Anna Korycka
Późnogotyckie i
wczesnorenesansowe kafle
heraldyczne ze zbiorów Muzeum
Narodowego w Kielcach
Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach 13, 143-162
1984
Rocznik M uzeum Narodowego w K ielcach Tom XIII, Kraków 1984
ANNA KORYCKA
PÓŻNOGOTYCKIE I W CZESNORENESANSOW E KAFLE
HERALDYCZNE ZE ZBIORÓW MUZEUM NARODOWEGO
W KIELCACH
W śród z n a jd u jąceg o się w M uzeum N a ro d o w y m w K ielcach dużego zb io ru k a fli śred n io w ieczn y ch i n o w o ży tn y ch p ew n a ilość p o siad a o rn a m e n ty k ę o p a r tą n a p rze d sta w ie n iac h herald y czn y ch . K a fle te, n ie licząc fra g m e n ta ry cz n y c h p r e z e n ta c ji1, n ie b y ły dotychczas szczegółow iej om aw ian e, p o d ję ta z o staje tu p ró b a o p ra c o w a n ia w sp o m n ian ej g ru p y ek sp o n ató w . P rz e d sta w ie n ia h e rb ó w są b a rd zo p o p u la rn e n a różnego ro d z a ju z a b y tk a c h a r c h ite k tu ry o ra z ich w e w n ę trz n e g o w y stro ju , np. n a n a g ro b k a ch , p rz e d m io ta c h codziennego u ży tk u , p o rtre ta c h , w y ro b a c h złotniczych, ceram iczn y ch , a ta k ż e i n a k aflach . Z po czątk iem w ie k u X X p o w stało k ilk a n ie w ie lk ic h o p raco w ań k a fli h erb o w y ch , m .in. G. W o ro b je w om ów ił k ilk a eg z e m p la rzy z n a jd u ją c y c h się n a ścian ach kościoła w G ąb in ie 2. A dam C h m ie l3 pisząc o k a fla c h znalezionych w O św ię cim iu część p ra c y pośw ięcił k a flo m h erb o w y m . T en sam zb ió r o m ó w ił też F ra n cisze k P ie k o siń sk i, d ając k ró tk ą an alizę m o ty w ó w h e ra ld y c z n y ch k afli ośw ięcim skich 4. Do w ażn iejszy ch n a leży p ra c a M a ria n a G um ow skiego, w kto- rej a u to r o m aw ia k ilk a k a fli h e ra ld y c z n y c h 5. S ą to k a fle z h e rb a m i Łodzią,
1 K afle om aw ian e były w k atalo g u w y sta w y ; J. K uczyński, K afle z X I V —
X V I w ie k u w zbiorach M u zeu m Ś w ię to k rzy sk ie g o , K ielce 1968 oraz tegoż: W y n ik i badań archeologicznych M u zeu m Ś w ię to k rzy sk ie g o w latach 1966— 69. P rze w o d n ik po w y sta w ie , s. 39—40, K ielce 1970, i tegoż: Badania arche ologiczne M u zeu m Ś w ięto k rzy sk ie g o , „R ocznik M uzeum Ś w iętokrzyskiego”,
t. 7, K ra k ó w 1971, s. 119.
2 G. W orobjew , N o ta tka dotycząca k a fli z herb a m i w ścianach kościoła
w G ąbinie, „S praw ozdania K om isji do B a d an ia H isto rii S ztu k i w P olsce”,
K rak ó w 1900, t. 4, s. XCI.
8 A. C hm iel, K a fle średniow ieczne znalezione w O św ięcim iu, „Teka G rona K o n serw ato ró w G alicji Z ac h o d n iej”, K ra k ó w 1906, t. 2, s. 343—353. 4 F. P iekosiński, K a fle z O św ięcim ia pod w zg lę d e m h era ld yc zn ym , „S p ra
w ozdania K om isji do B ad an ia H isto rii S ztu k i w P olsce”, K ra k ó w 1902, t. 7, s. C C X V II—CCXCVIII.
s M. G um ow ski, K afle średniow ieczne w M u ze u m W ielko p o lsk im , „Rocznik M uzeum W ielkopolskiego w P o zn an iu ” , P o zn ań 1928, t. 3, s. 125.
144 A n n a K o r y c k a
P o ro n ią, B rochw icz, k a fe l z O rłem P o lsk im i inne. M aria P ią tk ie w ic z -D e re - nio w a w sp o m in a o n ic h w sw ojej p ra c y o k a fla c h pochodzących z pieców k ró lew sk ich 6. Poza w yżej w y m ie n io n y m i p racam i, w k tó ry c h m o ty w o m h e ra l dycznym pośw ięcono nieco w ięcej uw agi, stw ierd zić n ależy, iż w p rz e w a ż a ją cej w iększości o p ra c o w a ń n ie m a o n ic h m ow y.
M uzeum N aro d o w e w K ielcach uzyskało pow yższy zb ió r k a fli podczas b a d ań w y k o p alisk o w y ch p ro w ad zo n y ch n a te re n ie byłego zam k u w P ińczow ie w la ta c h I960— 1962, pod k ie ru n k ie m prof. d r. h ab . A dam a M iłobędzkiego. W o k resie od 1962 do 1965 ro k u p rze p ro w ad zo n o też b a d a n ia w B o d zen ty n ie pod k ie ru n k ie m d r M arii B ry k o w sk iej i d o d atk o w e b a d a n ia p o d k ie ru n k ie m m g r A n n y W entkow skiej w ro k u 1969 7.
W śród u zy skanego m a te ria łu n a u w ag ę zasłu g u je 17 ro d zajó w p rz e d sta w ień h e ra ld y czn y ch , z k tó ry c h w ie le p o w ta rz a się w ie lo k ro tn ie n a in n y c h egzem plarzach. P o n iew aż g ru p a ta n ie b y ła dotychczas o p raco w an a, d o b ry s ta n zachow ania i n iez ły poziom a rty sty c z n y w sk azu ją, że w a rta je s t choćby k ró tk ieg o om ów ienia.
Z aró w n o zam ek O leśn ick ich w P iń czo w ie, ja k i zam ek b isk u p ó w k ra k o w skich w B odzentynie u le g a ły p rzeb u d o w o m i rozbudow om . R ezy d en cja p iń - czow ska n ajo k azalszą fo rm ę o siąg n ęła dzięki k a rd y n a ło w i Z b ig n iew o w i O leś n ickiem u, k tó ry po z b u rz e n iu w cześniejszego zam k u p rz y stą p ił do b u d o w y n o w ego założonego n a re g u la rn y m p la n ie ; b u d o w ę p ro w ad zo n o w la ta c h 1425— 1455. O w sp an iało ści ro z b u d o w a n e j w X V II w ie k u re z y d e n c ji św iad czą z a chow ane re lik ty o ra z d w ie ry c in y E ry k a D a h lb e rg a z d ru g ie j p o ło w y X V II w. Z am ek w B o dzentynie, w zn iesio n y w X IV w ie k u p rzez b isk u p a F lo ria n a z M okrska, b y ł ta k ż e k ilk a k ro tn ie ro z b u d o w y w a n y w w iek ach X V —X V II. B yć m oże X V -w ieczna ro z b u d o w a to k o le jn a in w e sty c ja k a rd y n a ła Z b ig n iew a O le śnickiego. Z am ek pozostał w p o sia d a n iu b isk u p ó w k ra k o w sk ic h do ro k u 1789 8.
