ROCZNIKI TEOLOGICZNOKANONICZNE Tom XXVI, zeszyt 1___________ 1979
KS. TOMASZ HERGESEL'
ARETALOGIA s t a r o ż y t n a
SZKIC GENOLOGICZNY
W studiach o cudotwórczej działalności Jezusa rozpowszechnił się zwy czaj przytaczania aretalogii jako tekstów paralelnych ze w zględu n a podo bieństw o motywów i struktury narracji. N ie określono jed n ak dokładniej lite rackiego charakteru aretalogii1. A w spółczesna genologia nie poprzestaje n a zakw alifikow aniu jakiegoś utw oru do jednego z trzech w yodrębnionych rodzajów literackich, tzn. do epiki, liryki czy dram atu, lecz w obrębie każdego z nich w yróżnia gatunki, a naw et odm iany gatunkow e. A retalogia jako „opow iadanie" należy oczywiście do epiki. N iniejsze rozw ażanie usiłujć dokładniej sprecyzować jej gatunkowość.
Term in „aretalogia" w ystępuje w naukow ej nom enklaturze polskiej w po dw ójnej pisow ni i znaczeniu: aretalogia (Mała Encyklopedia Kul tury A n tycz
nej. W arszawa 1966; S ło w n ik term ińów literackich (STL). W rocław 1976) oraz
aretologia (M ały sło w n ik teologiczny (MST). Poznań I960; Encyklopedia
Katolicka (EK). Lublin 1973). Podane w tych dziełach definicje aretalogii są
zasadniczo zgodne ze sobą: „opow iadanie o cudownych Wydarzeniach i czy nach bóstw starożytnych oraz ich wysłańców" (MST 35), „opow iadanie o cudow nej mocy i cudach jakiegoś boga-zbaw cy i jego proroków” (STL 33),. Z cytowanymi określeniam i harm onizuje nazw a „aretalogia" - w spółbrzm ią ca także z pisow nią w językach obcych. N atom iast pojęcie „aretologia" należałoby zarezerw ow ać dla tekstów z pogranicza fi tyki oraz teologii m ötal- nęj, traktujących o cnotach (zgodnie z EK 1 903-905).
1 Por. R. R e i t z e n s t e i n * H ellenistische W undererzähluügen. 2. Aufl. Darmstadt 1963; A. K i e f e r , A retalogische Studien. Leipzig 1929; M. S m i t h , Prolegomena to a Discussion of
Aretalogies, D ivine M en, the Gospels and Jesus. JBL 92:1973 s. 422; t e n ż e . A ietalogies, H ellen istic "Lives" and the Sources of Mark. Berkęley*1975. .The Center for Hermeneutical
Studies in H ellenistic and M odem Culture. Colloquy. 12; M. Smi t h. . J Ti e A retalogy used b y
Mark. Berkeley 1975. The Center for Hermeneutical Studies in H ellenistic and M odem Culture,
Colloquy 6. Reitzenstein oraz Kiefer odróżniają wprawdzie aretalogię św ieckąod religijnej, nie analizują jednak dokładniej wyznaczników literackich.
Antyczne opow iadania zw ane aretalogiam i znane były w życiu religijnym i świeckim. Jeden z najstarszych przykładów użycia tego słowa (II w. przed Chr.) pochodzi z Księgi Syracha: „N apełnij Syjon wysławianiem Twej mocy i lud Twój chw ałą swoją” (36, 13). Użyte w tłum aczeniu greckim słowo „aretalogia" może oznaczać „w ysławianie mocy lub chwały Bożej” . Aretalo- gia staje się jakby synonimem „w ysławiania Boga”. Jasną jest rzeczą, że chodzi tu o aretalogię w znaczeniu religijnym. O świeckiej aretalogii wspomi n a pośrednio Swetoniusz, gdy pisze o „aretalogach” , których cesarz August zapraszał na uczty dla zabaw iania gości (Aug. 74). Zróżnicowane środowisko pow stania aretalogii starożytnej pozw ala na osobne rozpatrywanie tej formy gatunkowej - w znaczeniu religijnym i świeckim. N ajpierw zajmiemy się opowiadaniam i o cudach, jakie przetrw ały w formie inskrypcji w Epidauros - jednym z najsławniejszych sanktuariów Asklepiosa. W świetle wyżej przyto czonych definicji „aretalogii” oraz z uw agi n a to, że ten jej rodzaj powstał i rozwinął się w obrębie zabudow ań sakralnych nazwiem y ją aretalogią sakralną.
