1
W zasięgu wzroku
3
W zasięgu wzroku
Album artystyczno-edukacyjny
grupakulturalna.pl / Fundacja dla Filmu i Fotografii Katowice 2017
Krzysztof Szlapa
4
Krzysztof Szlapa W zasięgu wzroku
Album artystyczno-edukacyjny
ISBN 978-83-944202-9-1 (wersja papierowa) ISBN 978-83-947175-0-6 (wersja elektroniczna) http://krzysztofszlapa.katowice.pl
Redakcja: Justyna Hanna Budzik Korekta: Anna Adamkiewicz
Redaktor prowadzący: Jakub Dziewit
Projekt makiety, skład i łamanie: Tomasz Kiełkowski Projekt okładki: Jakub Dziewit
W albumie wykorzystano portret Krzysztofa Szlapy autorstwa Marka Wesołowskiego
Wydawcy:
grupakulturalna.pl ul. Chorzowska 214/47 40-101 Katowice
Wydanie I, nakład: 150+30
Papier Munken Print White 115 g, vol. 1.5
Druk i oprawa: Sowa Sp. z o.o., ul. Raszyńska 13, 05-500 Piaseczno
Książka dostępna na licencji CC BY-NC-ND 4.0 Katowice 2017
Fundacja dla Filmu i Fotografii ul. Zofii Kossak-Szczuckiej 45C/26 40-578 Katowice
http://www.fundacja3f.org
5 Krzysztof Szlapa: fotografia refleksyjna
Fotografie
Widokówki z miasta we mnie Zapis czasu
Książka małych fotografii Pamiętnik
Ustąp mi słońca
Scenariusze zajęć z zakresu analizy i interpretacji fotografii
Czy na zdjęciu mogę zobaczyć coś, czego nie było przed obiektywem?
Uchwycone w jednym kadrze – jak fotografia pokazuje czas?
Jak widzę swoje miasto? Połączenie słowa i obrazu Fotodziennik – wspomnienia pisane światłem Scenariusze praktycznych warsztatów fotograficznych
Światłopisanie – jak powstaje fotografia?
W zasięgu wzroku – co jest ważniejsze: obserwacja czy wyobraźnia?
Widzenie natury – kontakt człowieka z przyrodą zapośredniczony fotografią Pamiętnik – moja osobista kronika, czyli pamięć obrazu
Widokówki z miasta we mnie – czym jest dla mnie moje miasto?
Informacje o Krzysztofie Szlapie
Informacje o Fundacji dla Filmu i Fotografii Informacje o Katowicach
Podziękowania
7
11 29 39 49 67
87 89 91 93
99 101 103 105 107 111 113 115 117
Spis treści
6
7
Krzysztof Szlapa:
fotografia refleksyjna
Krzysztof Szlapa, urodzony w Katowicach artysta, ale też polonista i nauczyciel, fotografuje od 10 lat. Przez ten czas powstały różne cykle, w których autor wykorzystuje zarówno techniki analogowe oraz te zwane szlachetnymi, jak i najnowsze osiągnięcia fotograficznej technologii.
Korzysta z różnych aparatów dawnych i współczesnych, sam również konstruuje aparaty otworkowe działające na zasadzie kamery obskury. Z aparatem w ręku przygląda się naturze, miastu, a także ludziom wokół siebie, bliskim oraz obcym.
Biorąc pod uwagę różnorodność zdjęć wykonanych przez Krzystofa Szlapę, trudno znaleźć jedną, najogólniejszą kategorię, która opisałaby i scharakteryzowała jego twórczość. Gdybym jednak miała zdecydować się na jedno słowo, które oddaje istotę zdjęć Krzysztofa, byłoby to słowo REFLEKSJA.