W kieleckim zbiorze k afli o te m aty ce h erald y czn ej da się w y ró żn ić dw ie g ru p y zróżnicow ane chronologicznie. K afle ze sty lizacją p ó źnogotycką p ocho dzące z d ru g ie j p ołow y X V w ie k u i g ru p a k a fli w czesn o ren esan so w y ch z pierw szej połow y w ie k u XVI.
J a k ju ż w spom niano, n in ie jsz y a rty k u ł je s t p ró b ą o p ra co w an ia pow yższych k a fli i p rz y p isa n ia poszczególnych h e rb ó w z n a jd u ją c y c h się n a k a fla c h oso bom , w zw iązk u z k tó ry m i z o stały one um ieszczone n a p iecach ob u w y m ie n io n y ch rezy d en c ji. D opasow anie h e rb ó w do o d pow iednich ich w łaścicieli je s t sp ra w ą dość tr u d n ą i n ie w p e łn i w y k o n a ln ą . H e rb y te m ogły, ja k w p rz y p a d k u z am k u w B o dzentynie, n ależeć do b isk u p ó w k ra k o w sk ic h ży jący ch w X V i p o czątk ach X V I w., m o g ły być ró w n ież h e rb a m i członków k a p itu ły k ra k o w sk ie j, lu b też n a k a ż d y m z pieców z o b razo w an o w yw ód g en ealo g iczn y
8 M. P iątk iew icz-D eren io w a, K a fle w a w e lsk ie o kresu w czesnego renesansu, „S tu d ia do D ziejów W aw elu”, t. 2, s. 303—373.
7 S p raw o zd an ia z ty c h b ad a ń o p ublikow ane b yły w a rty k u le J. K u czy ń skiego, W y n ik i badań daw nego zespołu za b y tko w eg o w P ińczow ie,
„Rocznik M uzeum Ś w iętokrzyskiego”, K ra k ó w 1968, t. 5 i tegoż w t. 7 z 1971 r.
8 M. B rykow ska, R u in y za m k u b isk u p ó w k r a k o w s k ic h w B o d zen tyn ie , „R ocz n ik M uzeum Ś w iętokrzyskiego”, K ra k ó w 1966, t. 3, s. 183—195.
P óźnogotyckie i w czesn o ren esa n so w e k a fle heraldyczne 145 TA BELA 1
: W iek Pińczów H erb y B odzentyn H erby XV 1 O rzeł P olski 4 O rzeł Polski
T opór D rya Pogoń XVI 2 O rzeł P olskiG rzym ała
11 NałęczCiołek Ja strzę b iec P om ian Dębno Dołęga K ościesza R awicz Doliwa — 2 egz. G odziem ba P ru s
b isk u p a , n a k tó re g o polecen ie w y k o n a n o d a n y piec. N ależy p am ięta ć, iż piec w ó w czas b y ł n ie ty lk o u rz ą d z e n iem ogrzew czym , lecz ta k ż e ele m e n te m u św ie t n ia ją c y m w n ę trz a . P iece zam k ó w w P iń czo w ie i w B o d zen ty n ie p o siad a ły n ie w ą tp liw ie sw ój o k reślo n y p ro g ra m ik o n o g raficzn y , tru d n y do o d tw o rzen ia w w y n ik u p rzem iesz an ia m a te ria łu w w a rs tw a c h k u ltu ro w y c h , ja k też szczątk o w eg o jego zach o w an ia. P o d ję ta tu p ró b a m oże być je d n y m z p rz y c zy n k ó w do jego o d tw o rzen ia. P o n ie w a ż m a te ria łu k aflo w eg o n ie sposób p o seg reg o w a ć w e d łu g e g zem p larzy n a leż ący ch do jed n eg o pieca, m ożna je d y n ie sta w ia ć hip o tezy , a ty lk o w k ilk u p rz y p a d k a c h stw ierd zić n a pew no, do k o g o h e rb należy.
Z am ek b isk u p ó w k ra k o w sk ic h w B o dzentynie, w zniesiony, ja k ju ż w spo m n ian o , w d ru g ie j połow ie X IV w ie k u przez F lo ria n a z M okrska, b y ł w póź n ie jszy ch czasach w ie lo k ro tn ie ro zb u d o w y w an y . T ak a znaczna ro zb u d o w a za m k u m a m iejsce około p ołow y w ie k u XV, k ied y to zam ek ro z b u d o w u je się w k ie ru n k u w sch o d n im i założony zo sta je re g u la rn y dziedziniec otoczony m ú rem . Je śli p o ró w n a się tę ro z b u d o w ę z p lan em rez y d e n c ji w Pińczow ie, m o żna przypuszczać, iż d o konano je j n a zlecenie k a rd y n a ła Z bigniew a O leśnic kiego, fu n d a to r a kościoła fa rn e g o w B o d zen ty n ie 9. N astęp n e p race b u d o w lan e m ia ły m iejsce za b isk u p a F ry d e ry k a Jag ie llo ń czy k a (1488— 1503). Z ostało w te d y w zniesione skrzydło m ieszkalne. W la ta c h 1504— 1524 z fu n d a c ji b isk u p a J a n a K o n arsk ieg o d o b u d o w an o ry z a lit z w y kuszem , p rzypuszczalnie schody i u staw io n o a rk a d y n a fila ra c h przy ścien n y ch . P ra c e te zostały zakończone w o k resie rządów b isk u p a P io tra T om ickiego 10.
M ate riał k aflo w y w y d o b y ty podczas b a d a ń archeologicznych m ieści się w dość duży m p rzed ziale czasow ym od p ołow y X V w. do p ołow y w ie k u XVI. W ty m o k resie n a stolicy b isk u p ie j w K ra k o w ie zasiadło k ilk u n a stu b isk u pów u.
9 Ibidem , s. 185.
10 Ibidem , s. 185.
11 Zob. aneks w g L. Ł ętow skiego, Katalog bisk u p ó w , pra ła tów i k a n o n ik ó w
kr a ko w s kic h , K rak ó w 1852, t. 1—4.
146 A n n a K o r yck a
T ylko n ie k tó re z w y d o b y ty ch w B o d zen ty n ie k a fli h e rb o w y c h m o żn a p rz y pisać bez zastrzeżeń w y m ie n io n y m w yżej biskupom . W w iększości p rz y p a d ków b ę d ą to ty lk o przypuszczenia.
N ie odnaleziono np. k a fla z h e rb e m J e lita , k tó ry m pieczętow ał się fu n d a to r zam k u F lo ria n z M okrska. Być m oże piece zam kow e b u d o w an o ju ż po je go śm ierci lu b też u le g ły one zniszczeniu.
Do ro k u 1423 b isk u p e m k ra k o w sk im b y ł W ojciech Ja strz ę b ie c 12. P oniew aż w g ru p ie k a fli b o d zen ty ń sk ich w y stę p u je h e rb Jastrz ę b ie c , w y d a je się, iż m o żna go łączyć z osobą tegoż b isk u p a, choć żyje o n jeszcze p rzed połow ą w ie k u XV. H erb Ja strz ę b ie c (n r k a t. 9) p o d o b n y je s t w fo rm ie do k a fli z h e rb a m i C iołek, Nałęcz, D ołęga i in. S ty lizacja ty c h k a fli je st ju ż X V I-w ieczna. K ształt tarczy h erb o w ej pozw ala n a u m iejsco w ien ie je j w p o czątk ach w ie k u XVI. K afel te n , k tó ry p o w stał w k ilk ad ziesią t la t po śm ierci b isk u p a W ojciecha J a strz ę b c a , m ógł b y ć je d y n ie fo rm ą u p a m ię tn ie n ia nieżyjącego d o sto jn ik a lu b też należeć do kogoś innego 13.