1. ARETALOGIA SAKRALNA
W zmianka Pauzaniasza o stelach z Epidauros, n a których „były wypisane nazw iska mężczyzn i kobiet uleczonych przez Asklepiosa, a także w ym ienia no chorobę, na którą każdy chorował i w jaki sposób został uleczony”2, zaw iera trzy zasadnicze elem enty konstytutyw ne aretalogii: identyfikację chorego, diagnozę choroby, sposób w yleczenia - nie uw zględnia jednak zawartości ideowej aretalogii sakralnej, w yrażającej trzy typowe motywy: wiary w uzdraw iającą moc bóstwa, zachęty do złożenia ofiary za uzdrowienie oraz propagandy bóstwa i sanktuarium .
Inskrypcje z Epidauros3 pozw alają na w yodrębnienie zasadniczych cech gatunkowych aretalogii sakralnej. N aczelną cechą jej stylu jest oszczędność słów uw arunkow ana specyficzną techniką pisarską — kuciem w kam ieniu. Odznacza się on lapidarnością i rzeczowością. Chociaż zdarzają się wzmianki o braku zaufania, a naw et o szyderstwie wobec niektórych cudów, to jednak charakterystycznym zjawiskiem jest unikanie opisu rozpaczy z powodu nie spełnionych nadziei na uzdrowienie. Cuda nazyw ane są iamata (uzdrowie nia), epifaneia (objawienia) oraz thaumata (nadzwyczajne zdarzenia godne podziwu). Na początku podane jest im ię chorego i miejsce skąd przybył.
1 W świątyni i w micie. Z Pauzaniasza W ędrówki po H elladzie, księgi I, II, III i VII. Przekład
z greckiego, wstęp, komentarz historycznoliteracki J. Niemirska-Pliszczyńska. Komentarz ar cheologiczny B. Filarska. Wroclaw 1973 II 27, 3.
3 Inskrypcje z Epidauros znamy dzięki wykopaliskom prowadzonym przez P. K awadiasa (1881-1928). N ie znaleziono inskrypcji tego typu np. w Pergamonie. Por. D. W i e r z b i c k a .
M edycyna sakralna Pergamonu w złotym wieku cesarstwa rzymskiego. Gliwice 1972 (rozpr. dokt.
ARETALOG1A STAROŻYTNA 37
D iagnoza choroby nie m a charakteru orzeczenia lekarskiego. Obok kilku nazw chorób podaje się często tylko miejsce schorzenia. Dla uw ypuklenia charakteru epifanijnego cudów podkreśla się często w zakończeniach „nasta nie dnia" lub „przebudzenie się" jako m oment konstatacji uzdrowienia. Na początku opow iadania spotyka się uw agę o przybyciu, na końcu zaś o powro cie uzdrowionego do domu.
A retalogia sakralna niosła ze sobą ściśle określoną i um iejętnie podaną ideologię. Nie wszyscy jej ulegali. Zdarzali się sceptycy, a naw et bluźniercy; toteż ukazanie zmiany ich nastaw ienia było zamierzonym i chętnie stosowa nym elem entem kompozycyjnym. Epidauryjskie inskrypcje m iały zwrócić uw agę chorych na konieczność w iary w cudotwórczą moc Asklepiosa, który nie uznaw ał wątpiących, karał za bluźnierstw a, nie puszczał płazem zniew ag i dom agał się przebłagania; przebaczał jed n ak tym, którzy uznali swoją winę. Drugim elem entem ideologicznym om awianego rodzaju aretalogii było prze konanie pielgrzym ów do złożenia odpow iedniego honorarium. Uzyskane ofiary zapew niały dalszy rozwój kultu A sklepiosa i tym samym egzystencję jego kapłanów . Często pojaw ia się w ięc zachęta do w ypełniania przyrzeczo nych obietnic, jak również ukazanie tragicznych skutków nie spełnionego ślubowania. Trzecim motywem aretalogii z Epidauros jest dbałość o rozwój kultu A sklepiosa przy równoczesnym dążeniu do utrzym ania jego pozycji jako m etropolii pozostałych asklepiejów . Temu celowi służyło podkreślenie bezradności innych sanktuariów w obec niektórych wypadków, a skutecznoś ci próśb w Epidauros.
