rg p e r in h ab itacio n em P ru th e - n oru m in ib i m o d ica et n u lla rep u tatio n e d ig n a u tilita s p e rv e n ire t...” e). Inny zaś p o g lą d w y su n ą ł su ro w y k ry ty k S ch lü te ra H. M o r t e n s e n , k tó ry u w aż ał z a m ożliw e, że n aró d (P rusow ie) z n a jd u ją c y się n a n a d e r n isk im poziom ie k u l­ tu ry , z a m ie sz k u ją c y se tk i la t tę sa m ą ziem ię, stopn iow o w y p ie ra ł la s, o ta c z a ­ ją c y o s ie d la 9). Ś m ia łą tezę, że P ru so w ie k arc z o w ali la sy , bo n iek ie d y n aw et z k arcz u n k ie m się „n a p ra s z a li” , p o sta w ił H. Ł o w m iań sk i, p rz y ta c z a ją c n a d o ­ w ód te go sło w a n ad a n ia z 1300 r. la n d m istrz a p ru sk ie g o L u d w ik a de S ch ip fe P ru so w i N au tin ge g ru n tu a d tr e s u n cos de s ilv a W erzo, quod e x tir p a te p r o p o n it10).

N ie k ie d y m iały m ie jsc e z ja w isk a od w rotne. O b sz ary zalu dn ion e n a sk u te k w o jen p u sto sz ały . L u d n o ść zo sta ła w y m ord ow an a, u p ro w ad zo n a lu b sa m a

Ό K . J . K a u f m a n n , G esch ich te d e s K re is e s R o sen b e rg , R o se n b e rg 1927, Bd. I, s. 38..

8) H. Ł o w m i a ń s k i , op. cit., t. I, s. 20; O. S c h l ü t e r , W ald, S u m p f und S ie d lu n g sla n d in A ltp re u sse n v o r d er O rd en szeit, H a lle a. d. S a a le 1921 s. 21, 57.

n) M. M o r t e n s e n , S ch lü te r s K a r te d er W ald u e rteilu n g in A ltp re u sse n v o r d er O rd en szeit, P ru ss ia 1923, H. 24, s. 94.

I0) H. Ł o w m i a ń s k i , op. cit., t. I, s. 21.

o p u szcz ała sw e sied zib y, co sp rz y ja ło rozw ojow i lasu . W ypad ków takich w P r u ­ sach n ie było je d n a k dużo.

Z n aczen ie la su było doniosłe, słu ży ł on ja k o p a stw isk o d la k on i i trzod y, a pon ad to d o sta rcz ał cenny su row iec, ja k im by ło drzew o (budulec, w y rób n a ­ rzędzi, .opał). Z a ję c ie m człow iek a p ie rw o tn e go było obok roln ictw a, ry b o łó w ­ stw o, m y ślistw o i b artn ictw o. To też lu d n o ść sk u p ia ła się głów n ie n ad rze k am i (W isła) i je z io ra m i (jez. Je z io ra k , D zierzgoń) i n a sk ra ja c h la su . W czasach historyczn ych w y tw arza ł się ju ż ty p o sad n ik a -ro ln ik a. N ależy tu zazn aczyć, że o sied la zach o d n io p ru sk ie n ie b y ły rozłożone rów n om iern ie w śród puszcz, lecz łączy ły się w g ru p y p asm otoczone p u stkow iem . W P om ezan ii s k u p isk a tak ie w y stę p o w ały w zdłuż W isły, N o g a tu i n ad jeziorem D rużnem .

3. Ź ró d ła i lite r a tu ra

W ażnym źródłem d la n in iejszy ch b a d a ń je s t obecny w y gląd śro d o w isk a geograficzn ego, gd yż n ale ży przy p u szczać, że je s t ono p o zo stało ścią daw n ego w y gląd u . T a m np., gd zie obecnie z n a jd u je m y la sy , istn ia ły one n a jp ra w d o ­ podo bn iej i d a w n ie j, z tym że zm ien iły one nieco sw o je gran ice, tzn. s k u r ­ czyły się. P rz y ro st la s u n ato m iast, je s t zapew n e n a tych o b sza rach bardzo niew ielki.

S tą d też w ie lk ą p om ocą w m oich b a d a n iac h b y ły m ate riały k arto g raficzn e. M ap a n iem ieck a 1 : 1 0 0 000 p r z e d sta w ia ją c a obecny sta n zale sien ia, a tla s S c h r ö t t e r a z la sa m i X V H I-w iecz n y m i i a tla s M. T o e p p e n a , p o d a jący g ran ice plem io n p ru sk ich (gra n ica P om ezan ii je s t tu n iezupełn ie w ytyczon a) u ). T oeppen p o d a je tak ż e g ran ice w ło ści „R e s ia ” , k tó re po zb ad an iu za le sien ia i o sad n ictw a zo stały sk ory gow an e. D la zb ad an ia w a ru n k ó w geologiczn ych (zandry) p o słu giw an o się m a p ą geologiczn ą R. G a 1 o n a.

D la u sta le n ia o sad n ictw a p o trzeb n e b y ły d an e h istoryczn e. Ze źród eł n ależy w ym ien ić p rze d e w szy stk im P re u ssisc h e s U rk u n d e n b u c h 12) i U rku n den bu ch d e s B istu m s P o m e san ie n H. C r a m e r a 13). N a p o d staw ie o statn ieg o od tw o­ rzono częściow o osad n ictw o p o w ia tu k w id zy ń sk iego.

B a rd z o ob fite s ą rów n ież o p raco w an ia, k tó re stan o w iły w ie lk ą pom oc w b ad an iach . P rze d e w szy stk im w y k o rz y stan o p ra c e A . S e m r a u a M), dla od tw orzen ia o sad n ictw a w sch od n iej i p ółn ocn ej części P om ezan ii, tzn. p o w ia ­ n) K a r te von O st-P re u sse n n eb st P re u ssisc h L ita u e n un d W est-P reu sse n n eb st d em N e tzd istrict a u f genom m en u n te r L e istu n g d er K ön igl. P re u ss. S ta a ts M in isters F re y h e rrn von S c h r o t t e r in d en Ja h r e n von 1796— 1802; M. T o e p p e n , A tla s zu r H isto risch -C o m p a rativ e G e o grap h ie von P re u ssen , G otha 1958.

12) P re u ssisc h e s UfkundenbiLch, B d . I— III, w yd. R. P h і 1 i p p i, C. P . W o e 1- k y , A. S e r a p h i m , M. H e i n , E. M a s c h k e, H. T o e p p e n , K ö n ig sb e rg — M a rb u rg 1882— 1958 (cyt. P U B ).

13) U rkud en bu ch zu r G esch ich te d e s v o rm alig e n B isth u m s P om esan ien , h erau sg. H. C r a m e r , Z e itsch rift d es h istorisch en V erein s fü r den R e g ie r u n g s­ bezirk M arien w e rd e r (cyt. ZH V RM ), 15— 18, M arien w e rd e r 1887— 1888 (cyt. U B P ). 14) A. S e m г а i i D ie O rte und- F lu re n im- e h em aligen K a m m e ra m t M orein (K o m tu re i C h ristb u rg), M itteilu n gen d es C o p p e rn icu s-V ere in s fü r W isse n sch aft und K u n st zu T horn, 1930, H. 38: t e n ż e, Die O rte u n d F lu re n im ehm . G e b ie t S tu h m un d W ald am t BÖhnhof (K o m tu re i M arien bu rg), tam że, 1928, H. 36; t e n ż e , Die S ie d lu n g e n im K a m m e ra m t F isc h a y (K o m tu re i C h ristb u rg), tam że, 1936, H. 44; t e n ż e , D ie S ie d lu n g e n im K a m m e ra m t K e rp a u (K o m tu re i C h r ist­ b u rg), tam że, 1935, H. 43; t e n ż e , Die S ie d lu n g e n im K a m m e ra m t K irsite n K o m tu re i C h ristb u rg im M itte lalter, tam że, 1933, H. 41; t e n ż e , D ie Sied lu n ge n im K am m e ra m t M orein (K o m tu re i C h ristb u rg ) w äh ren d d er O rd en szeit, tam że, 1931, H. 39; t e n ż e , D ie S ie d lu n g e n im K a m m e ra m t N eim en (K o m tu re i C h rist­ b u rg) im M itte lalter, tam że, 1934, H. 42; t e n ż e , Die S ie d lu n g e n im K am m er- am t P re u ssisc h m a rk t (K o m tu re i C h ristb u rg), tam że, 1932, H. 40.