Słowo to, oznaczające przede wszystkim myśl i zastanowienie, zawiera w sobie również „refleks”, a to pojęcie z kolei rozumieć można na kilka sposobów: jako umiejętność szybkiego reagowania, ale też jako odblask, odbicie. Refleksja w swej wieloznaczności, odsyłającej zarówno do myśli, do szybkości, jak i do światła, jest dla mnie najodpowiedniejszą metaforą fotografii Krzysztofa, które widzę (czytam?) jako zapis myśli, gęstej i wypełnionej zarówno emocjami, jak i bardziej analitycznym podejściem do świata.
Wśród licznych metafor opisujących fotografię, których zebrania spośród tekstów naukowych, literackich i publicystycznych podjął się Bernd Stiegler, najczęściej używane są te, które odnoszą się albo do przekonania o dokumentalnej wartości zdjęcia, jak na przykład: ślad, pamięć, świadek, oko, albo do odczucia przeciwnego, które każe w zdjęciu widzieć mistyfikację udającą rzeczywistość – kłamstwo, halucynacja, symulakrum. Zdjęcia bywają też rozpatrywane ze względu na swoją zdolność zamrażania i zatrzymywania czasu, dwuznaczny związek ze śmiercią, a także emocje, które wywołują. Relatywnie rzadko natomiast fotografia i fotografowanie porównywane są z myślą i myśleniem, które to, co widziane i oświetlone, przekształca w oświecone, wypełnione refleksją.
Cechy refleksji odnajduje już w Widokówkach z miasta we mnie (2008) Krystyna Koziołek, kiedy pisze o artyście: „Jego fotografie nie dążą do zbudowania anegdoty, ale koncentrują się na studiowaniu znaczenia, które powstaje z zetknięcia w oku fotografa przedmiotów, którym obiektyw odbiera oczywistość i przekształca je w studium poetyckie”. To w tym cyklu zauważyć możemy intelektualne podejście Krzysztofa do materii przed obiektywem. Opatrzone krótkimi formami
8
poetyckimi Widokówki… są wyrazem językowej wrażliwości i poszukiwania słów adekwatnych do myśli ujętej w ramę kadru.
W późniejszych pracach słowo znika, a pozostają obrazy, wypływające z uważnej obserwacji natury i przestrzeni tworzonych przez człowieka. Przefiltrowane przez umysł widzenie, które często pojawia się w tytułach cykli (Natura widzenia – widzenie natury, Nowe widoki), nadaje znaczenie zauważonym i zapamiętanym (Pamiętnik) sytuacjom. Katowicki fotograf zdaje się przestrzegać zaleceń Julio Cortázara: „gdy się spaceruje z aparatem w ręce, ma się niemal obowiązek, aby nie przegapić przelotnego odblasku słońca na starym kamieniu” (Babie lato). Szlapa nie tylko zauważa, ale też zamyśla się nad tym, co widzi. Jego aparat jest nie tyle przedłużeniem oka, co umysłu, a tym sposobem wykonane różnymi technikami zdjęcia zapraszają do refleksji także odbiorcę. Choć – wyłączając Pamiętnik – fotografie pozbawione są postaci człowieka, jego obecność jest wyczuwalna.
To zarówno stojący przed aparatem („Ale sam aparat to nie wszystko”, jak przypomina nam w powieści Wyspa Dmitrij Strelnikoff) fotograf, który widzi i przemyśliwuje świat, jak i patrzący na fotografię widz.
Album przedstawia wybrane zdjęcia z różnych cykli powstałych w ciągu dekady twórczej pracy Krzysztofa Szlapy. Większość z nich opatrzona jest też krótkim, odautorskim lub zacytowanym komentarzem, który potraktować możemy jako artystyczną eksplikację i świadectwo inspiracji.
Zdecydowaliśmy się uzupełnić publikację również o wymiar dydaktyczny i dołączyć scenariusze praktycznych warsztatów fotograficznych, zaproponowane przez artystę, oraz konspekty lekcji z zakresu kształcenia językowo-kulturowego na różnych poziomach nauczania. Fotografia bowiem, zachęcając do refleksji właśnie, stanowić może źródło własnej twórczości lub punkt wyjścia do interpretacji prezentowanych obrazów.