W ym ienione elem enty konstytutyw ne nie w ystępują w każdym opowia daniu, jednakże zebrane razem d ają w ystarczającą ilość wyznaczników dla ustalenia odrębnej odm iany gatunkow ej aretalogii, którą nazwaliśm y areta- logię sakralną. N ajlepiej zachowało się stosunkowo obszerne opow iadanie o uzdrow ieniu J. A pellasa. Zaw iera ono zasadnicze elem enty aretalogii sakralnej, dlatego przytoczymy je w całości:
„Za czasów kapłana P.A. Antiocha, Ja, M. Juliusz Apellas, Idryjczyk z Mylasy, zostałem wezwany przez boga, ponieważ często zapadałem na choroby i miewałem zaburzenia w trawieniu. Podczas drogi w Eginie polecił mi abym się w iele nie denerwował. Gdy przyszedłem do świątyni, rozkazał mi: przez dwa dni, w czasie których padały ulew ne deszcze, okrywać głowę; spożywać ser i chleb oraz seler z sałatą; kąpać się samodzielnie; ćwiczyć bieganie; spożywać skórę cytryny zamoczoną w wodzie; w łaźni przy stelach pocierać się o ścianę; chodzić na terenie wyżej położonym, huśtać się, oblepić się błotem, chodzić boso; w łaźni, przed wstąpieniem do ciepłej wody, oblać się winem; kąpać się samemu i dać łaziebniko- w i drachmę attycką; złożyć ofiarę Asklepiosowi, Epionie i boginiom eleuzyjskim; pić mleko z miodem. Kiedy jednego dnia piłem samo mleko, powiedział mi: „Dodaj do mleka miodu, by mogło przebić’'. Gdy prosiłem boga, aby mnie prędzej uwolnił, śniłem, że natarłszy się całkowicie musztardą i solą, wychodziłem z sypialni przy stelach. Wtem prowadzi mnie chłopiec niosący pachnące kadzidło, a kapłan mówi: „Zostałeś uleczony, należy w ięc złożyć ofiarę za uzdrowienie" I uczyniłem co
widziałem we śnie: namaściwszy się solą i wilgotną musztardą, poczułem bóle, lecz po wykąpaniu się już nie bolało. To wszystko działo się w dziew ięć dni od kiedy przyszedłem. Dotknął też mojej prawej ręki i brodawki! Biersi. Następnego dnia, podczas składania ofiary kadzpjjlnej, iskra wylatując przypaliła mi rękę tak, iż powstały nawet pęcherze. Lecz itzasie ręka się zagoił^ f Ponieważ zostałem dłużej, powiedział .h»;;abym na ból głowy wziął kopru ^..ńlijwą. Ja nie łniąleajlednak bólu głowy, lecz gdy zająłem się! jiauką, doszło doprzejcrwawienia. Namaściłem się w ięc oliwą i ból ustąpił. [Bóg zalecił] płukać gardło ze względu na zapalenie języczka - bo przecież i dlatego zwróciłem się do boga - jak również z powodu zapalenia migdałów. Polecił także, aby to spisać. Widząc łaskę i będąc uzdrowionym, odszedłem"*
Zestawione |ifü!NS * zilustrowane przytoczonym w całości tekstem konsty tutyw ne elem enty opow iadań o uzdrow ieniach utrwalonych n a stelach w Epi- dauros tworząjspójny obraz aretalogii sakralnej - odrębnej odm iany gatunko wej w ramach szerzej pojętej aretalogii starożytnej. Arietalogia sijjkralna, zainicjow ana i wypracowana w kręgach kapłańskich, jest opowiadaniem o nadludzkich czynach, zwłaszcza o uzdrow ieniach zdziałanych przez bogów ze szczególnym uw ypukleniem w nich rolisĄsklepiosa;) przedstaw ia zdarze nia, które określamy dziś bardzo szerokim i w ieloznacznyflpojęciem „cudu". Swoistą oryginalność aretalogii sakralnej spowodowało niew ątpliw ie środo wisko jej powstania, sposób P o k a z y w a n ia oraz przeznaczenie. W cieniu autorytetu bóstwa stanowiła |k u tecie ||:c zy n n ik kontaktu z rzeszami pielgrzy mów, którzy na przestrzeni tys$fpt | g sz u k # i ponH w u Asklepiosa.