tów m o rą sk ieg o , częściow o ostród zkiego, p asłęck ie g o i su sk ie g o o raz po w iatu sz tu m sk ieg o i częściow o m alb o rsk ie g o . D la p o w iatu sz tu m sk ieg o czerp an o też w iad o m o ści z F . W. F . S c h m i d t a 13). N ależy dodać, że p ra c e S e m ra u a s ą s u ­ m ien n e i d okładn e, ale w e w n ioskach w pew nym sto p n iu ten d en cy jn e. D rugim w ięk szym op racow an iem , k tó re w y ko rzy stan o d la po w iatu s u sk ie g o i częściow o kw id zy ń sk iego je s t p ra c a K . J . K a u f m a η n a, G esch ich te d e s K re ise s R o se n ­ b erg o raz ro zp raw k a D a s R itte rg u t Gr. B e ilsch w itz ÎC). U zu p ełn ien ie tych w ia ­ dom ości zn alezion o u R. F l a n s s a o raz w p rac a c h E . W e r n i c k e g o 17). P om ezan ię n. O są, czy li półn ocn ą część p o w ia tu g ru d zią d z k ieg o opracow an o n a p o d sta w ie X . F r o e l i c h a 1®)

R ozw ój o sad n ictw a n a teren ie N iziny K w id z y ń sk ie j od tw orzon o n a p o d sta ­ w ie p rac J . F. G o l d b e c k a 111), L. W e b e r a 20) *i R. F l a n s s a 21).

B a rd z o w ażn e d la b a d a ń n ad k rajo b raz e m , g ra n ic a m i i w ło ściam i P o m e ­ zan ii je s t dw utom ow e dzieło H. Ł o w m i a ń s k i e g o 22). O p ieran o się rów n ież n a M. T o e p p e n i e 23), ale do te j ju ż p r z e sta r z a łe j p r a c y n ależy podch odzić n ieco k ry ty cz n ie j.

N ależy jeszcz e n ad m ien ić, że zapozn an o się rów n ież z p r a c ą języ k o zn aw czą H . B u t t k u s a 24). N a p o d sta w ie te j p racy u stalo n o p o lsk ie poch od zenie n ie ­ których n azw m iejsco w o ści.

4. W łoście p o m ezań sk ie

G ran ice w ło ści w o b ręb ie te ry to riu m p lem ien n ego P o m ezan ii p row ad ziły w zdłu ż p asó w le śn y ch i zan drów . N a jw ięk szy ch tru d n o śc i p rzy sp o rzy ło u s ta ­ lenie te ry to rió w L in g u a r, K o m o ro w o i P osoly a, gd zie la sy zo sta ły w y trzeb ion e p raw d o p o d o b n ie przed p rzy b y ciem Z akonu. W ątp liw e je s t, gdzie p rzy d zielić S ta r y T a rg i N ow y T a rg . S ia d e m g ran icy będ zie tu ta j w ą sk i p a s ząn drów n iegd y ś zale sio n y , p rz e b ie g a ją c y m ięd zy S ta ry m a N ow ym T a rg ie m . W obec tego n ale żało b y przy d zie lić S ta r y T a r g do w łości K om orow o, a N ow y do w łości A ly em . O bie o sad y leżały n a g ran ic y sw oich w łości. T u też n ad g ra n ic ą o d b y ­ w a ła się w y m ia n a , od k tó re j o sad y w z ięły nazw ę.

J a k ju ż w sp o m n ian o na w stęp ie , te ry to ria szczepow e d zieliły się n a tzw . plem ien ne, (H au p tla n d sch a ft), a te ro zp a d a ły się na w ło ści (pólka, G au), lub też na ziem ie, w sk ła d k tó ry ch w chodziło k ilk a w łości. W ob rę b ie sa m e j P o m e ­ zan ii istn iało 10 w łości. W p ołu d n iow ej części z n a jd o w ały się d w ie obszerne 15) F. W. F. S c h m i d , D er K r e is Stu h n i. Evu A b ris s ä lte re n G esch ich te 1236— 1818, S tu h m 1935 (cyt. S c h m i d . K re is S tu h m ).

16) K. J . K a u f m a n n , G esch ich te d es K re is e s R o sen b e rg, R o se n b e rg 1927, B d . I (cyt. K a u f m a n n , K re is R o sen b e rg ; t e n ż e , D a s R itte rg u t G r. B ell-f schw itz, D an zig 1916 (cyt. K a u f m a n n , B ellsch w itz).

17) R. F l a n s s, G esch ich te W e stp reu ssisch er G ü te r. ZH V RM . 1887, H. 21 (cyt. F l a n s s , G .W . G.). E . W e r n i c k e , M arien w erd er. G esch ich te d er ä lte ­ sten S ta d t d er R eich sd eu tsch en O stm a rk , M a rien w e rd e r 1933 (cyt. W e r n i c k e , M a rien w e rd e r); t e n ż e , T iefen au . E in e h eim atlich S tu d ie , Z H V R M , 1924, H. 63 (cyt. W e r n i c k e , T iefen au ).

lö) X. F r o e l i c h . G esch ich te d es G rau d e n ze r K re ise s, G rau d e n z 1868 (cyt. F r o e l i c h . G rau den z).

19) J . F. G o 1 d b e с k, V o llstän d ig e T o p o graph ie d e s K ö n ig re ich s P re u ssen , K ö n ig sb e rg — L e ip z ig 1789, II, (cyt. G o l d b e c k ) .

20) L . W e b e r, P re u sse n vor 500 Ja h re n , D an z ig 1878 (cyt. W e b e r ) . 21) R. F l a n s s , D a s eh e m alige A m t M a rien w e rd e r, in so n d e rh e it d ie A m ts- N ied eru n g, ZH V RM , 1896— 1897. H. 34—35 (cyt. F 1 a n s,s, N ied eru n g).

22) H. Ł o w m i a ń s k i , op. cit. 23) M. T o e p p e n , op. cit.

24) H. B u t t k u s , B e iträ g e zu r L a n d sc h a fts-u n d S ied U m gsp esch ich te des ehm . B isth u m s P om esan ien , B e rlin 1936 (cyt. B u t t k u s , B e iträg e ).

w łości: R e s i a 25) (R ie sen b u rg — P ra b u ty ) oraz P re z la (P re n zla u — P rz ę sław e k n ad G a rd ę g ą na zachód od K isielic). G ran ice w łości R e sia ro zcią gały się m niej w ię ce j na zachodzie aż do K w id zy n a, n a w sch od zie n a to m ia st ob ejm ow ały okolicę, w k tó rej późn iej p o w stały P ra b u ty i O brzym ow o. D a le j g ran ica m ię ­ dzy w ło ścią R e sia i P re z la b ie gła p ase m lasó w , je z io r i zan d ró w do n a jb a rd z ie j w y su n ię tej m iejsco w o ści na zachodzie, R ogoźna. P ółn ocn a g ran ic a w łości R e sia p rz y le g a ła do zn an ej w łości p r u sk ie j A ly em (od T ychnow p rze z T rz cian ą — G d ak ow o do je z io ra D zierzgoń). P ołu d n iow a g ran ica w łości P re z la o p ie ra ła się o Osę, a p o zo stałe je j g ran ice tw orzy ły znów lasy .