Od 1423 ro k u b isk u p stw o o b e jm u je Z b ig n iew O leśnicki h. D ę b n o 14. W zw iązku z ro zb u d o w ą z am k u , k tó rą p rz y p isu je się k a rd y n a ło w i, m ogły też po w stać now e piece. K a fe l z h e rb e m D ębno, zach o w an y w e fra g m e n ta c h , je s t znów nieco późniejszy, p o d o b n y do w yżej w y m ien io n y ch i m ógł p o w stać w p o czątk u w ie k u X V I. M oże w B o d zen ty n ie z n a jd o w ał się piec z h e rb a m i w szy stk ich b isk u p ó w k ra k o w sk ic h żyjących w w ie k u X V i p o siad ający ch h e rb y ?
H e rb u D ębno u ż y w a ł te ż J a k u b S ien iń sk i, sy n o w iec Z b ig n ie w a O leśnic kiego, u stą p ił w 1462 r . 15. B ezpośrednio po Z bigniew ie O leśnickim b isk u p em został T om asz S trz e m p iń sk i h. P ru s, k tó ry z m arł w ro k u 1460. K afe l z h e r bem (n r k a t. 19) P r u s zach o w ał się ty lk o w n ie w ie lk ic h fra g m e n ta c h . P rz e d staw ia w polu ta rc z y p ó łto ra k rzy ża (zw any też T u rz y n ą lu b Słubicą). S ty li zacja p o d o b n a do k a fli o m aw ian y c h w yżej. W ydaje się, iż m o żn a łączyć go z osobą Tom asza S trzem pińskiego. H e rb u tego u ży w ał też J a k u b de S erm o 16 k a n o n ik k ra k o w sk i, co u tru d n ia o sta teczn ą id e n ty fik ację.
N a stę p n y z k olei b isk u p — J a n G ruszczyński, p ie częto w ał się h e rb e m P o ra j 17. W tra k c ie b a d a ń n a tra fio n o w B odzen ty n ie n a k a fe l z p ła sk ą stylizo w a n ą różą, lecz bez ta rc z y h e rb o w e j. T ru d n o w ięc ustalić, czy je s t to k a fe l h e ra ld y cz n y z h. P o ra j (n r k a t. 20). Po J a n ie G ruszczyńskim o b ją ł rz ą d y b i sk u p J a n L u te k z B rzezia, h. D oliw a, zm. w 1471 r. Z fra g m e n tó w jed n eg o z k a fli b o d z e n ty ń sk ich m ożna dom yślać się, iż p rz e d sta w ia on h e rb D oliw a — pas u k o śn y z trz e m a różam i (n r k at. 17).
J a n L u te k z B rzezia p ełn ił fu n k c ję p o dkanclerzego n a d w o rze k ró la W ła d y sław a Ja g ie łły i h e rb D oliw a um ieszczony n a k a flu m ógł o dnosić się do
12 B. P aprocki, H erby ry ce rstw a polskiego, K ra k ó w 1858, s. 141.
18 Je śli p rzyjm iem y, iż je st to fo rm a u p a m ię tn ia ją c a n ieży jący ch już b isk u pów k rak o w sk ich , to w śród nich jeszcze k ilk u nosi h erb y , k tó re um iesz czone były na piecach w B odzentynie. Są to: J a n G rot h. D oliw a, P io tr F alkow ski h. D oliw a, a ta k że Zaw isza z K urozw ęk h. P o ra j, je śli p rz y j m iem y, że k afe l (nr kat. 20) te n h erb p rze d staw ia . L. Ł ętow ski, op. cit., t. 1, s. 136—171.
14 Ibidem , s. 385. 15 Ibidem , s. 385. 16 Ibidem , s. 527.
jego osoby. Przed nim herbem tym pieczętowali się dwaj biskupi: Piotr Fal kowski, następca Jana Grota, i Wincenty Doliwa 18, który objął biskupstwo po Wojciechu Jastrzębcu. Po śmierci Jana Lutka z Brzezia biskupem został Jan Rzeszowski h. Półkozic. Podczas badań nie natrafiono na kafel z tym herbem.
Jednym z niewielu herbów bodzentyńskich, co do których nie ma wątpli wości, do kogo należy, jest kafel z herbem Pogoń (nr kat. 2). Po Janie Rze szowskim w roku 1488 biskupem zostaje królewicz Fryderyk Jagiellończyk 19.
18 B . P a p r o c k i, o p . c it ., s. 237.
19 L. Ł ętow ski, op. cit., s. 143.
10*
R yc. 1. K a fe l z a n io łem ta rczo w - n ik iem z O rłem P o lsk im , nr kat. 1
148 Rye. 2. K afel z an io łem ta r - czow nikiem z h erb e m Pogoń, n r k a t. 2
P óźnogotyckie i w czesnorenesansow e ka fle heraldyczne 149 Ryc. 3. K afel z an io łem ta r - czow nikiem z O rłem P olskim , n r k a t. 5
Kafel z herbem Pogoń (nr kat. 2) wyróżnia się zastosowaniem łuku kotarowe- go, wieńczącego kafel, co może wskazywać na powstanie w czasach późnego gotyku. Umieszczony na tarczy herb Pogoń został wykonany dość plastycznie. Od końca XIV wieku Pogoń pojawia się obok herbu Królestwa Polskiego jako symbol unii personalnej między Polską a Litwą. Umieszczenie go na piecach zamku bodzentyńskiego jest zatem uzasadnione. Drugi egzemplarz kafla z herbem Pogoń (nr kat. 15) różni się kształtem od poprzedniego. Tarcza her bowa jest pochylona, co wynika z zasady kurtuazji heraldycznej. Pochylenie odnosi się zapewne do herbu Królestwa — Orła Polskiego. Kształt tarczy późno- gotycki. Biorąc pod uwagę stylizację kafli z h. Pogoń, która wskazuje na po wstanie ich w końcu XV wieku i okres sprawowania rządów biskupich przez Fryderyka Jagiellończyka, można przypuszczać, iż pochodzą one z pieców bu dowanych na jego polecenie. Tym bardziej jest to prawdopodobne, gdyż, jak
150 A n n a K o rycka
Rye. 4. K a fel z h erbem C iołek, nr kat. 7
wskazują źródła, prowadził on prace budowlane w Bodzentynie (wzniesione zostało w tym czasie skrzydło mieszkalne) 20.