Justyna Hanna Budzik
*W eseju wykorzystuję fragmenty tekstu kuratorskiego towarzyszącego wystawie Krzysztofa Szlapy Refleksje. Fotografie z lat 2006–2016 w Dziale Teatralno-Filmowym Muzeum Historii Katowic, 13.09–
31.10.2016, zorganizowanej przez Muzeum Historii Katowic oraz Fundację dla Filmu i Fotografii.
8
Krzysztof Szlapa: fotografia refleksyjna
9
Fotografie
Druk cyfrowy, ręczne podpisy, 21x29 cm, 2010
Rok 2008 upłynął mi na tworzeniu pierwszej spójnej serii fotograficznej pt. Widokówki z miasta we mnie. Nasilające się piętno geometrii wytworzyło we mnie potrzebę tworzenia bardzo precyzyjnie skonstruowanych kadrów oraz maniakalną chęć redukowania wszystkiego, co wydawało mi się zbędne.
Jednak zagadnienia formalne nie były same w sobie impulsem do tworzenia. To potrzeba krytycznego rozliczenia się z otaczającą przestrzenią prowokowała mnie do błąkania się po ulicach miast. Efekt jednak był paradoksalny – dopiero robiąc ostatnie zdjęcie zrozumiałem, że stworzyłem wnikliwy i gorzki rachunek sumienia. Starając się napełnić obrazy większą siłą oddziaływania, sięgnąłem też po słowo.
Odręczne podpisy z pogranicza poezji zdradziły moją tęsknotę za językiem, który mógłby otworzyć więcej ścieżek interpretacji, a jednocześnie ukierunkować widza. Całość dopełnia stylizacja niezaadresowanych widokówek, w których pole adresata wciąż pozostaje puste.
Widokówki z miasta we mnie
11
28
29 To była zima, podczas której śnieg był rzadkim, niespodziewanym gościem, tak nikłym, iż wydawałoby się, że nie pozostał po nim żaden ślad. Szarość, mgła, cienie w ciemnościach, zimne, asfaltowe ścieżki w parku.
To była szalenie ciepła zima, „letnia” zima wywołana ptasią zmową, by nie lecieć za ocean, patrzyliśmy więc na Nasze zaskakująco czyste, suche buty i stąpaliśmy twardo po tej nieprzyjaznej, odmienionej ziemi. Gdzieś w tym zastygłym krajobrazie, gdy trzeba było spuścić pokornie głowę i przyznać, ile już zim minęło, Krzysztof dostrzegł pozytywną refleksję o zapisie w Nas i na Nas, który nie przemija, lecz odciska na nas piętno, zostawia swoisty, niezatarty ślad, kształtuje zewnątrz i wewnątrz. Jesteśmy reliefami naszych doświadczeń, jesteśmy naznaczeni zmarszczkami, które krzyczą – ja się śmiałem, ja płakałem, ja przeżyłem, ja zamykałem i otwierałem oczy, ja dostrzegłem, ja przeszedłem. Niegdyś stary znaczyło mądry, a było to wtedy, gdy w zimie śniegu padało po pas, a starzyk decydował, kto z domowników wyjdzie na dwór, wydepcze ścieżkę, odziany w tę jedną, jedyną parę zimowych chodaków, szanowaną i trzymaną dla kolejnych pokoleń bosych stóp.
Katarzyna Stolarska
Zapis czasu
Digigraphie, 14x21cm, 2014
Nie jest najważniejsze, byś był lepszy od innych.
Najważniejsze jest, byś był lepszy od samego siebie z dnia wczorajszego.
Mahatma Gandhi
29
Marzenie o pisaniu k s i ą ż k i wracało do mnie co jakiś czas, aż wreszcie wpadłem na pomysł, by bohaterów, czas i miejsce akcji opisać światłem.
Zdecydowałem się na formułę k s i ą ż k i , ponieważ w najprostszy sposób kojarzy się z językiem. O jej kształcie zadecydowało pragnienie ujmowania treści najpierw na poziomie negatywu, a następnie pozytywu. Takie cechy, jak rozmiar, czerń i biel, nakładanie naświetleń, uwypuklenie perforacji negatywu itd., tworzą gramatykę, składnię, a miejscami poetykę osobistego dialektu fotografii.