P ółn ocn a część P om ezan ii o b e jm o w a ła 5 w łości. N a jb a r d z ie j zn an ą b y ła tu w łość A ly em , w k tó re j, ja k stw ie rd za D u sb u rg, p o w stał zam ek m a lb o r s k i2G). G ran ice te j w ło ści d a ją się u stalić w p rzy b liżen iu na p o d sta w ie p racy A . S e m r a u a o n azw ach m iejsco w y ch w pow iecie sztu m sk im 27). O tóż n a p o łu d ­ niu p rz y le g a A ly em do w łości R e sia i g ran ice je j b ie g n ą m n iej w ięcej obecną g ran icą p ow iatu, z o sta w ia ją c T ychnow y ju ż w są sie d n ie j R esii. W schodnia g ran ica b iegn ie od R od ow a p rze z M ik o ła jk i, C ierp ięta, K ra stu d y , N ow y T a rg , K le cew o , K a łw ę , Ju rk o w ic e , G in tro, S zropy, Ł ozę. P ółn ocn ą g ran icę stan o w ią Ż uław y, jed y n ie w okolicy je z io ra D ąbrow n o (D am e ra u e r S ee ) w rzy n a się zie­ m ia m a lb o rsk a do w łości A ly em (N icponie i L ipow o). G ran icę zach od n ią w łości A ly em tw orzy N ogat, a n astęp n ie la sy ciągn ące s ię od G o ściszew a aż w okolicę Tychnow . P o zo stałe w łości części p ółn ocn ej P o m ezan ii — to P ozolya 2B) (Żu- ław ka) w zdłu ż Ż u ław y n a w schód od M a lb o rk a , L in g u a r 29) (Lin ki) w pobliżu Je z io ra B a le w sk ie g o w połow ie d rogi m ięd zy D zierzgon iem , a P ra b u ta m i, L o y - p itz (L ipiec pod D zierzgon iem ) i C om ar. W edług W e b e r a i T o e p p e n a w ło ścią C o m ar b y ł m a ją te k K om orow o pod B u kow em . W ym ienione cztery w łości, n ale żą do m n iejszych , k tóry ch nie m ożn a szczegółow o op isać, poniew aż, ja k ju ż w spom n ian o, g ran ice p ro w ad ziły la sa m i i zan d ram i. R zekę D zierzgon ię p rz y ję to ja k o g ran icę m ięd zy w ło ścią P o so lv a, a w ło ścią L oypitz.

W sp ra w ie w łości w sch od n iej części P om ezan ii, z d a n ia b a d a czy s ą p o d zie­ lone. H. Ł o w m i a ń s k i w y m ien ia trzy w ło ści: G eria, k tó rą p rzy ró w n u je do. Je rz w a łd u na połu d n ie od Z a le w a 30); P obuz, zagin ion a ju ż m ie jsc o w o ść P o b o rse pod S ta ry m D zierzgon iem i R u d en z (Rudzienice) p ołożon a na północn y-w sch ód od I ł a w y 31). G ran icę połu d n iow ą i północn ą te j w łości tw orzy la s, gran icę w sch od n ią, rzek a D rw ęca, a zach od n ią jez io ro Je zie rzy ce . C iek aw e je s t p o ło ­ żen ie dw óch poprzedn io w sp om n ian y ch w łości, w łość G e ria s k ła d a się z 5 o d ­ d zielonych od sieb ie w ą sk im i p a sa m i le śn y m i okręgów , z a ś P o b u z z dw óch. O dm iennym , co do p ołożen ia G erii je s t tw ierdzen ie W ebera, k tó ry w ło ść tę id e n ty fik u je z m a ją tk ie m G örcken w k om orn ictw ie M o r ą g a 32). T o ep p en ró w ­ nież w y m ien ia w części w sch od n iej P om ezan ii trzy w łości, m ów i o w łości P ob u z i Rudenz, n a to m ia st nie w sp o m in a w łości G e ria, a w y m ien ia w łość B e ria, k tó re j położenie u s ta la n ad jez io re m B a r t ą ż e k 33). J a k ju ż w spom n ian o w y żej,

25) D u s b u r g , s. 57, 58: „...in te rrito rio P o m e san ia e dicto R y sen , m u tan tes locu m et non nom en ” , „...a cce sse ru n t ad te rritiriu m R eysen ...” .

2G) Ibid., s. 120.

27) A. S e m r a u, D ie O rte 'u n d F lu r e n in ehem . G eb iet S tu h m , s. 2— 4. 28) M. T o e p p e n , op. cit., s. 12,

29) Ibid ., s. 12.

30) H. Ł o w m i a ń s k i , op. cit., s. 24, p rzyp . 5: „...raczej n aw ią za łb y m G erię do zn iszczon ej n o m en klatu ry G e rsw a ld e n a połu d n ie od Z alew u...” .

31) M. T o e p p e n , op. cit., s. 13.

32) W e b e r , s. 8: „...G e ria ist d ah e r a u f d a s u n terg e g an g en e G ö rk en -gu t zu d eu ten , w elch es d a s g ro sse Z in sre g iste r im K a m m e ra m t M oh ru ngen e rw äh n t...” .

33) M. T o e p p e n , op. cit., s. 12.

n a stą p iło to n a sk u te k p rze k rę ce n ia w źró d le n azw y G e ria n a B e ria. M oim zd an iem n ależy w łość B e ria całk o w icie w ykluczyć.

R o zległo ści w łości p om ezań sk ich w y k a z a ły znaczne różn ice. N a p rzy k ład w p ołu d n iow ej części m am y na o b szarze 2 0°<) k m 2 ty lk o trzy w ło ści (R esia, P re z la , R udenz), w północn ej z a ś części, rów n ej m n iej w ię ce j części p o łu d n io ­ w e j, sk u p ia ło się aż 7 w łości, n a jg ę śc ie j położon ych w części śro d k o w e j. Je ś li w ięc w ziąć liczbę p rze ciętn ą, to ro zm ia ry w ło ści p ołu d n iow ej w y n o siły 700 k m 2, zaś północn ej około 300 k m 2. N a to m iast g ę sto ść zalu d n ien ia b y ła od w rotn ie p ro p o rcjo n a ln a do ro zm iaró w w łości. R ozległe w ło ści w P om ezan ii b y ły .p r z e ­ w ażn ie bezludn e. P rz e ciętn ie n a teren ie je d n e j w ło ści m ieszk a ło 1000 ludzi, a pon iew aż gru p y rodow e o siad łe w je d n e j m iejsco w o ści m ogły s k ła d a ć się co n ajw y ż e j z 30— 40 rodzin, czyli 150— 200 głów , n ależy zatem p rz y ją ć , że na o b szarze w ło ści m ieszk a ło n o rm aln ie k ilk a , a n aw e t k ilk a n a śc ie r o d ó w 34).

G enezy w ło ści n ale ży szu k a ć w ro zk ład zie w y ższorzędn ych fo r m a c ji-p le - m ion. W zw iązku ze w zrostem zalu d n ien ia p o w staw a ły now e o śro d k i fo r ty fi­ k acy jn e , gro d y i p rze sie k i. J e ś l i do bu dow y n ow ego grod u p ow oływ an o tylko część lu d n o ści p e w n e j w łości, w ted y p o w sta w a ł o k ręg grodow y, k tó ry m ógł w y odrębn ić się w n ow ą w łość. ,,N orm aln ie je d n a k w łość stan o w ić m u siała zw artą, je d n o litą o rg a n iz a c ję p o lityczn ą, je d n o stk ę n iższorzęd n ą, w k tó re j g r a ­ n icach m ieściły się ty lk o fo rm a c je o sad n icze, p o la ” 3S). W łość m ia ła praw o toczyć osobne w ojn y , zaw ie rać um ow y, jeż eli one nie god ziły w in tere sy p le ­ m ien ia. K rz y ż acy , często n aw et, m u sieli toczyć w a lk i z w łościam i.

5. U w ag i szczegółow e

D aw n ą P om ezan ię stan o w ią o becn ie: część p o w ia tu gru d ziąd z k iego , p o w iat k w id zy ń sk i, część p o w ia tu m alb o rsk ie g o , p o w ia t m o rąsk i, część pow iatów o stród zk iego i p asłęck ie g o o raz p o w ia t iła w sk i i sztu m sk i.