Starożytność czciła nie tylkpfherosówj lecz także ludzi, w których dostrze gała moc boską. Ubóstwianego człowieka nazywano theiosaner. Cześć boską oddaw ano cezarom, filozofom ^w ielkim wodzom i poetom. Przypisywano im moc cudotwórczą. O pow iadania o cudach zdziałanych przez owych „boskich mężów" nazywamy także aretalogiam i. Chociaż m ożna znaleźć w nich wiele elem entów wspólnych,j|p jednak trudno mówić o jakiejś odrębnej odmianie gatunkowej tego rodzaju aretalogii. Stałą osią kompozycyjną tych opowiadań są cuda dokonane przez bohatera tytułowego, ale im ie n n y jest ich charakter literacki. Ponieważ czgfeto stanow ią w ycinek biografii danego bohatera, można tego typu opow iadanie nazw ać um ownie aretalogią biograficzną.
2. ARETALOGIA BIOGRAFICZNA
W m entalności starożytnych Grekpw i Rzymian biografia nie była realisty czną kroniką f|fflp w to y c ia Mä&fera. Biograf cieszył się swobodą dowolnego interpretow ania znanych sobie lub uzupełnianych przez fantazję wydarzeń. Oczywiście trudno sobie wyobrazić, aby pisał nieprzychylnie o swoim
chlebo-‘ n u m . z greckiego na podst. wyd.: R. H e r z o g . D ie W underheilungen vaHEpidfilros. Leipzig 1931. Philologus, Supplementband XXII, Heft 3. Pozostałe teksty tłumaczył A. W iśniew ski uzdrowienia w E pidaurze. Olsztyn 1962 s. 29-53).
ARETALOG1A STAROŻYTNA 39
dawcy. Ówczesne rozum ienie biografii ilustrują słowa Plutarcha: „w ypadam i jedynie prosić czytelnika, by mi tego nie brał za złe, jeżeli w iele rzeczy tutaj pom inę i nie opowiem po kolei i szczegółowo wszystkich rozgłośnych ich czynów. N ie piszę przecież historii, lecz tylko biografie' ’5. Biografia starożytna zajm uje m iejsce m iędzy m item a historią w dzisiejszym znaczeniu.