Książka zawiera 48 zdjęć skopiowanych stykowo (w skali 1:1) z negatywów średniego formatu na papierze światłoczułym. Karty są wykonane z papieru fakturowanego przeznaczonego do akwareli. Kolejność zdjęć ułożył mój młodszy brat, po prostu losując.
Ten niepowtarzalny, ręcznie wykonany obiekt, ożywając w Twojej wyobraźni podczas każdego kolejnego z nim spotkania, z czasem rozwinie własną historię odczytań.
Książka małych fotografii
Kopia stykowa, 6x6 cm, 2011
39
Pamiętnik to osobisty zapis codziennych sytuacji, których wartość i znaczenie poznaję przez fotografię.
Papierowa pamięć buduje moją tożsamość, w której bliskie mi osoby nie są pozującymi modelami, ale pełnymi życia i energii, niepowtarzalnymi osobowościami. Kilkusekundowy proces naświetlania zamazuje detale obrazu, daje świadectwo upływu czasu, działa podobnie jak pamięć… Mam jednak nadzieję, że ta strata budzi chęć dopowiedzenia, pozostawia dość miejsca dla wyobraźni, zgodnie z ideą kamery obskury.
Pamiętnik
Kamera obskura z papierośnicy, 20x20 cm, 2013
49
1 VII 2013, Równe
24 VII 2013, Galeria ExLibris
5 VIII 2013, Równe
7 IX 2013, Zamek Chojnik
20 X 2013, Planetarium
10 X 2013, Tauzen
4 I 2014, Jarmark Staroci
18 V 2014, Zawoja 999
Kongres Hellenów odbył się na Istmie. Tam uchwalono wspólną z Aleksandrem wyprawę na Persów, a wodzem wyprawy ogłoszono jego samego.
Przychodziło do niego wtedy z gratulacjami wielu mężów stanu i uczonych. Spodziewał się więc, że to samo zrobi także Diogenes z Synopy, żyjący wówczas w Koryncie. Ale Diogenes w ogóle nie zwracał uwagi na Aleksandra i nie zakłócając sobie spokoju pozostał w Kranejonie. Wobec tego król sam wybrał się do niego.
Zastał go leżącego w beczce. Filozof, widząc zbliżającą się do niego tak wielką gromadę ludzi, podniósł się trochę do pozycji siedzącej i spojrzał na Aleksandra. Król pozdrowił go i przemówił doń pytając, czy ma jakie życzenie. A mędrzec na to:
„Owszem, ustąp mi trochę ze słońca”.
Odpowiedź ta zrobiła na Aleksandrze podobno bardzo silne wrażenie i wzbudziła w nim podziw dla wielkości tego człowieka i jego poczucia swej wyższości. Chociaż więc obecni przy tym przyjaciele króla śmiali się z filozofa, nie wahał się im odpowiedzieć: „A jednak ja, gdybym nie był Aleksandrem, chciałbym być Diogenesem”.
Plutarch z Cheronei, Żywoty sławnych mężów
Ustąp mi słońca
Średnioformatowa kamera obskura, 50x50 cm, 2015
67
80
81
Scenariusze zajęć z zakresu analizy i interpretacji
fotografii
Opracowanie: Justyna H. Budzik
82
83
Słońce widziane okiem kamery (obskury)
PRZEBIEG LEKCJI
1. Nauczyciel odczytuje uczniom fragment Żywotów sławnych mężów Plutarcha. Następnie zachęca uczniów do wyjaśnienia postawy Diogenesa, pyta o znaczenia słońca dla filozofa. Na zakończenie dyskusji nauczyciel informuje, iż Krzysztof Szlapa wskazał tekst Plutarcha jako kontekst do swojego cyklu Ustąp mi słońca (co zawarte jest również w tytule cyklu).