Następca Fryderyka Jagiellończyka, biskup Jan Konarski h. Abdank, rów nież przyczynił się do rozbudowy zamku, lecz na kafel z jego herbem nie natrafiono w trakcie badań. Podobnie jest w przypadku Piotra Tomickiego h. Łodzią, biskupa Jana Latalskiego h. Prawdzie, biskupa Jana Chojeńskiego
P óźnogoty ckie i w c zesnorenesansowe kafle herald yczne 151
Ryc. 5. K afel z h erb e m P om ian, n r k at. 10
h. Abdank i Piotra Gamrata h. Sulima. Ten ostatni zmarł w 1545 r. Po nim biskupem został Samuel Maciejowski h. Ciołek. Jest to już ostatni, który mieści się w czasie budowy pieców zamkowych, zmarł w roku 1550. Kafel z herbem Ciołek posiada wczesnorenesansową formę, podobnie jak wym ienio ne już kafle z herbem Jastrzębiec, Dębno i in. Na tarczy herbowej przedsta wiony jest wół o wydłużonej sylwetce. Herb ten jest w Polsce bardzo popu larny. Obok biskupa Maciejowskiego pieczętował się nim także biskup Maciej Drzewiecki 21 (1531— 1535), który był wprawdzie biskupem gnieźnieńskim, ale pełnił w iele funkcji państwowych, m. in. był sekretarzem królewskim, może więc i w Bodzentynie przebywał.
Pozostałe kafle heraldyczne wydobyte w Bodzentynie sprawiają spore trud ności z dopasowaniem ich do konkretnych osób. Są to kafle z herbami: Na łęcz, Godziemba, Kościesza, Rawa, Dołęga, Topór, Drya, Pomian. Ponieważ żaden z biskupów krakowskich nie używał wyżej wymienionych herbów, może umieszczone były na piecach w związku z rodzinnymi koligacjami lub są herbami członków kapituły krakowskiej.
Kafel z herbem Nałęcz (nr kat. 6), którego forma wskazuje na powstanie w wieku XVI, jest herbem biskupa chełmińskiego Wincentego Kiełbasy (1478). Używał go także Stanisław z Drużbic, wymieniony jako biskup krakowski w roku 1411 22
Bardziej prawdopodobne jest, iż kafel z herbem Godziemba (nr kat. 16)
21 B. P ap ro ck i, op. cit., s. 262. 22 Ibidem , op. cit., s. 208.
152
Rye. 6. K afel z h e rb e m Do łęga (?), n r k a t. 12
m ożna p rzy p isać b isk u p o w i p o z n ań sk ie m u J a n o w i L u b r a ń s k ie m u 23, od 1489 r. b y ł ró w n ież członkiem k a p itu ły k ra k o w sk ie j, c zy n n y m p o lity k ie m i w y b itn y m h u m a n istą . N ie m ożna w ykluczyć, że p ro w ad ząc ta k o żyw ioną działalność p rzeb y w ał n a za m k u w B odzentynie. H e rb u G odziem ba u ż y w a ł też J a k u b de Z a r a u ic z e 24 (zm. 1451), k a n o n ik k ra k o w sk i, d o k to r d e k re tó w .
P o d o b n ie ja k z p o p rz e d n im i rzecz się m a z k a fle m h e rb o w y m p rz e d s ta w ia ją c y m h e rb K ościesza (n r k at. 13). N ie odbiega on w fo rm ie od p o w yżej om ów ionych. H erb K ościesza p rz e d sta w ia w polu ta rc z y strz a łę ro z d a rtą na dw ie połow y. U ży w ali teg o h e rb u d w aj b isk u p i p rzem y scy : M ik o łaj C h rz ą - sto w sk i (zm. 1435) i P io tr (zm. 1443) oraz M ikołaj de M nyschow 25 — k a n o n ik k rak o w sk i.
K o le jn y k a fe l w y p e łn ia zach o w an a w e fra g m e n ta c h ta rc z a z h e rb e m R a wicz (n r k a t. 14). W zach o w an y ch p a rtia c h w idoczna je s t s y lw e tk a k o b ie ty o g ru b y c h ry sa c h tw a rz y i cien k ich ja k b y d o lep io n y ch rę k a c h , w o tw a rte j
23 K. N iesiecki, K orona Polska, L w ów 1873, w yd. przez J. N. B obrow icza, t. 2, s. 9.
24 F. P iekosiński, Poczet rodów szla ch ty p o lsk ie j w ie k ó w średnich, „Rocz n ik T ow arzy stw a H eraldycznego”, L w ów 1911, t. 5, s. 16.
Póénogotyckie i w c zesnorenęsansow e k a fle hera ld yczn e 153
koronie na głowie. Herbem tym pieczętował się biskup Jan G ro t26, znany z konfliktów z Władysławem Łokietkiem. Żył on jednak w wieku XIV. N ie wielki fragment następnego kafla nie pozwala na pełną identyfikację herbu. Zachowana część przedstawia podkowę, a w łaściwie jej część zwróconą bar kiem do góry, w niej znajduje się element przypominający grot strzały. Jeśli przyjmiemy, iż jest to herb Dołęga, to używali go m. in. Mikołaj Lasocki — biskup kujawski, Paweł z Brudzewa — kanonik i kustosz krakowski. Według heraldyków herb Dołęga bierze początek od Jastrzębca, może więc występuje tu w powiązaniu z tym herbem 27.
Kafel z herbem Topór (nr kat. 3) zachował się we fragmentach. Ocalała zeń 26 M. N iw iński, B is k u p Jan Grotowic i jego zasługi, „N owa P olonia S a c ra ”,
K ra k ó w 1934, s. 141. 27 B. P ap ro ck i, op. cit., s. 400.
Ryc. 7. K afel z herbem Doliwa (?), n r kat. 16
154 A n n a K o ryck a
ta rc z a h e rb o w a i część p o staci an io ła ta rc z o w n ik a . K a fe l te n m ógł być po d o b n y w k ształc ie do om ów ionego ju ż k a fla z h e rb e m P ogoń.
H erb em T opór pieczętow ało się k ilk a zn a k o m ity ch ro d ó w szlacheckich w Polsce. N a jw y b itn ie jsz y m z n ic h b y ł ró d Tęczyńskich. B ył o n skoligacony z ro d em O leśn ick ich p o p rzez A n n ę T ęczyńską, żonę b r a ta k a r d y n a ła Z b ig n iew a O leśnickiego i m a tk ę b isk u p a g nieźnieńskiego ró w n ież Z b ig n ie w a 28. N a n a g ro b k u a rc y b isk u p a w k a te d rz e g n ieźn ień sk iej w y stę p u je h e rb T o p ó r w po d obnej p o s ta c i29. P o d o b n e p rz e d sta w ie n ia w y stę p u ją n a pieczęci ro d o w ej
T ę c z y ń sk ic h 30 i chrzcielnicy b rązo w ej z d aw n eg o kościoła św. S zczepana z ro k u 1420 w K ra k o w ie 31.
N a k a flu z h e rb e m D ry a (n r k a t. 8) ja k o je d n y m z n ieliczn y ch zachow ały się lab ry , zaś ta rc za h e rb o w a um ieszczona je s t w p o ch y len iu w y n ik a ją c y m
28 Ibidem , s. 85.
29 P. S kubiszew ski, Rzeźba nagrobna W ita Stw osza, W arszaw a 1959, ta b . 35, 36.
80 M. G um ow ski, N u m iz m a t y k a , sfr agisty ka, herald yka, „W iedza o P olsce”, W arszaw a 1938, s. 712.
81 A. H. C erchow ie, F. K opera, P o m n ik i K rakow a, K ra k ó w 1904, t. 1, s. 95. Ryc. 8. K afel z h erb e m Do- liw a (?), n r
Późnogotyckie i wczesnorenesansow e ka fle herald yczne 155
z h era ld y c z n ej k u rtu a z ji. M ożna przypuszczać, iż sk ło n m ia ł m iejsce w k ie ru n k u ta rc z y z O rłe m 32. H e rb D ry a , p o d o b n ie ja k T opór, zw ią z a n y b y ł z ro d em O leśnickich i um ieszczony je st n a n a g ro b k u L eo n a rd a O leśnickiego, k an o n ik a łęczyckiego z 1517 r o k u 33. K sz ta łt ta rc z y h erb o w ej um ieszczonej n a k a flu m o żn a ogólnie u stalić ja k o X V -w ieczny.