Jednym z najbardziej popularnych „boskich m ężów" starożytności był Apollonios z Tyany. Z polecenia cesarzowej Julii Domny Filostratos napisał jego Ż yw ot około r. 217 Bogactwem elem entów charakterystycznych dla aretalogii typu biograficznego odznacza się opow iadanie o w skrzeszeniu patrycjuszki rzymskiej (IV, 45):
„A oto cud dokonany przez Apoloniosa: Wydawało się, że pewna dziewczyna zmarła w czasie ślubu. A pan młody, idąc za marami, narzekał - co jest zrozumiałe - z powodu nie dokończonego ślubu. I naw et cały Rzym razem z nim lamentował, ponieważ dziewczyna pochodziła z rodziny konsularnej. Apollonios, widząc nie szczęście, powiedział: „Postawcie mary, ponieważ ja chcę powstrzymać łzy, które w ylew acie nad młodą panią”. Zaraz też zapytał o jej imię. Otaczający orszak sądził, że w ygłosi on przemówienie, jakie zwykło się wygłaszać dla pobudzenia lamentu jących. Ale on nic takiego nie uczynił, lecz tylko dotknął jej, wypowiedział coś tajemniczego nad nią i obudził dziewczynę z domniemanej śmierci. Wtedy dziew czyna mówiła głośno i zaprowadzono ją do domu jej ojca - podobnie jak Alkestis, przywróconą do życia przez Heraklesa. Kiedy zaś krewni dziewczyny chcieli obdarzyć go 150 000 denarami, powiedział, aby dali je dziewczynie w prezencie. Czy znalazł on w niej iskierkę życia, która była ukryta przed lekarzami - mówi się bowiem, iż Zeus spowodował deszcz i para uniosła się z jej oblicza, czy też rozgrzał on na nowo i odzyskał ulatujące życie - pozostaje nie rozwiązaną zagadką, nie tylko dla mnie, lecz także i dla tych, którzy byli tam obecni"6.
O pow iadanie Filostratosa zaw iera wszystkie podstawowe elem enty struk turalne aretalogii nazw anej tu biograficzną: ekspozycję (identyfikacja czło w ieka dotkniętego nieszczęściem i jego opis, okoliczności spotkania z cudo twórcą), technikę cudu (słowo i gest), stw ierdzenie lub opis skutku zakończo ny czasem aklam acją. Założeniem ideologicznym aretalogii jest zasadniczo dążenie do przekonania odbiorcy o boskiej mocy bohatera. Nie brakow ało jednak aretalogii pisanych ze zmysłem krytycznym (cytowany tekst Filostra tosa) lub naw et z myślą o zw alczaniu wiary w opow iadane cudowności (Lukiana z Samosat Przyjaciel bredni, czyli niedowiarek). A retalogie staro żytne o charakterze biograficznym przyczyniły się do spopularyzow ania i utrw alenia idei człow ieka obdarzonego mocą boską, zw anego theios aner.
1 Ż yw o ty sławnych m ężó w (z Ż yw otów rów noległych). Przel. i oprać. M. Brożek. Wyd. 5.
Wrocław 1977. Biblioteka Narodowa. Seria II, 3. Aleksander W ielki 1.
8 Tłum. z greckiego na podst. wyd.: P h i l o s t r a t u s . The Life of Apollonios of Tyana. Vol. V. London 1948. The Loeb Classical Library. Por. krytyczną analizę dzieła Filostratosa: G. P e t z k ę .
Die Traditionen über Apollonius von Tyana und das N eue Testament. Leiden 1970. Studia ad
1 MOTYW ARETALOGICZNY
Motyw cudowności nie póżostał monopolem epickiej aretalogii. Jł motyw wędrowny przedostał się do liryki oraz dramätu. Echem tradyc o cudownych uzdrow ieniach dokonanych przez Asklepiosa rozbrzmiewa epigram at Em pedoklesa n a czesic jlekajrza Pauzaniasza - „potom ka Asklepio* s il'7. W kom edii Plutos A ry s to f||||s um iejscaw ia jedną scenę w asklepiejonie. Bohater tytułowy dostępuje uzdrow ienia za pośrednictw em świętych wężów A sklepiosa8.
4. PODSUMOWANIE
Rozróżnienie odm ian gatunkow ych uwypukliło problem atykę literacką aretalogii starożytnej. Okazało się, że porównyw anie ew angelijnych opowia d ań o cudach z aretalogią antyczną bez uw zględniania jej odm ian gaEinkö- wych jest niedopuszczalnym uproszczeniem.