2. Nauczyciel prezentuje fotografie z cyklu (6 zdjęć ze strony www). Prosi uczniów, aby określili punkt widzenia słońca w każdym ze zdjęć oraz umiejscowienie słońca w kompozycji obrazu. Słońce zlokalizowane jest zwykle na linii dzielącej kadr pionowo na pół. W kilku ujęciach jest widziane wyraźnie z dołu, w innych jest niemal w środku kadru.
3. Nauczyciel poleca uczniom sprawdzenie symboliki słońca w dowolnie wybranym słowniku symboli.
Na podstawie tej weryfikacji uczniowie całą klasą na tablicy tworzą mapę myśli do pojęcia „symbolika słońca”. Nauczyciel zachęca uczniów, by podawali też znane im przykłady literackie, malarskie, religijne itp., w których słońce zajmuje centralną rolę.
Scenariusz lekcji z wykorzystaniem fotografii z cyklu Ustąp mi słońca
Etap edukacyjny:
Czas trwania:
Materiały:
gimnazjum 45 minut
tablica/duże arkusze papieru, fotografie Krzysztofa Szlapy z cyklu Ustąp mi słońca (z albumu lub ze strony http://krzysztofszlapa.katowice.pl/fotografie/
ustap-mi-slonca/), fragment Żywotów sławnych mężów Plutarcha (patrz s. 67), wiersz Czesława Miłosza Słońce (załącznik)
84
4. Dyskusja na temat tego w jaki sposób kompozycja fotografii Krzysztofa Szlapy łączy się z symboliką słońca.
5. Analiza i interpretacja wiersza Czesława Miłosza Słońce (załącznik 2) w kontekście cyklu Ustąp mi słońca – w małych zespołach, z pomocą zaproponowanych pytań do tekstu, skupionych przede wszystkim na zagadnieniach barw i ich nieobecności oraz pozycji poety/artysty, który patrzy prosto w słońce.
Podsumowanie prac w grupach.
6. Słońce – kolaż poezji i zdjęć. Uczniowie zapisują wiersz Miłosza na dużym arkuszu papieru, umieszczając w wybranych miejscach (w sąsiedztwie wybranych strof) wydruki fotografii Krzysztofa Szlapy.
Załącznik 1.
Fragment Żywotów sławnych mężów Plutarcha Patrz s. 67
Źródło: http://krzysztofszlapa.katowice.pl/konteksty/ustap-mi-slonca/
Załącznik 2.
Czesław Miłosz, Słońce
Barwy ze słońca są. A ono nie ma Żadnej osobnej barwy, bo ma wszystkie.
I cała ziemia jest niby poemat, A słońce nad nią przedstawia artystę.
Kto chce malować świat w barwnej postaci, Niechaj nie patrzy nigdy prosto w słońce.
Bo pamięć rzeczy, które widział, straci, Łzy tylko w oczach zostaną piekące.
Słońce widziane okiem kamery (obskury)
85 Niechaj przyklęknie, twarz ku trawie schyli
I patrzy w promień od ziemi odbity.
Tam znajdzie wszystko, cośmy porzucili:
Gwiazdy i róże, i zmierzchy i świty.
Warszawa, 1943
Pytania do tekstu:
1. W jaki sposób przedstawia słońce podmiot liryczny wiersza?
2. Jak w kontekście twierdzenia o bezbarwności słońca i kolorach świata odbieracie czarno-białe fotografie Krzysztofa Szlapy z cyklu Ustąp mi słońca?
3. Jaką postawę przyjmuje artysta fotograf względem słońca? Jak ma się ona do sugestii podmiotu lirycznego w wierszu Miłosza?
Słońce widziane okiem kamery (obskury)
86
87
Czy na zdjęciu mogę
zobaczyć coś, czego nie było przed obiektywem?