P oniżej zestaw ion o te m iejsco w o ści p o m ezań sk ie, k tó re z a s łu g u ją na sp e ­ c ja ln ą u w agę, w zględ n ie w y m a g a ją bliższego o b jaśn ie n ia .

P o w ia t g ru d zią d z k i

O k r e s I (do 1290 r.). C zęść połu d n iow a P o m e zan ii (P om ezan ia n .O są ) stan o w i obecnie część północn ą p o w ia tu g ru d ziąd zk iego . N ależy przyp u szczać, że o b sza r ten w X I I I w. p o k ry ty b y ł je szcz e la sa m i, b a g n a m i i m oczaram i. W czesne osad n ictw o istn ia ło je d y n ie w okolicy M a ł y c h S z c z e p a n e k , W i e l k i c h M ę d r z y c , M o k r e g o i T y m a w y 35),

B o g d a n k i : p ie rw sz a w z m ia n k a pochodzi d opiero z 1386 r., a le zaliczono je do p ie rw szego okresu , pon iew aż n ale ża ły on e pierw otn ie p raw d op od ob n ie do ziem i M a n d i l k o w e n ( M ę d r z y c e).

M o k r e : 1324 r. w znow ien ie p rz y w ile ju , a le pow iedzian o o te j osad zie, że je s t je d n ą z n a jsta rsz y c h osad w pow iecie.

N a sp e c ja ln ą u w ag ę z a s łu g u ją zw łaszcza d w ie m iejsco w o ści: B i a ł a c h o w o i R o g o ź n o . B ia łach o w o d zięk i sw e m u z n atu ry obron nem u położeniu (na w zgórzu otoczonym la se m i w od ą) stało się ju ż w cz eśn iej sied zib ą i tw ie rd z ą

34) H. Ł o w m i a ń s k i , op. cit., t. I I ,.s . 141 35) Ib id ., s. 145.

3C) Z w y m ien ion y ch osad M ęd rzy ce m a ją d ru g ą n azw ę p r u s k ą : M an d e l- choben ( B u t t k u s , B e itr ä g e , s. 64). B u ttk u s u w aż a T y m a w ę za n azw ę n ie ­ m ieck ą (Ibid., s. 63). W. K ę t r z y ń s k i , O lu d n o ści w P ru sie ch n ie g d y ś k rz y ­ żack ich , L w ó w 1882 (d alej cyt. K ę t r z y ń s k i , O lu dn ości), s. 184 tw ierd zi, że p ie rw sz y p o siad ac z T y m aw y , G an sh orn , zw ał się po p o lsk u G ą sio r. J e s t to m ożliw e.

P ru sów . O d różn iam y R ogoźno — w ieś i R ogoźno — zam ek. W ieś założono w la ­ tach 1288— 1299, n a to m ia st zam ek ju ż od 1285 r. s ta ł się sied zib ą kom tura.· Z n aleziono w zm ian ki o istn ien iu la su w okolicy B ia łach o w a, R ogoźn a i M ędrzyc. P atrz ą c na m ap ę u d e rza p rze d e w szy stk im jed n o : o sad y s ta r e ułożone są w zdłuż O sy. N ale ży zatem przy p u szczać, że tędy w ła śn ie prow ad ziły drogi łącz ące P om ezan ię z ziem ią ch ełm iń ską.

O k r e s I I (1290— 1500).

L u d w i c h o w o : o p o w stan iu te j m iejsco w o ści nie znaleziono żadnych d an ych chronologicznych. U m ie jsco w io n ą j ą w tym okresie, pon iew aż położona b y ła n a polu p le b a n k i szo n o w skiej (S z o n o w o założone w 1366 r.).

Ł y s а к o w o: d ok u m en t w y staw io n y w czasach k rzy żack ich zagin ął, pew ne w iado m ości pochodzą d opiero z 1533 r.

N o w e M o s t y : m iejscow ość ta zo sta ła dopiero założona w 1725 г., a le na polu n ad an y m roln ikom ju ż przez k o m tu ra S ie g h a rd a von S ch w arz b u rg jak o v illa an te ca stru m R ogh usen .

P a r t ę c i n y : w 1513 г. w znow ien ie p rzy w ile ju d la sp u sto szo n e j w si „B a tsc h ” . N ale ży zatem p rzy p u szczać, że w ieś ta p o w stała przed X V w iekiem . S a r n ó w k o : p ie rw sz e pew n e w iad o m o ści pochodzą dopiero z 1533 r. J e s t je d n a k rzeczą m ożliw ą, że S arn ó w k o pow stało na gru n cie S a ln a (Saln o 1414 r.). W a ł d ó w k o : b ra k w sze lk ich d an ych chronologicznych, istn ie je p rz y p u sz ­ czenie, że m iejsco w o ść ta w czasach k rzy żack ich n ale ża ła do Ś w iętego.

W r ó b l e w o: w X V I w. S e b a stia n von W rób lew sky otrzy m u je 6 łan ów ziem i w e w si S z e m b ru k (Sze m b ru k 1306 r. w zm .).

J a n k o w i c e w y stę p u ją w źród łach p o ra z p ie rw szy w 1520 r.37), w cza ­ sach krzyżąck ich nie s ą w y m ien ian e. P raw d o p o d o b n ie w ie ś zo stała założona po w o jn ie trzy n a sto le tn iej, ale jeszcz e w X V w ieku. L a s y znaleziono w okolicy G o c z a ł k , G u b i n a , K ł ó d k i S z l a c h e c k i e j , L i s n o w a , Ł a s i n a , N o g a t u , P r ę s ł a w i c , S k u r g i e w , S z o n o w a , S z y n w a ł d u i W i d 1 i c.

O k r e s I II (po 1500 r.). O sad y p o w stałe po ro k u 1500 w w ięk szy m stopn iu zak ład an o na m iejscach w y karczow an y ch np. H e r m i n e n d o r f — K olon ia N ow ych M ostów , L e ś n i e w o , L e s s e n w a l d e , Ł a s i n k a , S m o l n e B u d y i Z a r o ś l e . R ów n ież w zm ian ki o istn ie n iu la só w w okolicy Ja n k o w ie . K a l m u z i M a l a n k o w a .

P o w iat k w id zy ń sk i

O k r e ś l . W pow iecie k w id zy ń sk im n ależy w y m ien ić k ilk a m iejsco w o ści, k tó re zaliczono do p ie rw szego o k resu , m im o iż nie m a pew nych dan ych, że p o w stały przed 1290 r.38).

B ą d k i : now y z a p is b isk u p a H e n ry k a d la T eod ory k a S ta n g e z 1293 r. — n ależy p rzy p u szczać, że o sad a istn ia ła ju ż przedtem .

L i c z ę : zap is b isk u p a H e n ry k a pochodzi z 1293 r. W ieś t a istn ia ła ju ż p rzedtem i n ależy p rzy p u szczać, że je s t ona je d n ą z n ajsta r sz y c h w s i я а tym teren ie. P oprzed n io istn ia ła ja k o część K re b isse e ( R a k o w i e c , R a k o w i c e ) .

37) W. К ę t r z у ń s к i, O n aro d o w o ści p o ls k ie j га P ru siech Z achodn ich, P am . A k a d . U m ie ję tn o ści, t. I, s. 144.

38) B u 11 к u s, B e iträ g e , s. 54 u z n a je n azw ę B ą d k i za p o lsk ą, pochodzenie w si K rz y k o sy u w aża za n ie ro zstrzy gn ięte, n azw ę L ic z ę u w aż a za p o lsk ą, n azw a O tłow o m oże by ć pochodzenia p olsk iego. W ilkow o je s t w e d łu g n iego n az w ą p o lsk ą (Ibid., s. 38), ta k sam o O lśn o (Ibid., 56), Otoczyn (Ibid., s. 54) i P aczkow o (Ibid., s. 54).