A retalogie z Epidauros m iały charakter propagandowy. Utrwalone na k am iep iy ch stelach iniałjybudzić i podtrzymywać zaufanie pielgrzymów do cudotwórczej m ocytŁsIlepiosa. N aw et ubogtH łg f im stylistyczne. podnoszą ce jednak rangę uzdrowień, stymulowały wyobraźnię i um acniały wiarę pacjentów w skiiteczhość pomocy bóstwa, a tym samym przyczyniały się do rozwoju jego kultu oraż towarzyszących m u ośrodków medycznych. C harak terystykę literacką trzeba uzupełnić krytyką historyczną. Podstawą kultu Asldepiosa był mit. Syn Apollina i nimfy Koronis, uczeń centaura Chejrona, bóg sztuki lekarskiej, nigdy nie istniał.
Aretalogie o charakterze biograficznym docierały i n ad al docierają do szerokiego kręgu odbiorców. Ich bohateram i są postacie historyczne, chociaż zgodnie z duchem biografii antycznej nierzadko przedstaw iane są językiem mitu. O pow iadania o cudach przypisanych bohaterom starożytnym, włączone w ich biografie czy dzieła typu historycznego, przejęły charakter literacki ogarniającego je kontekstu. Dlatego trudno uznać ich odrębh&fćjako gatunku literackiego.
W spólną cechą aretalogii sakralnej oraz biograficznej jest ich przynależ ność do epiki. Ale i w liryce czy dram acie spotykamy się z motywami aretalogicznym i. Przenikanie m otywu aretalogicznego zw iązanego z kultem A sklepiosa - Eskulapa do wszystkich rodzajów literackich świadczy o jego żywotności w epoce klasycznej. Zagadnienia literackie, historyczne i teologi czne starożytnej aretalogii czekają na. dalsze opracowania. O tysiącletnim
Por. D i o g e n e s L a e r t i o s . Ż yw o ty i p o g lą d y słynnych filozofów. Oprać, przekładu, pizypisy i skorowidz: I. Kotońska. Wstęp K. Leśniak. Kraków 1968 VIII, 2. Biblioteka Klasyków Filozofii. Por. także „Mow^" P.A. Arystydesa na cześć Asklepiosa.
* A r y s t o f a n e s ; Kopiedijs (Sejm kobiet. Plutos). Przełożyła i przypisami opatrzyła J . . Ławińska-Tyśzkowska. Warszawa 1970. Plutos III, 2.
ARETALOGIA STAROŻYTNA 4 1
kulcie boga lekarzy, którego nazywano „Zbaw cą” , nie może zapom inać ani egzegeza, ani patrologia9. Właściwe zrozum ienie aretalogii może uchronić czytającego starożytne opow iadania o cudach przed skrajnościami, które zauważył już Plutarch: „Tak, doprawdy, bardzo niedobrą jest rzeczą niew iara w boskie znaki i lekcew ażenie ich, ale niedobrą znowu zabobonność"10
ARETALOGIE
VERSUCH EINER NÄHEREN GATTUNGSBESTIMMUNG
Z u s a m m e n f a s s u n g
Seit den Studien von R. Reitzenstein und A. Kiefer über die hellenistischen Wundererzählun gen werden öfters in der Wunder-Jesu-Forschung die antiken Aretalogien als Parallelen gewertet. Die divergierende Beurteilung und Auswertung dieses V ergleiches wurzelt sicher in der Vieldeutigkeit des Aretalogiebegriffes. Der Verfasser bemüht sich um eine genauere Gattungsbestimmung der Aretalogie. Anhand der Inschriften von Epidauros stellt er eine sakrale Aretalogie fest. Die verschiedenen Wundererzählungen aus der sog. theios aner - Literatur werden als biographische Aretalogien bezeichnet. Das Wundermotiv in der Lyrik und im Drama, welches in der jew eils entsprechenden literarischen Form zum Ausdruck kommt, wird als aretalogisches Motiv betrachtet.
' Por K.-H. R e n g s t o r f D ie A n fä n g e der A usein a n d ersetzu n g zw ischen Christusglaube
und A sklepiosfröm m igkeit. Münster 1953; A. D u p r e z Jesus e tle s dieuxguerisseurs. Paris 1970.
Cahiers de la Revue Biblique 12. 10 Jw A le ksa n d er W ielki 75 1