PRZEBIEG LEKCJI
1. Prowadzący rozwiesza po jednej stronie tablicy wydruki (ksera) wybranych przez siebie fotografii Krzysztofa Szlapy (z albumu lub ze strony www http://krzysztofszlapa.katowice.pl) lub innych zdjęć/
obrazów. Po drugiej stronie tablicy przywiesza kartki z określeniami: „przedmiot”, „przyroda”, „portret”,
„scenka/reportaż”, „miasto”, „abstrakcja”. Upewnia się, czy uczniowie rozumieją pojęcia. Uczniowie podchodzą do tablicy i całą klasą starają się przyporządkować fotografie do danej kategorii.
W przypadku niezgodności zdań nauczyciel namawia do uzasadniania danego wyboru (przyporządkowania), może też pomóc w rozmieszczeniu zdjęć na tablicy tak, aby niektóre obrazy przyporządkować do dwóch kategorii.
2. Uczniowie dzielą się na kilka mniejszych zespołów. Nauczyciel rozdaje każdej grupie wydruk innej fotografii Krzysztofa Szlapy z cyklu Zapis czasu (14 zdjęć do wyboru: http://krzysztofszlapa.katowice.pl/
fotografie/oderwanie/). Zadaniem uczniów jest wypełnienie kart pracy Co przedstawia fotografia?
(załącznik).
3. Podsumowanie pracy w grupach: wybrani przedstawiciele każdego zespołu prezentują wyniki swojej pracy.
Scenariusz lekcji z wykorzystaniem fotografii z cyklu Zapis czasu
Etap edukacyjny:
Czas trwania:
Materiały:
SP 4-6 45 minut
tablica, magnesy, wydruki zdjęć/obrazów, wydruki wybranych zdjęć Krzysztofa Szlapy z cyklu Zapis czasu, karty pracy Co przedstawia fotografia? (załącznik)
88
4. Prowadzący mówi uczniom, iż wszystkie fotografie z cyklu to zbliżenia… asfaltu. Inicjuje dyskusję, dopiero w tym momencie podając temat lekcji: „Czy na zdjęciu mogę zobaczyć coś, czego nie było przed obiektywem?”. Pyta uczniów, jakie właściwości danego zdjęcia zadecydowały, że można dostrzec w nim coś zupełnie innego niż asfalt.
5. Podsumowanie: co oznacza tytuł cyklu – Zapis czasu? Burza mózgów.
6. Praca domowa: uczniowie mają za zadanie wykonać fotografię wybranego obiektu tak, aby wydawało się, iż przedstawia ona coś innego.
Załącznik.
Karta pracy – Co przedstawia fotografia?
1. Co widzicie na zdjęciu?
2. Jaki to może mieć kolor w rzeczywistości?
3. Jakie może być w dotyku?
4. Jaki może mieć zapach?
5. Jaki może mieć smak?
6. Jakiej jest wielkości?
7. Jak blisko/daleko znajdował się fotograf?
Czy na zdjęciu mogę zobaczyć coś, czego nie było przed obiektywem?
89
Uchwycone w jednym kadrze – jak fotografia pokazuje czas?
PRZEBIEG LEKCJI
1. Nauczyciel prezentuje 2 fotografie z cyklu Książka małych fotografii z albumu. Rozdaje uczniom małe karteczki (np. typu post-it) i poleca by zapisali wszystkie tagi (słowa-klucze), które przychodzą im na myśl, kiedy patrzą na zdjęcia. Każdy tag powinien być zapisany na oddzielnej karteczce. Następnie nauczyciel zbiera karteczki i przykleja do dużego arkusza papieru (lub do tablicy), grupując ewentualne powtarzające się słowa. Prosi kilku chętnych uczniów o wyjaśnienie, dlaczego sformułowali takie, a nie inne tagi. Zachęca też wszystkich uczniów, by pytali o tagi dla nich nieoczywiste lub niezrozumiałe.
2. Analiza kolejno jednej i drugiej fotografii całą grupą. Nauczyciel poleca uczniom, by na podstawie wcześniej wymyślonych i odczytanych tagów sformułowali jedno zdanie, które według nich odpowiada na pytanie „O czym jest to zdjęcie?”. Wspólna dyskusja nad propozycjami zdań. Grupowa próba określenia jaki jest temat każdego zdjęcia.