P r z ę s ł a w e k : zn aleziono za p is d la te j m iejsco w o ści z 153Ô r. Je d n a k n ależy ją zaliczyć do o k resu p ierw szego , gd yż n az w a pochodzi od w łości P ro žile (P rešla), o k tó re j m ow a w 1249 r. P raw d o p o d o b n ie P rz e sła w e k był ośrod k iem te j w łości.

R a k o w i e c i R a k o w i c e : w z m ia n k a pochodzi d opiero z 1293 r., ale n a w ią z u ją c d o je d n e j z p oprzedn ich m iejsco w o ści (Liczę) w y ciąg n ięto w n iosek, ae o sad y te m u siały istn ieć ju ż przed 1293 r.

R u d a : p ie rw sz a w zm ia n k a pochodzi z 1430 r., gd yż d o tych czas R u d a p o łą ­ czona b y ła z S ad lin k a m i.

T r u m i e j e : n ale żą do n a jsta r sz y c h osad w e w sch o d n ie j części p ow iatu . Istn ie je d ok u m en t b isk u p a A lb re ch ta z 1260 r. d la P r u sa k a M atho, w którym b isk u p n a d a je m u m . in. m a ją te k T ru m p e . P raw d op od ob n ie T ru m p e o d p o w iad a d z isie jsz y m T ru m ie jo m .

L a s y zn a jd o w ały się w okolicy B ą d e k , C z a r n e g o D o l n e g o . C z a r ­ n e g o G ó r n e g o , K l e c z e w a , K r z y k o s , L i c z , O t ł ó w k a , O t ł o w a , •P rz ęsław k a i T ru m ie j.

O k r e s II i III. J e ś l i n a to m ia st chodzi o o sad y z d ru g ieg o i trzeciego o k resu nie m a w ię k sz y ch w ątp liw o ści. W y jąte k stan o w i G a r d e ja 39). L a sy istn ia ły w okolicy B r o k o w a , C y g a n , G a r d e i, O l e ś n a , W r o c ł a w k a i Z e b r d o w a oraz J a r o m i e r z a i O l s z ó w k i .

P o w ia t iła w sk i

N a jro z le glejsz y m · p o w iatem w obrębie P o m ezan ii je s t p o w ia t iław sk i. O k r e s I.

B a ł o s z y c e : p rzy w ile j pochodzi d opiero z 1316 r., je d n a k m iejsco w o ść tę lokow an o jeszcz e w X I I I w. Z n alezion o n aw et w zm ian ki, że ju ż w czasach n a jd a w n ie jsz y c h istn ia ły tu osied la. S tą d też m iejsco w o ść tę zam ieszczono w w ie k u X I I I 40). W g B u ttk u sa n a to m ia st w ą tp liw e je s t tu osad n ictw o przed- n iem ieck ie, nbzw a m oże p o ls k a 41).

K i s i e l i c e : ju ż w 1293 r. S ta n go w ie o trzy m ali zezw olenie na założenie m ia sta w sw oich p o siad ło ścia ch . K isie lic e zo stały je d n a k założon e n ajw cze śn ie j w la ta c h 1315— 1320. P rz y w ile j n a to m ia st p ochodzi dopiero z 1331 r.

K l i m y : je s t rzeczą w ą tp liw ą , czy m ożna zid e n ty fik o w ać tę m ie js c o w o ść ’ z m a ją tk ie m p ru sk im Soben . W 1326 r. n a s tę p u je w zn ow ien ie p rz y w ile ju , stąd w n iosek, że w ieś ta m u sia ła być zn aczn ie sta rsz a .

S t a ń k ó w o: o p o w stan iu n ie m am y żadny ch pew n y ch w iado m o ści. Może w ieś ta p o w sta ła n a m ie jsc u p ru sk ie g o m a ją tk u Soben . L o k a c ja m iała m ie jsce d ość d aw n o przed 1342 r.

W okolicy P r a b u t i R u d z i e n i c l a s 42).

39) Ibid., s. 67 zalicza G a rd e ję r a c z e j do o sad p ru sk ich . 40) K a u f f m a n n, B e llsch w itz, s. 7.

41) B u t t k u s , B e itr ä g e , s. 58, p rzyp. 72.

42) B u t t k u s u w aża n azw ę M a ch a ry t — M a sk ry te n za p o w stałą pod w p ły ­ w em p o lsk im (B e iträ g e , s. 35, 38, 39), Ja w ty m a ją racz ej n azw ę p r u sk ą (Ibid., s. 35), B ru z in y s ą n az w ą p o lsk ą (Ib id., s. 59), p od o b n ie G oryń (Ibid., s. 64). B u t t k u s od rzu ca tw ierdzen ie W. K ę t r z y ń s k i e g o , że n az w a D akow y p ierw otn ie b rzm ia ła G d ak ow o (Ib id., s. 31, W. K ę t r z y ń s k i , O n arod ow ości, s. 154). P o ls k ą n azw ę m a ją w sie K a r a ś (Ib id., s. 62) i K o ło d z ie je (Ibid., s. 39), k tó re p o w stały m oże p rze d p rzyb yciem K rz y ż ak ó w ( K ę t r z y ń s k i , O lu d ­ n ości, s. 193). P o lsk ą n azw ę m a R ad om ( B u t t k u s , B e iträ g e , s. 62), R odow o je s t sporn e, m oże to być n azw a p ierw otn ie p o lsk a, p r u s k a lu b n iem ieck a (Ibid., s. 31).

O k r e s II,

G o l b e t i n : m a ją te k obecnie nie istn ie ją cy , W ym ieniony w o p isie g ran ic m iejsco w o ści F red n ow y i T y n w ald z la t 1371 i 1375. Spu sto szo n y ju ż w 1469 r.

L a n g e n d o r f : w ie ś w okolicy K isie lic , zniszczona w 1414 r. C zęść ziem i w łączono do K isie lic , a część do Sobiew oli.

L i e g e n w a l d e : w 1371 r. m a ją te k , obecnie ju ż nie istn ie ją cy . Położony był w sąsie d z tw ie G olbetin. , *

T r u p e l : pew n a ju ż w z m ia n k a z 1326 г., jed n a k że B u ttk u s p o w o łu je się na G e ru llisa , k tó ry p o d a je tę m iejsco w o ść ju ż w 1280 r.43). S tą d um ieszczenie m iejsco w o ści T ru p e l dopiero w ok resie d ru gim je s t w ątp liw e.

L a s y s ą w okolicy B i s k u p c a , B r u z i n , K o ł o d z i e i , P a c h u t e k , R a d o m s k a , S u s z a , S z y m b a r k a , T r u p i a , T y n w a ł d u i Z ą b r o w a .

O k r e s III.

Z trzeciego ok resu is tn ie ją w zm ian ki ty lk o o k ilk u m iejsco w o ściach , co do których n ie m a w ą tp liw o ści.

6. Z a k o ń c z e n i e

N a koniec n ale żało b y pow iedzieć jeszcz e k ilk a słó w o roli, ja k ą o d eg ra ła g le b a w p ierw otn ym osad n ictw ie. P o ró w n u ją c m ap ę w ło ści z m a p ą geologiczn ą zauw ażym y, że p ierw otn e sk u p isk a lu d n o ści w y stę p u ją przew ażn ie n a glin ach zw ałow ych . N ie k ie d y ty lk o sp o ty k am y w czesn e osad n ictw o n a p ia sk a c h i żw i­ rach ozów lu b m oren y czołow ej, ja k to m iało m ie jsc e w e w łości A ly em w oko­ lica ch T ro p oraz m ięd zy W aplew em i T y w ęzam i, d a le j w e w łości P oburze w okolicy S ta r e g o D zierzgon ia. We w ło ści P o b u rze zauw ażono rów n ież sta re o sad y na zachód od M y ślic, położone n a p ia sk a c h a k u m u la c ji lodow cow ej z głazam i. We w ło ści G e ria sp o ty k am y m ały ok ręg, w k tó ry m z n a jd u je m y k ilk a o sad p ru sk ich n a p ia sk a c h i glin ach zw ałow ych w s tre fie czołow o- m oren ow ej. O góln ie je d n a k m ożem y sn u ć w n iosek , że p ierw o tn e osad n ictw o w P o m e zan ii sk u p iało się n a glin ach zw ałow ych 44).