N a stę p n y eg zem plarz (nr k a t. 10) to k a fe l z h e rb e m P om ian. H erb P o m ian p rz e d sta w ia głow ę ż u b ra p rz e b itą m ieczem . P o d w zględem fo rm y p o d o b n y je s t do o m a w ia n y c h k afli z h e rb e m N ałęcz, Ciołek, J a strz ę b ie c i in. W p rz y p a d k u teg o h e r b u n ie je st z n a n y ró w n ież jego w łaściciel. U ży w ał go Ja n , sy n C h eb d y z N iew iesza — k a n o n ik k ra jo w s k i i arc h id ia k o n g n ie ź n ie ń s k i34.
82 J. K uczyński, W y n ik i badań dawnego ze społu z a m ko w eg o w Pińczowie, „R ocznik M uzeum Ś w iętokrzyskiego”, K ra k ó w 1968, t. 5, s. 215.
88 F. P iekosiński, H eraldyka polska w i e k ó w średnich, K ra k ó w 1899, s. 48. 84 J. K orytkow ski, Prałaci i ka n o n icy k a t e d r y m etropolitalnej gnieźnieńskiej,
G niezno 1883, t. 3, s. 125. Ryc. 9. K afel z h e r
156 A n n a K o r y c k a
K afle h erald y czn e pochodzące z z á m k u O leśnickich w Pińczow ie n ie są ta k zróżnicow ane pod w zględem h erald y czn y m . W y stę p u ją ta m k a fle z O rłem P olskim i k a fe l z h e rb e m G rzy m ała : '
k afel z aniołem ta rcz o w n ik iem z O rłem P o lsk im z a m k n ię ty łu k iem w „ośli g rz b ie t” — 2 egz.
k afel z aniołem tarczo w n ik iem z h e rb e m G rz y m a ła — 1 egz. k afel z aniołem ta rczo w n ik ie m z O rłem P o lsk im — 2 egz.
N ajstarsz e k a fle w y d o b y te w Pińczow ie m o żn a d ato w a ć n a po czątek d ru giej połow y w ie k u XV. B ędą to k a fle z a m k n ię te łu k ie m „w ośli g rz b ie t”. Po zostałe pochodzą z początków p ierw szej połow y w ie k u XVI.
K afel z aniołem tarczo w n ik iem (n r k a t. 1) z a m k n ię ty łu k ie m „w ośli g rz b ie t” b y ł pod koniec X V w ie k u bard zo p o p u la rn y . O rzeł z n a jd u ją c y się n a tarczy p rzy p o m in a o rły z czasów p a n o w a n ia K az im ierza Jag iellończyka. Ich cechą c h a ra k te ry s ty cz n ą b y ła późnogotycka m a n ie ra d efo rm a cji n a tu ra ln y c h kształtów . P o siad a on p ro sto p ad łe w dół o p a d a ją c e sk rzy d ła, szczupłą szyję i sm u k łe nogi. U proszczony re lie f n ie pozw ala n a głębszą an alizę p o ró w naw czą, lecz zestaw ien ie tego o rła z o rłe m z n a jd u ją c y m się n a chrzcielnicy kościoła p a ra fia ln eg o w B o d z e n ty n ie 35, pochodzącej z 1492 r., czy choćby z o rłem n a n a g ro b k u k ró la w k a te d rz e w a w e lsk ie j 36 w y k azu je w iele cech w spólnych.
K o lejne k a fle rów nież z O rłem P olskim (n r k at. 5) są już, ja k w spom niano, w czesnorenesansow e. P o stać anioła u fo rm o w a n a zosta ła z w iększą sw obodą i realizm em . O rzeł p rz y p o m in a o rła z czasów J a n a O lb ra c h ta 37.
W ym ienione k a fle p rz e d sta w ia ją n a ta rc z a c h h e rb K ró lestw a Polskiego, k tó ry p rz y słu g u je osobie p a n u jącej. U m ieszczenie ich n a piecach pińczow skich m ogło być spow odow ane tym , iż k a rd y n a ł Z b ig n iew O leśnicki zajm o w a ł w p a ń stw ie w y b itn ą pozycję i b y ł w łaściw ie p ierw szy m po k ró lu d o sto jn ik iem . Może b yło w zw y czaju u m ieszczanie h e rb u p a ń s tw a n a p iecach w re z y d e n cjach ja k o sw ego ro d z a ju d ek o racji. P od o b n ie um ieszczano h e rb y n a p o rta lach, zw ornikach, m e b lac h itp.
O sta tn i ju ż z o m a w ian y c h k afel z h e rb e m G rz y m a ła p osiada X V I-w ieczną sty liz a c ję (nr k a t. 4). A n io ł trz y m a ta rc z ę z h e rb e m . H e rb G rzy m ała, ja k p o d a je P ap ro ck i, p rz e ję ty został z h e ra ld y k i n iem ieck iej, p rz e d sta w ia o n b ra m ę z trz e m a w ieżam i. Istn ie je k ilk a o d m ia n tego h e r b u : ze sto jący m w b ra m ie rycerzem i bez rycerza. W p rz y p a d k u k a fla pińczow skiego je s t to w e rsja bez ry cerza i, ja k p o d a je N iesiecki, tej o d m ia n y u ży w ali O leśniccy. Z w iązan y on je st z ty m ro d em poprzez G rzy m ałę O leśnickiego, k a sz te la n a k o strzy ń sk ieg o , k tó r y w czasie b e zk ró lew ia po zgonie L u d w ik a W ęgierskiego w 1383 ro k u b ra ł czy n n y u d ział w w o jn ie dom ow ej. Był o n b ra te m Z b ig n iew a O leśnickiego, k an c le rz a W ładysław a Ł o k ietk a 38.
Z b ig n iew O leśnicki — k a rd y n a ł, b u d o w ał re z y d e n c ję w P iń czo w ie na te re n ie o d k u p io n y m od swego b ra ta J a n a G łow acza. Istn ie je przypuszczenie, iż
85 J. K u czyńska-M ędrek, P ó źnogotyckie chrzcielnice ka m ie n n e zie m i k ie le c
k ie j o liściastej o rn a m en tyce trzonu, „R ocznik M uzeum Ś w ięto k rzy sk ieg o ”,
K rak ó w 1971, t. 7, s. 226. 86 P. Skubiszew ski, op. cit., tab. 17.
87 M ożna porów nać z orłem z n ag ro b k a J a n a O lb rach ta, T. D obrow olski,
S z tu k a K rakow a, K ra k ó w 1964, s. 311.