3. Nauczyciel umieszcza wydruki obu fotografii obok siebie. Pyta uczniów o podobieństwa i różnice między nimi. Wśród podobieństw prawdopodobnie pojawi się sugestia, iż obie fotografie są wynikiem nałożenia kilku obrazów fotograficznych na jednej klatce filmu. Nauczyciel informuje uczniów, Scenariusz lekcji z wykorzystaniem fotografii z cyklu Książka małych fotografii
Etap edukacyjny:
Czas trwania:
Materiały:
gimnazjum lub szkoła ponadgimnazjalna 45 minut
tablica/duże arkusze papieru, fotografie Krzysztofa Szlapy z cyklu Książka małych fotografii (2 fotografie w albumie)
90
iż zdjęcie W zasięgu wzroku (z okładki albumu) zostało wykonane poprzez trzykrotne naświetlenie klatki, a drugie – dwukrotne.
4. Nauczyciel dopiero w tym momencie podaje temat lekcji. Prosi uczniów, aby w parach dyskutowali nad pytaniem „W jaki sposób omawiane dwie fotografie pokazują czas?”. Następnie pary łączą się w czwórki, potem czwórki w ósemki (technika kuli śnieżnej). W końcowym etapie ćwiczenia uczniowie zapisują swoje odpowiedzi w formie mapy myśli na dużym arkuszu papieru.
5. Zadanie domowe: przy użyciu prostego programu do cyfrowej obróbki zdjęć uczniowie wykonują
„montaż” z nałożenia na siebie wybranych kilku kadrów, odnoszący się do zagadnienia czasu w fotografii.
Uchwycone w jednym kadrze – jak fotografia pokazuje czas?
91
Jak widzę swoje miasto?
Połączenie słowa i obrazu
1. Do czego służą widokówki? Rozmowa wprowadzająca. Prowadzący pyta uczniów: Dlaczego kupujemy widokówki? Do kogo je wysyłamy? W jakich sytuacjach? Kiedy ostatni raz ktoś napisał widokówkę?
Odpowiedzi uczniów zapisujemy na tablicy w formie mapy myśli.
2. Prowadzący prezentuje zdjęcia Krzysztofa Szlapy z cyklu Widokówki z miasta we mnie z albumu, ale z zakrytymi tekstami (prace dostępne są również w Internecie: http://krzysztofszlapa.katowice.pl/
fotografie/widokowki-z-miasta-we-mnie/ – cały cykl). Prosi uczniów, aby zastanowili się, dlaczego fotograf wybrał dane miejsca do sfotografowania na widokówkę. Czy to miejsca charakterystyczne? Co jest w nich ciekawego, szczególnego? Czy zainteresowały uczniów?
3. Prowadzący odsłania teksty i odczytuje je. Prosi uczniów o komentarz na temat tego, w jaki sposób poetyckie słowa łączą się z obrazem.
4. Prowadzący dzieli uczniów na kilka mniejszych zespołów. Każdej grupie daje inny wydruk wybranej Widokówki… Krzysztofa Szlapy. Poleca uczniom, aby w zespołach dopisali po jednym zdaniu wiersza do istniejącego już tekstu.
Scenariusz lekcji z wykorzystaniem fotografii z cyklu Widokówki z miasta we mnie
Etap edukacyjny:
Czas trwania:
Materiały:
SP 4-6 90 minut
ksero prac z cyklu Widokówki mojego miasta z albumu z zasłoniętymi tekstami, wydruki prac z cyklu Widokówki…, puste kartki pocztowe lub spreparowane szablony, zestaw widokówek z miasta, w którym znajduje się szkoła, nożyczki, kleje, pisaki i inne materiały plastyczne
PRZEBIEG LEKCJI
92
Kiedy kartki obiegną już wszystkie zespoły, uczniowie prezentują na forum klasy ukończony wiersz (każdy zespół odczytuje ten tekst, do którego dopisuje własne zdanie jako ostatni).