C Z Ę Ś Ć D R U G A

O SA D Y P O W ST A Ł E DO KOIŚICA X I I I W IE K U (do roku 1290)

Lp. Nozum osady Uwagi _{pierw szej}Rok w iadom ości Źródło P O W I A T G R U D Z I Ą D Z K I T y m a w a (T h iem au) 1285 wzn. przyw . F r o e l i c h , G rau - denz, s. 343 2 1 B a b k i P < B ą d k i (B an d tk en ) Z agin ion e pierw o tn ie połączone z T y m a w ą D W I A T K W I D Z Y pos. przed 1255 wzm . Ń S K I 1293 w zn. przyw . Ibid., s. 31 P U B , s. 19 43) В u 11 к u s, B e itr ä g e , s. 62 p rzyp. 91.

44) A rty k u ł ten stan ow i część p ra c y m a g iste r sk ie j. P rz y go to w a ł do d ru k u d r Zenon N ow ak.

L. p. N a zw a o sad y U w ag i p ie rw sz e jR ok w iad o m o ści Ź ród ło 2 B u to w o (B au th en ) dok. w y sta ­ w ion y dla P ru sa k a N a v ie ra 1289 dok. K a u f m a n n , K re is R o sen b e rg, s. 118 3 C zarn e Dolne (N iederzehren ) pos.D. S ta n ge 1285 w zm . F l a n s s , G .W .G ., s. 79 4 C zarn e G órne (H ochzehren) pos. D. S ta n g e 1285 w zm . Ibid. 5 G alin ow o (G alln a u ) po s. p r u sk a (Sten igen i S u rsto y n ) 1329 przyw . Ibid ., s. 97 6 K la sz to re k (K lö sterch en ) pos. D. S ta n g e 1285 w zm . Ibid., s. 103 7 K le cew o (K lötzen ) pos. p r u sk a

(Ciecz)

1285 przyw . Ibid., s. 94 В K rz y k o sy (KrÖ xen) 1289 w zm . Ibid ., s. 67 9 K w id zy n (M arien w erd er) 1233 zal. W e r n i c k e ,

M arien w ., s. 10 10 L iczę (L ittsch en ) w ie ś n a js t a r ­ sz a n a tym o b sza rze 1293 w zm . K a u f m a n n , K re is R o sen b e rg , s. 115 11 O tłow o (O ttlau ) pos.

D. S ta n g e

1285 wzm . F l a n s s , G .W .G ., s. 57

12 O tłów ko (K le in O ttlau) pos.

D. S ta n g e 1285 w zm . Ibid . 13 P rz ę sław e k (P ren zlau ) n az w a od wł.

P rožile

1539 nad. U B P , s. 320 14 RakoW ice (KI. K re b s) 1293 przyw . U B P , s. 22 15 R ak o w iec (G r. K re b s) 1293 p rzy w Ibid. 16 R u d a (Ruden ) od se te k la t poł. z S a d lin ­ k am i 1430 w zm . F l a n s s , G .W .G .. s. 54 17 S a d lin k i (Sedlin en ) n az w a od im ien ia p ru s. C zad el X I V w. Ibid., s. ■ 51 159

Lp. Nazwa osad}] Uwagi pierw szejRok w iadom ości Źródło 18 T ru m ie je (G r. T ro m n a u ) n ale ży do o sad n a js ta r ­ szych p rzy p u sz­ czaln ie w 1260 r. Ibid., s. 91 19 Tychnow y (T iefen au ) pos.

D. D epen au 1236 nad. W e r n i c k e , T ie fe n au , s. 2 20 W ilkow o (W ilkau) pos. p ru sk a 1289 w zm . F l a n s s, G . W. G.,

s. 89

P O W I A T I Ł A W S K I

1 B ia ło sz y ce (B ellsch w itz) X I I I w. K a u f m a n n , B e ilsch w itz, s. 7 2 B o rn ice (B ornitz) P ru sa c y 1400 nad. K a u f m a n n , K re is

R o sen b e rg, s. 103 3 G on ty (G unthen) pos. p r u sk a 1300 w zm . Ibid., s. 116 4 G razym ow o (G rasn itz) m aj. p ru sk i

N asto m e 1287|przyw. U B P , s. '11 5 G orow ych y (Son n en b erg) P ru sa c y : A l-

g au d e , S ta - nye, S a r c h z i B u n d o tes 1303 w zm . K ę t r z y ń s k i , O lu dn ości, s. 193 6 G rodziec (T h ie rgarth ) P ru sa c y : Z a - deke, M egel- te i W arpun e 1302 nad. K a u f m a n n , K re is R osen b erg, s. 119; F 1 a n s s, G. W. G., s. 92 7 Ja k u b o w o (Ja k o b sd o rf) w cz eśn iejsz a

nazw a M a sch arit X I I I w. K a u f m a n n , K re is R o sen b e rg, s. 124 8 Ja w t y W ielkie (G ro ss Ja u th ) 1287 wzm . Ibid., s. 112 9 K am ie n ie c (H alb er sd o rf,

F in k e n ste in ) pos. P ru sa k a C letza

1289 wzm . K a u f m a n n , K re is R o sen b e rg, s. 123 10 K a s p e n d o rf ( = W ogatink) w ie ś p r u sk a 1335 wzm . Ibid., s. 104 U K isie lic e (Freistaclt) pos. S ta n gó w 1293 wzm . K a s i s k e,

D ie S ied lu n g s., s. 18 . 12 K lim y (H arn au) p r u s k i m aj.

Soben ?

1326 wzn. przyw .

Ibid., s. 113 13 L im ż a (L im bsee) w ieś p r u s k a — _{Ibid ., s. 100}

14 Łody gow o (G r. L u d w ig sd o rf) w łasn o śćS tan gó w X I I I w. 1285 Ibid., s. 124 15 Ł o d y go w o M ałe (K l. L u d w ig sd o rf) w łasn o ść S tan gó w X I I I w. Ibid., s. 124 16 N ipkow ie (N ipkau ) w ie ś p ru sk a poł. X IV w. Ibid.. s. 102 160

L . p. N a zw a osad y U w ag i p ie rw sz ejR ok w iad o m o ści

Ż ród lo 17 O brzynow o (R iesen kirch ) m aj. 1289 wzm . Ibid., s. 124 18 P ra b u ty (R iesen bu rg) 1286—1305

zał.

Ibid., s. 114 19 R ud zien ice (R aud n itz) w ie ś p r u sk a X I I I w. Ib id .r s. 104, 110 20 S ch ö p k a u — L u ise n h o f — od 1843 w ie ś p r u sk azniszczona 1454—66 1379 w zm . Ibid ., s. 101 21 S ta ń k o w o (R iesen w ald e) m a j. p ru sk i Soben ? — Ibid., s. 120 22 S te n k en d o rf pos. P r u sa k a G u n th era 1418 nad. Ibid., s. 104 23 W ikielec (W in kelsd orf) m a j.

sz la c h e c k i 1317 w zm . Ibid ., s. 125— 126 24 W indyki (W indeck) m a j. p ru sk i — Ibid ., s. 129, 131 25 W oyatenig (K a s p e n d o rf) — S e m r a u , K e rp a u , s. 132 26 Ż ak ow ice (Sch ak en b ru ch ) osad n. p ru sk ie Z agin ion e " B u t t k u s , B e itr ä g e , s. 40 27 A k otin os. p r u s k a — Ibid ., s. 32 28 K arło w o m a j. p ru sk i 1400 w zm . K a u f m a n n , K r e is R o sen b e rg , s. 104 29 T ersu n en m aj. — B u t t k u s , B e iträ g e , s. 32 O SA D Y P O W ST A Ł E OD X I I I — X V W IE K U (1290 — 1500) P O W I A T G R U D Z I Ą D Z K I 1 L isn o w o (G r. L e iste n a u ) 1345 w zm . K a u f m a n n , K re is Rose<nberg, s. 121 2 L isn o w o Z am ek (L ie ste n au ) m ięd zy X I I I — X V w. F r o e l i c h , G rau d e n z, s. 187 3 P artę cin y (P arten sch ien ) 1513 wzn.