Późnogotyckie i w czesnorenesansow e ka fle herald yczne 157
bu d o w ał ją z m y ślą o sy n a c h b r a ta , k tó rz y po jeg o śm ierci m ieli być dziedzi cam i P iń czo w a. J a n G łow acz m ia ł k ilk u synów : Z b ig n iew a — a rc y b isk u p a g n ieźnieńskiego, A n d rz e ja — w o jew o d ę sa n d o m iersk ieg o , oraz J a n a i F elik sa. Po śm ie rc i J a n a G łow acza w 1460 ro k u b y li oni dziedzicam i Pińczow a. O sta t nim dziedzicem b y ł M ikołaj O leśnicki, zw o le n n ik re fo rm a c ji (zm. 1586). P o jego śm ierci P iń czó w p rzech o d zi w rę c e M yszkow skich 39.
K afle pińczow skie o sty liz a c ji późnogotyckie j p rz e d sta w ia jąc e ta rc zę z O rłem P o lsk im poch o d ziły z p ew n o ścią z p ie rw sz e j fazy b u d o w y zam ku, tzn. m ogły p o w stać około ro k u 1455, b io rą c pod u w ag ę fa k t, iż piece ja k o w y p o sażenie go to w y ch ju ż w n ę tr z w y k o n y w a n o pod koniec p ra c budow lanych. M ogły w ięc p o w sta ć n a zlecenie k a rd y n a ła O leśnickiego.
W p rz y p a d k u k a fli w czesn o ren esan so w y ch pochodzących z p ierw szej poło w y w ie k u X V I m ożna p rzy p u szc zać, iż b u d o w an o je n a zlecen ie M ikołaja w tra k c ie z m ian y w y s tro ju i w y p o sa żen ia rezy d en cji. M u siały one re p re z e n to w ać w y so k i poziom w y k o n a n ia , gdyż u św ie tn ia ły rezy d en cję n ie m a ją c ą sobie ró w n ej w X V -w iecznej P olsce i, ja k p o d a je D ługosz, z a tru d n ia n o ta m przez 30 la t n a jb ie g lejszy ch k ra jo w y c h i zag ran iczn y ch budow niczych, a ró d Oleś n ick ich h e rb u D ębno n a le ż a ł do n a jm o żn ie jszy ch w X V w ie k u dom ów polskich. J a k w y n ik a z pow yższych ro zw ażań , n ie m o ż n a stw ierd zić jednoznacznie, do kogo n a leżały h e rb y um ieszczone n a k a fla c h zam ków w B odzentynie i P iń czow ie. Istn ie je sporo m ożliw ości, gdyż h e rb y w y m ien io n e pow yżej b y ły po p u la rn e i pięczętow ało się n im i w iele ro d ó w polskich. P oza ty m m a te ria ł k a f lo w y je s t n ie k o m p le tn y i n ie m o ż n a w yłączyć eg zem p larzy należących do jed n e g o pieca. P o n iew aż n ie d a je się połączyć h e rb ó w z k o n k re tn y m i oso b am i, n a le ż y p rz y ją ć też ta k ą m ożliw ość, iż zn alazły się one p rzy p ad k o w o n a zasadzie w y k o rz y sta n ia g o to w y ch ju ż stem p li czyli fo rm k afli, np. k rak o w sk ich , gdzie z n ajd o w ał się c z y n n y o śro d e k (w yspecjalizow any w tego ro d z a ju p ro d u k cji) g a rn c a rsk i, a celem ich u życia b y ł po p ro s tu p ię k n y piec bez zw ra can ia uw ag i n a sk o n k re ty z o w a n y p ro g ra m ik o n o g ra fic z n y — ja k to m iało m iejsce n a W aw elu.
N iezaprzeczalne je s t je d n a k , że pińczow skie i b o d zen ty ń sk ie k a fle stan o w ią in te re su ją c y m a te ria ł, k tó ry w in ie n być w łączony do b a d a ń h eraldycznych.
A n n a K o r y c k a
A N EK S
W YKAZ BISK U PÓW K RA K OW SK ICH , K TÓR Y CH H ERBY U M IESZCZONE ZOSTAŁY NA K A FLA C H
W ojciech Ja strz ę b ie c 1412— 1423
Z bigniew O leśnicki h. D ębno 1423— 1455 Tom asz S trz e m p iń sk i h. P ru s 1455— 1460
J a k u b S ien iń sk i h. D ębno 1460— 1462 (ustąpił) J a n G ruszczyński h. P o ra j 1462— 1464 (ustąpił) J a n L u te k z B rzezia h. D oliw a 1464— 1471
J a n R zeszow ski h. P ółkozic 1471— 1488 F ry d e ry k Jag iello ń czy k h. Pogoń 1488— 1503 J a n K o n arsk i h. A b d a n k 1503— 1525
P io tr T om icki h. Łodzią 1525— 1535
J a n L ata lsk i h. P raw d zie 1535— 1537 J a n C h o jeń sk i h. A b d a n k 1537— 1538 P io tr G a m ra t h. S u lim a 1538— 1545 S am u el M aciejow ski h. C iołek 1545— 1550
K A TA LO G K A F L I (wymiary podane w centym etrach)
1. z an io łem tarcz o w n ik iem , w ym . 17X27,5, P ińczów , p ó łcy lin d ry czn y . S tan zach o w an ia: u b y tk i lew ej dolnej części, u zu p ełn io n e, 2. poł. X V w. W p ro sto k ą tn y m polu, o b ra m o w a n y m p ro filo w a n y m w ałk iem , z n a jd u je się nisza ark a d o w a , k tó re j łu k zako ń czo n y je st „w ośli g rz b ie t” . Ś ro d k o w y w a łe k p ro filo w a n ia p o k ry w a ją u k o śn e ro w k i. W niszy ark a d o w e j z n a jd u je się anioł o p la sty c z n ie u ję te j tw a rz y i w łosach, p o d trz y m u ją c y ta rc z ę h e rb o w ą z O rłem P o lsk im w koronie. R ęce a n io ła są dość uproszczone, ja k b y do k le jo n e w ałeczk i w y g ięte w p ałąk i. W g ó rn y ch n a ro ż a c h z n a jd u ją się w o lu ty p ra w o s k rę tn e n a łody żk ach , k tó re w y ra s ta ją z łu k u a rk a d y . G lazu ra ciem nozielona.
2. z aniołem ta rczo w n ik iem , w ym . 20,2X39,5, B odzentyn, sta n zac h o w a n ia: b ra k lew ej dolnej części i g ó rn ej części o b ra m o w a n ia , 2. poł. X V w. W p ro sto k ą tn y m p olu o b ra m o w a n y m listw ą z n a jd u je się an io ł u ję ty en face o p lasty czn ej tw a rz y , g ru sz k o w a ty m w y d a tn y m no sie i z g ru b y m i „ m u rz y ń sk im i” w a rg a m i. A nioł w id o czn y do pół postaci, u b ra n y je s t w szatę sfa łd o w a n ą n a p iersiach , p o siad a dość p lasty czn ie o d tw o rz o n e sk rzy d ła, k tó ry c h p o w ierzch n ia p o k ry ta je s t sty lizo w an y m i pió ram i. A nioł p o d trz y m u je ta rczę z h e rb e m L itw y — P o g o n ią (rycerz n a k o n iu , tr z y m a ją c y m iecz w górze). N ad głow ą an io ła zam y k a się k o ta ro w y łuk,
Późnogotyckie i w c zesnorenesansowe ka fle herald yczne 159
a n a d n im w n aro ż ach um ieszczone są m asw erk i. P od ta rc z ą h erb o w ą d e k o ra c ja w p ostaci fry z u k ra to w e g o w sp arteg o n a ark ad zie. G lazu ra zielona, nieco ja śn iejsza n a tw a rz y an io ła; w p a rtia c h fry z u i m a sw e rk u — b rązo w o żó łta.