przyw . Ibid., s. 242

P O W I A T K W I D Z Y Ń S K I

1 B a ld ra m (M arien th al) 1333 p rzyw . U B P , s. 63 2 B o g u sz (B ogu sch ) — W e b e r , s. 419, 421 3 B rokow o (B ra k a u ) 1294 w zm . F l a n s s , G. W. G.,

s. 131

4 B ron n o (B ran d a u ) 1361 przyw . K a u f m a n n , K re is R o sen b e rg, s. 122 5 C ÿ gan y (D ietm arsflorf) 1336 w zm . F l a n s s , G .W .G .,

s. 64

Koirunlk ty Π

161-L. p. N azw a o sad y U w ag i pie rw sz ejR ok w iado m ości

Ź ródło 6 D u b iel 1396 w zm . K ę t r z y ń s k i ,

O lu dn ości, s. 214 7 G a rd e ja (G arn see) 1334 nad. U B P , s. 64 8 G ilw a (G iliae) 1431 wzm . K ę t r z y ń s k i , O lu d n o ści, s. 189 9 G ó rk i (W altershof) 1373 lok. F l a n s s , G .W .G ., s. 129 10 K am io n k a (L am prechtsćLorf) 1299 nad. U B P , s. 28 11 K are ze w ice (K a rsch w itz) 1336 wzm. F l a n s s , G .W .G .,

s. 137 12 K u źn ica (H am m erm üh le) 1414 w zm . Ibid., s. 140 13 M arien au 1321 przyw . K a s i s к e,

D ie S ied lu n g s., s. 42

14 M ary (M ah ren) 1378 wzm . F l a n s s , G .W .G ., s. 106

15 O śno (Osche) 1328 zał. Ibid., s. 133 16 O toczyn (O ttotschen ) 1326 w zm . P U B , II, s. 352 17 P aczkow o (Patschk.au) 1361 w zm . K a u f m a n n , K re is R o se n b e rg , s. 122 18 P aw ło w o (P a u lsd o rf) X V w. w zm . F l a n s s · , G . W . G ., s. 85 19 R o za jn y (R o sain en ) 1326 wzm . Ibid., s. 70 20 R o za jn y M ałe, część R o zajn (KI. R osain en ) — Ibid., s. 73 21 S o la jn y (Solain en ) 1361 w zm . Ibid ., s. 126 22 S zad ow o (S ch a d a u ) 1327 lok. Ibid., s. 124 23 W andow o (Waoidau) 1396 w zm . Ibid., s. 105 24 W rocław ek (W arzeln) 1403 wzm . Ibid., s. 99 25 Z ebrdow o (S e u b e rsd o rfj 1323 w zm . Ibid., s. 75 Z agin ion a 26 W altersd orf 1343 wzm . U B P , s. 77 N I Z I N A K W I D Z Y Ń S K A 27 G lin a (Stan ge n d o rf)

—

L. p. N azw a o sad y U w ag i p ie rw sz ejR ok w iad o m o ści

Ź ródło 31 M a rez a (M areese)

_

(G r. N e b rau )

1375 w zm . F l a n s s , N ie d e ­ ru n g, H. 35, s. 26 33 R u sin o w o (R u sse n au ) 1365 przyw . Ibid ., s. 54 34 S z a fa r n ia (S c h ä fe re i)

—

P O W I A T I 1A W S K 1

Ibid., s. 433 1 B a b ię ty W ielkie

(G r. B aben z) 1313 lok. K a u f m a n n , K re is R o sen b e rg, s. I l l 2 B a rtłó w k i (T otelsh of) 1363 n ad. Ibid., s. 122 3 B isk u p ie c

(B isch o fsw e rd e r) 1325 lok. Ibid., s. 118 4 B isk u p ic z k i (B isch d o rf) 1422 w zm . Ibid., s. 125 5 B ron ow o (G r. B ru n a u ) 1333 lok. Ibid., s. 114 6 B ru z in y (G r. B ra u se n ) 1338 lok. Ibid., s. 114 7 D ziarn y (G r. S eh re n ) 1317 w zm . Ibid., s. 125 8 D z ia m ó w k o (K l. S eh ren ) 1414 w zm . Ibid., s. 125 9 F alk n o w o (G r. FaXkenau) 1313 w zm * Ibid., s. 112 10 F re d n o w y (F rö d en au ) 1371 lok. Ibid ., s. 126 11 G ałdow o (G oldau ) w ie ś niem . 1312 przyw . Ibid., s. 110 12 G a rd zie ń (G ard en ) 1378 w zm . Ibid., s. 114 13 G d ak o w o (D akau ) 1322 w zm . Ibid., s. 117 14 G oryń (G uh rin gen ) 1293 w zm . Ibid., s. 123 15 G ram o ty (G räm ten ) 1414 w zm . Ibid., s, 129 16 G u lb (G ulbien ) 1414 w zm . Ibid., s. 129 17 Iła w a (Dt. E y la u ) 1305 zał. Ibid., s. 125 18 Ja k u b o w o K isie lic k ie

(Ja k o b a v ) 1313 w zm . Ibid., s. 112 19 Ja n u sz e w o (Ja n u sc h a u ) 1312 wzm . Ibid., s. U l 20 Ję d ry ch o w o (H ein rich au ) 1312 w zm . Ibid., s. U l 21 K a łd u n y (Sch ön forst) 1323 lok. Ibid., s. 126 22 K ałd o w o (K alte n h o f) 1366, 1367

nad. Ibid., s. 123 23 K a m ie ń (Ste in ) 1325 n ad . Ibid., s. 128· 24 K am io n k a (S te in e rsd o rf) 1339 n ad. Ibid., s. 114 25 K a r a ś (K a rra sc h ) m aj. 1314 w zm . Ibid., s. 127 26 K o ło d zieje (W ac/ism uthJ 1330 w zm . Ibid., s. 123

L. p. N azw a osad y U w agi pi'erw szëj R ok Ź ródło w iad o m o ści

27 K rz y w iec (F re iw ald e ) — Ibid., s. 74 28 K w iry (Q uirren) m aj. 1335 w zm . Ibid., s. 128 29 L ase czn o (H erzogsw ald e) 1311— 12 Ibid.,

lok. s. 126 30 L a sk o w ic e (L a sk o w itz) m aj. 1327 w zm . Ibid., s. 118 31 Ł u b n o w y W ielkie

(G r. Lieb en au )

1330 lok. Ibid., s. 113 32 Ł aw ic e (H an sd orf) 1325 lok. Ibid., s. 90 33 Ł ęgow o (L a n g e n au ) 1313 w zm . Ibid., s. 111 34 M ąty k i (M ontig) 1322 lok. Ibid., s. 126 35 M ich ałow o (M ichelau) 1319 w zm . Ibid.,, s. 113 36 M ózgow o (M osgau) m aj. po 1323 zał. Ibid., s. 128 37 N ow a W ieś (N e u d o rf) 1317 w zm . Ibid., s. 125 38 O grodzieniec (N eudeck) ок. 1320 zał. Ibid., s. 112 39 O lbrachtow o

(C r. A lb rech tau ) 1312 lok. Ibid., s. 111 40 O rk u sz (Orkusch.) 1366 w zm . Ibid., s. 122 41 P ach u tk i (P ach u tk en ) 1376w zm . Ibid., s. 124 42 P iotrkow o (P e tèrk au ) 1362 wzm . Ibid., s. 114 43 P iotrow ice (P eterw itz) 1331 w zm . Ibid., s. 115 44 P ła w ty W ielkie

(G r. P lau th ) m aj.