3. fra g m e n t k a fla z an io łem tarczo w n ik iem , B odzentyn, półcylindryczny. P o d o b n y do k a fla n r 2, z ty m że n a ta rc z y h erb o w ej w m iejsce Pogoni um ieszczono h e rb Topór. S ta n zachow ania : duże u b y tk i, d o b rze zacho w a n a ty lk o ta rc z a h erb o w a , 2. poł. X V w.
4. z an io łem tarcz o w n ik iem , w ym . 11X19, Pińczów . S tan zach o w an ia: d o b rz e zach o w an a ty lk o ta rc z a h erb o w a, reszta k a fla p o siad a duże u b y tk i, 1. poł. X V I w. W p ro sto k ą tn y m p o lu o b ra m o w a n y m listw ą z n a jd u je się an io ł u ję ty en face, p o stać p lastyczna, trz y m a tarc zę h e rb o w ą z h erb em G rz y m a ła (m u r z o tw a rtą b ra m ą i trz e m a b asztam i zw ieńczonym i k re n e - lażem ). W tle o bok głow y an io ła stylizow ane p ió ra skrzydeł. G lazu ra j a snozielona.
5. w ień czący z an io łem ta rc z o w n ik ie m (frag m en t), w ym . 19,5X22,5, Pińczów . S ta n z ach o w an ia: b ra k tw a rz y anioła i p raw eg o skrzydła, uzupełniono gipsem , 1. poł. X V I w. W p ro sto k ą tn y m p olu postać anioła, k tó ry trz y m a ta rczę h e rb o w ą z O rłem P olskim w koronie. A nioł po siad a d ługie o p a d a ją c e n a ra m io n a włosy. G ó rn a k ra w ę d ź k a fla w y k o n a n a w ed łu g o b ry su sk rzy d eł i głow y. Z ty łu u p o d staw y listw a zaczepow a. G lazu ra ja sn o b rą - zow a przech o d ząca w zieloną.
6. z h e rb e m N ałęcz, w ym . 16X 19, p ły tk o w y , B odzentyn. S ta n zachow ania: b ra k g ó rn ej lew ej części ta rc z y h e rb o w ej, 1. poł. X V I w. W p ro sto k ą t n y m p olu obw iedzionym cien k ą listw ą z n a jd u je się ta rc z a h e rb o w a z h e r bem N ałęcz (w polu ta rc z y przew iązk a p o tra k to w a n a geom etrycznie), gla z u ra zielona.
7. z h e rb e m C iołek, w ym . 16X 19, p ły tk o w y , B o dzentyn. S ta n zachow ania: b ra k części g rz b ie tu zw ierzęcia, 1. poł. X V I w. W p ro sto k ą tn y m polu o b ra m o w a n y m w ą sk ą listw ą z n a jd u je się h e rb C iołek (w p olu ta rc z y po sta ć w o łu o k ró tk ic h nogach i w y d łu żo n ej sylw etce, z dużym p lastycznie u ję ty m p y sk ie m i m a ły m i ro g am i; s y lw e tk a u ję ta je s t z p ro filu , łeb en face). G lazu ra zielona, p ostać w ołu ciem nobrązow a.
8. z h e rb e m D rya, w ym . 16X17, p ły tk o w y , B odzentyn. S ta n zach o w an ia: b r a k d o ln ej części i w yszczerb io n e boki, 2. poł. X V w. K a fe l nie o b ra m o w a n y , w dolnej części z n a jd u je się ta rc z a h e rb o w a u sta w io n a u kośnie w lew o z h e rb e m D ry a (trzy róże um ieszczone ukośnie). N ad ta rczą h ełm z pióropuszem . U dołu la b ry o k a la ją c e ta rczę w po staci liściastych gałęzi. Ja sn o zielo n a g la z u ra m iejscam i przechodząca w brąz.
9. z h e rb e m Ja strzę b iec, w ym . 17,3X13,5, p ły tk o w y , B odzentyn. S ta n zacho w a n ia : b r a k g ó rn e j części, h e rb w id o czn y w całości, 1. poł. X V I w. W z a ry sie ta rc z y h e rb o w ej um ieszczony je s t h e rb Ja strz ę b ie c (podkow a b a r k iem do dołu, a w niej krzyż).
Л0. z h e rb e m P o m ian , w ym . 16,7X16,7, p ły tk o w y , B odzentyn. S ta n zachow a
n ia : b ra k dolnej części i g órnej k a fla, 1. poł. X V I w . W zary sie tarczy h e r b ow ej z n a jd u je się głow a b y k a (żubra?) p rz e b ita m ieczem u k o śn y m od lew ej dolnej stro n y do g órnej p ra w e j. Ż ó łtaw a g la z u ra z zielonym i zacie kam i.
11. z h e rb e m D ębno, p ły tk o w y , B odzentyn. S ta n z ac h o w an ia: b ra k części śro d k o w e j, 1. poł. X V I w. K a fe l o b ra m o w a n y w ą sk ą listw ą , n a n im t a r
160 A n n a K o r y c k a
cza h e rb o w a z h e rb e m D ębno (w idoczny w dole A b d a n k w lew y m d o ln y m rogu). G lazu ra zielonkaw a.
12. z h e rb e m D ołęga (?), Ja strz ę b ie c (?), L ubicz (?), p ły tk o w y , B odzentyn, 1. poł. X V I w. S ta n za ch o w an ia: b ra k o b ra m ie n ia i p ra w e j części tarczy . N a o b ram o w an e j w ą sk ą listw ą płaszczyźnie k a fla ta rc z a h e rb o w a z h e r bem D ołęga (?) (podkow a z k rzy żem n a b ark u ).
13. z h e rb e m K ościesza, 15,3X12,1, p ły tk o w y , B odzentyn. S ta n z ach o w an ia: b ra k g ó rn ej p ra w e j i lew ej d o ln ej części tarcz y , 1. poł. X V I w. N a nie o b ra m o w a n ej p o w ierzch n i k a fla ta rc z a h e rb o w a z h e rb e m K ościesza (strzała p rzek rzy żo w a n a od d ołu ro zd arta).
14. z h e rb e m Raw icz, w ym . 16,4X18,3, p ły tk o w y , B odzentyn. S ta n zach o w a n ia : b ra k części śro d k o w ej, 1. poł. X V I w. N a o b ra m o w a n e j w ą sk ą listw ą p o w ierzch n i k a fla z n a jd u je się ta rc za h erb o w a, a w n iej dość p lasty czn ie p o tra k to w a n y h e rb R aw icz (fra g m e n t p o staci kobiecej w k o ro n ie, w i doczna je s t do p asa, u ję ta fro n ta ln ie z u n iesio n y m i ręk am i, tw a rz o w aln a, d u ża z w y d a tn y m nosem , g ru b y m i w arg a m i, ręce cien k ie ja k b y dolepione, w łosy o p a d a ją z o b u stro n tw a rz y , p ro ste. W dolnej części ta rc z y w idoczne fra g m e n ta ry c z n ie n ied źw ied zie łapy). G la z u ra z ie lo n k a w o b ru n a tn a . 15. z h e rb e m Pogoń, w ym . 14,2X15,7, p ły tk o w y , B odzentyn. S ta n zac h o w a
n ia : zachow ana ty lk o śro d k o w a część, b ra k p ra w e j s tro n y ta rc z y h e rb o w ej, 2. poł. X V w. N a fra g m en cie k a fla w idoczna je s t ta rc z a u sta w io n a u k o śn ie w p ra w o , a w n ie j um ieszczony h e rb P o goń (ry c e rz n a k o n iu z m ieczem u n ie sio n y m w g ó rę i o strogam i; w idoczna je s t p ołow a ry c e rza bez g ło w y i k o n ia; ta rc z ę o k a la ją la b ry w p o sta c i liśc ia sty c h gałęzi). G lazu ra zielona.