1293 w zm . Ibid., s. 119 45 P o d la se k (C on radsw alde) 1346 w zm . Ibid., s. 121 46 P opów ko (P opow ken lub

S ch eib ich te H ufe)

1412 n ad . K a u f m a n n , G esch ich te d er S ta d t R ie se n b u rg, s. 232 47 R ad o m ek (KI. R ad em ) 1323 w zm . Tenże, b erg, s. 127K re is R osen - 48 R an iew o (R ah n en b erg) 1330 w zm . Ibid., s. 118 49 R odow o (G r. R oh d au ) 1323 w zm . Ibid., s. 117 50 Rożnow o (R o sen au ) przed 1319 Ibid.,

zał.

s. 113 51 S k a rsz ew o (S ch a rsch a u ) 1427 w zm . Ibid., s. 129 52 S łu p n ica (Stan ge n w ald e ) 1331 w zm . Ibid., s. 120 53 Starzy ko w o

(G r. S tä r k e n a u) 1378 w zn. przyw . Ibid., s. 114 54 S trad o m n ó (Strad e m ) 1301— 11 Ibid.,

lok. s. 125 55 S u s z (R o sen b e rg) 164 1305— 1310 Ibid., zał. s. 110

L. ;p. N azw a o sad y U w ag i pie rw sz ejRok w iad o m o ści

Ź ródło 56 S y p a n ic a (Sch eipnitz) 1295 albo

1353 lok. Ibid ., s. 121 57 S załk o w o (S ch a lk e n d o rf) m aj. 1350 w zm . Ibid., s. 128 58 S ze plerzy zn a

(Sch ön ersw ald e) m aj. 1424 w zm .

Ibid., s. 127 59 Szram o w o (S ch ra m m e n ) 1367 w zm . Ibid ., s. 123 60 S z y m b a rk (Sch ön berg) 1378 wzm . Ibid., s. 114 61 T r u m ie jk i (K L T rom n au) 1333—46 zał.? Ibid ., s. 120 62 T ru p ie l (T rau p e l) 1326 wzn. przyw . Ibid ., s. 113 63 T y n w ałd (T illw ald e ) 1314— 30

lok.

Ib id ., s. 126 64 U lnow o (F au len ) 1313 w zm . Ibid., s. 112 65 W ałdow o (W aldau) 1297 w zm . Ibid., s. 124 66 W esołow o (F re u d e n th al) 1414 w zm . Ibid ., s. 129 67 Z ąbrow o (So m m erau )

Z agin ion e

1312 wzm . Ibid., s. U l 68 G o lb etin m aj. 1371 wzm . Ibid ., s. 127 69 L a n g e n d o rf w ieś zagin io ­

n a w 1414 r. — Ibid., s. 116 70 L ieg e n w ald e m aj. 1371 Ibid., s. 128

O S A D Y P O W S T A Ł E OD X V I W IE K U (OD 1500) P O W I A T G R U D Z I Ą D Z K I 1 T y m aw a M. (KI. T h iem au ) Z agin ion a 1819 zał. F r o e 1 i с h, G rau d e n z, s. 347 2 H erm in en d o rf n a częściow o jeszcz e nie w y k a rczo w a - n ym teren ie 1820 zal. Ibid ., s. 167 P O W I A T K W I D Z Y Ń S K I 1 A b ra h a m sd o rf 1717 w zm . F l a n s s , G .W .G ., s. 86 2 B ia łk i (B ialk en ) 1559 wzm . Ibid., s. 55 3 B rach lew o 1515 wzm . K ę t r z y ń s k i , O lu d n ości, s. 195 4 B y strz e c (W eisshof) dom ena 1777 w zm . S c h m i d ,

K re is S tu h n i, s. 41

L. Iэ. N azw a o sad y U w ag i p ie rw sz ejRok w iad o m o ści

Ź ródło 5 D an kow o fS em ler) 1540 nad. U B P , s. 322 6 Ja ro m ie r z (G e rm an ) 1529 lok. F l a n s s , G. W. s. 100 G., 7 J u r k i (G eorgen bu rg) folw . 1825— 1828 zał. Ibid ., s. 113 8 L u ise n h o f 1786 w zm . Ibid., s. 64 9 M ięd zylesie

(F rie d rich sh ain )

folw . 1825— 1828 Ibid ., s. 113 10 N icpon ie (L ieb en th al) X X w . zał. Ibid ., s. 139 11 N ow a W ioska

(N eudörfchen ) 1567 w zm .

Ibid ., s. 107 12 O lszów ka (O lschow ken) 1779 w zm . Ibid ., s. 78 13 P ogórze (A lbrech tsh of) folw . 1825— 1828

zał.

Ibid., s. 113 14 R ozpędziny (R ospitz) 1564przyw . U B P , s. 350 15 U ja z d (K a r sh o f) folw . 1826 zał. F l a n s s . G. W.

s. 60

G., 16 W ola (Wolta) p o w stała

z d aw n ych te re n ó w le ś ­ nych 1852 w zm . Ibid., s. 129 17 D iebau Zaginion e p rze d m ie ście K w id zy n a — G o l d b e c k , II, s. 3 18 K n ie b e rg j. w. — Ibid. N I Z I N A K W I D Z Y Ń S K A

osad y założone po 1500 r. i w czasie n ie u stalo n y m 19 B a g n o (B aggen ) — 20 B ro n isław o w o (Sch in k en b erg) 1581 F l a n s s , N ie d e ­ ru n g, H. 35, s. 56 21 G n iew sk ie P ole (M ew isch felde) — 22 G rab o w o M ałe (K l. G rab au ) X V I I I w. Ibid., s. 17 23 G u rcz (G utsch J

_

24 Ja ło w ie c (U n terw alde)

_

—

L. p. N azw a osad y U w ag i pie rw sz ejRok w iad o m o ści

Ź ródło 28 K u lig a n a (A u ssen d eich ) —

29 K u rc y b ra k

(K u rz e B rach e) —

G o 1 d b e с к, II, s. 3 ЗО L u b a ń (K rö xen ) _

31 M łyn ki (N eu-M üh lb ach ) 1587 F l a n s s , N ie d e ­ ru n g, H. 35, s. 51 32 N eb row o M ałe (K I. N e b rau ) 1624 Ibid., s. 32 33 N ow a W ieś K w id zy ń sk a (N eud orf) — 34 N ow a W ioska (N euhöfen ) — 35 N ow e L ign o w y (N eulieben au) — '

36 O bory (O berfeld) — G o 1 d b e с к, II, s. 3 37 O k rąg ła Ł ą k a przed 1568 F l a n s s , N ie d e ­

ru n g , H. 34, s. 68 38 O lszan ica (EU erw ald e) 1575 Ibid., H. 35. s. 16 39 P a s tw a (G r. W eide) - — 40 S ąd o w o (P a r a d ie s ) S ąd o w o M ałe S ąd o w o W ielkie 1568 1584 1755 Ibid., s. 51 Ibid. Ibid. P O W I A T I Ł A W S K I 1 Czerw on a W oda .

(R o ttw a sse rJ n ow a o sad a X V I I I w. K a u f m a n n , B e llsch w itz, s. 75 2 K o ż a n k a (C osan ken ) — G o 1 d b e с к, II, s. 13 -3 S ą p y (Su m p f) folw . szl.

_

4 Z ielon a K a rc z m a (G rü n k ru g) w ie ś n ow a — Ib id ., s. 13 5 H e in rich sw ald Z agin ion e m a j. w le sie 1834 K a u f m a n n , B e ilsch w itz , s. 75 6 H e rm e n a u (może S z aje w o , pow . m orąsk i) d o b rafu n d a c ji — G o l d b e c k , II, s. 12 7 G rö b e rb erg m a j. w le sie 1799 wzm . K a u f m a n n , B e llsch w itz , s. 76 8 K a r a ś n ow a o sad a ok. 1737 w zm . Ten że, K r e is R o se n ­b e rg, s. 127 9 L u ise n th a l p o 1851 zał. Ibid ., s. 94 10 P ó lk o (Polken , S ta d tw a ld ) folw . m iejsk i

P ra b u t — Ten że, G esch ich te d e r S ta d t R iesen- bu rg, s. 79 11 Z iegelsch eu n e folw . m ie jsk i K isie lic

__

167