16. z h e rb e m D oliw a (?), p ły tk o w y , B odzentyn. S ta n z ach o w an ia: b ra k w ię k szej części k afla, zach o w an y ty lk o p ra w y g ó rn y n aro żn ik , lew y d o ln y i m a ły fra g m e n t części śro d k o w ej, 1. ipoł. X V I w. Na nie o b ra m o w a n e j po w ie rzch n i k a fla z n a jd u je się ta rc z a h e rb o w a z h e rb e m D oliw a? (pas w p ra w o skos, n a n im trz y róże). G la z u ra zielonkaw a.
-17. z h e rb e m D oliw a (?), R a m u łt (?), p ły tk o w y , B odzentyn. S ta n z a ch o w an ia: za ch o w an y ch k ilk a fra g m e n tó w — część śro d k o w a i n aro żn ik , 1. poł. X V I w., o b ra m o w a n y je s t w ą sk ą listw ą, n a n im w tarcz y w idoczne fra g m e n ty h e rb u — róże um ieszczone n a p łask iej listw ie. G laz u ra zielona. 18. z h e rb e m G odziem ba, p ły tk o w y , B odzentyn. S ta n zach o w an ia: zachow ane
ty lk o fra g m e n ty , tzn. część śro d k o w a ze sty lizo w an y m drzew em o trz e c h k o n ara ch , 1. poł. X V I w., g la z u ra zielona.
19. z h e rb e m P ru s IV (W ilcze Kosy), p ły tk o w y , B odzentyn, 1. poł. X V I w. S ta n z ach o w an ia: za ch o w an y fra g m e n ta ry cz n ie , w idoczne części ra m io n k rzy ża. H erb P ru s IV p rz e d sta w ia w ta rc z y p ó łto ra krzyża. G la z u ra zie lona.
20. ze sty lizo w an ą różą, h e rb P o ra j (?), w ym . 18X18,5, p łytkow y, B odzentyn. S tan zach o w an ia dobry. N a p ła sk im p olu o b ra m o w a n y m listw ą u m iesz czona je st p ięcio p łato w a róża i(płaska), 1. poł. X V I w . N ie m a z a ry s u t a r czy h erb o w ej.
Późnogotyckie i wczesnorenesansow e ka fle heraldyczne 161 ПОЗДНЕГОТИЧЕСКИЕ ГЕРАЛЬДИЧЕСКИЕ ИЗРАЗЦ Ы ИЗ КОЛЛЕКЦ ИИ НАРОДНОГО МУЗЕЯ В КЕЛЬЦАХ Целью статьи является попытка истолкования гербов, находящихся на позднегоги- ческих изразцах из замка Олесницких в Пинчеве и замка краковских епископов в Бодзентыне. Их взяли с печей, построенных в период с половины XV до половины XVI в, извлеченных во время археологических раскопок в 1960—1969 г.г. В Пин чеве добыли кафель с Польским Орлом, гербом Топор и с гербом Гжымала. В Бод зентыне количество извлеченных во время исследований гербовых изразцов гораздо больше и разнообразнее. Там выступают такие гербы, как: Польский Орел, Погонь, Дрыа, Ястшембец, Наленч, Циолек, Долива, Годземба, Костеша, Прус, Помян, Равич, Порай (?), Дембно и Доленга. Попытка отнести их на счет людей, которые имели в сво их печатях некоторые из приведенных гербов и были связаны с двумя вышеупомя нутыми резиденциями, не совсем исполнима, так как изразцовый материал сохранен частично. Только в нескольких случаях можно установить наверняка, что герб на ка феле относится к конкретному лицу, нр. в случае герба Погонь (Бодзентын), который связан с личностью кардинала Фридерика Ягеллончика. Пинчевские изразцы украше ны гербами, касающимися семьи Олесницких, что облегчает их интерпретацию. Невозможно такж е выделить отделные экземпляры, принадлежащие к одной пе чи. Так как не удалось соединить гербов с конкретными лицами, пришлось принять во внимание возможность, что они оказались здесь случайно, по принципу использо вания готовых форм для иэразцоо, напр, краковских, где находился действующий центр гончарной промышленности, ai их целью была просто красивая печь, без конкретной иконографической программы. Бодзентынские и пинчевские изразцы являются инте ресным материалом, который должен быть включен в геральдические исследования.
L A TE-G O TH IC H ERA LDIC TILES FROM TH E CO LLECTIONS OF THE N A TIO N AL MUSEUM IN K IELCE
This a rtic le a tte m p ts to give a n in te rp re ta tio n of coats of arm s, fo u n d on la te-G o th ic tiles fro m th e O leśnicki ca stle in P ińczów an d fro m th e ca stle of C racow bishops a t B odzentyn. The tiles, m ade in k ilns in th e p eriod b etw e en the m id-15th to th e m id-16th ce n tu ries, w ere discovered durin g archaeological e x c a v ations in th e years 1960—1969. T iles w ith th e P olish E agle, th e T opór an d G rzy m ała coats of arm s w ere found in Pińczów . The n u m b e r of h era ld ic tiles reg ain ed a t B odzentyn durin g th e ex c av a tio n w o rk s is m uch g re a te r an d m ore d iffe re n tia te d . The follow ing coats of arm s have been found: th e P olish Eagle, Pogoń, D rya, Ja strzę b iec , N ałęcz, C iołek, Doliw a, G odziem ba, Kościesza, P ru s, P om ian, Rawicz, P o ra j (?) , D ębno an d Dołęga.
It is r a th e r d ifficult to a ttr ib u te th e p a rtic u la r coats of arm s to in d iv id u als w ho used th e m and w ere associated w ith th e tw o castles on ac count of th e fact th a t only fra g m en ts of th e tile m a te ria l w ere p rese rv e d . O nly in a few cases it w as possible to a ttr ib u te w ith o u t doubt a coat of a rm s on a tile to a co ncrete person, e.g. th e Pogoń coat of a rm s (Bodzentyn) is associated w ith C a rd in al F ry deryk Jagiellończyk. T he Pińczów tiles b ea r coats of a rm s of th e O leśnicki fam ily, which fa c ilita te s th e ir in te rp re ta tio n .
162 A n n a K o r y c k a
It is not possible to d istinguish tiles belonging to one stove, eith e r. Since one cannot associate th e coats of arm s w ith concrete persons, one should assum e th a t they w ere collected a t ran d o m , i.e. re a d y dies of, say, C racow tiles (w here an activ e p o tte r e r ’s ce n tre existed) w ere used to m ake a b ea u tifu l stove w ith o u t conside ra tio n to the iconographical program .
The B odzentyn tiles a re an in te re stin g m a te ria l w hich should be included in herald ic studies.