5. Uczniowie pracują w tych samych zespołach. Nauczyciel rozdaje każdej grupie zestaw widokówek z miasta, kleje, nożyczki, czyste blankiety starych kartek pocztowych (lub spreparowane wzory). Poleca uczniom, aby wykonali kolaż-pocztówkę przedstawiającą te fragmenty zdjęć miasta, które uznają za najciekawsze i które chcieliby pokazać komuś, kto nie zna miasta.
6. Po ukończeniu pracy każdy zespół przekazuje swoją widokówkę zespołowi po prawej. Następnie zespoły piszą jedno zdanie poetyckiego tekstu, inspirowanego otrzymanym kolażem. Po zakończeniu zadania następuje prezentacja prac, np. w formie miniwystawy na tablicy.
7. Zadanie domowe: uczniowie otrzymują wydruk wybranej Widokówki… pozbawionej tekstu. Zadaniem jest jego wymyślenie.
Jak widzę swoje miasto? Połączenie słowa i obrazu
93
Fotodziennik –
wspomnienia pisane światłem
PRZEBIEG LEKCJI
1. Pamiętnik – stworzenie całą klasą mapy myśli (na tablicy lub na dużym arkuszu papieru) do pojęcia
„pamiętnik”. Nauczyciel może zadawać pytania szczegółowe, na przykład: Kto prowadzi pamiętnik?
Po co prowadzimy pamiętnik? Kto czyta pamiętniki? Czego dowiadujemy się z pamiętnika? Jakie znaczenie ma to słowo?
2. Analiza wybranych fotografii Krzysztofa Szlapy z cyklu Pamiętnik w mniejszych zespołach (fotografie z albumu lub ze strony www artysty). Uczniowie wypełniają karty pracy (w załączniku), mające na celu
„skonstruowanie” zdarzenia/wspomnienia przedstawionego na fotografii.
Po zakończeniu pracy nad ćwiczeniem każdy zespół przedstawia swoją propozycję.
3. Analiza tekstu źródłowego (w tych samych zespołach). Każda grupa otrzymuje jeden z trzech fragmentów eseju Susan Sontag wraz z pytaniami (w załączniku).
Scenariusz lekcji z wykorzystaniem fotografii z cyklu Pamiętnik
Etap edukacyjny:
Czas trwania:
Materiały:
gimnazjum 45 minut
tablica/duże arkusze papieru, fotografie Krzysztofa Szlapy z cyklu Pamiętnik (z albumu lub ze strony http://krzysztofszlapa.katowice.pl/fotografie/
pamietnik/)
94
4. Dyskusja podsumowująca. W pierwszej części dyskusji prezentacja odpowiedzi na pytania do fragmentów tekstów. W drugiej części nauczyciel prowadzi rozmowę zmierzającą do scharakteryzowania formy i funkcji pamiętnika fotograficznego. Przydatne pytania do dyskusji: Jakie wrażenia „zapisuje”
zdjęcie? Co możemy sobie przypomnieć, patrząc na zdjęcie? Co fotografie z cyklu Pamiętnik mówią nam o fotografie? Jakie wydarzenia fotograf uwiecznił w Pamiętniku? Jakich wrażeń zdjęcie nie
„zapamiętuje”?
5. Zadanie domowe: Wykonaj fotografię ważnego wydarzenia w danym dniu, które chciałabyś/chciałbyś zapamiętać.
Załącznik 1.
Karta pracy – analiza fotografii Krzysztofa Szlapy z cyklu Pamiętnik.
1. Co przedstawia fotografia?
2. Opiszcie kompozycję zdjęcia (co na pierwszym planie, co na drugim planie, ważne elementy).
3. Z jakiego punktu widzenia wykonane zostało zdjęcie? Jak wpływa to na Wasz odbiór fotografii?
4. Jaki efekt wywołuje ujęcie kadru w kształt koła?
5. Posługując się intuicją i fantazją, odpowiedzcie na pytania:
- O jakiej porze dnia zostało wykonane zdjęcie?
- Jaka była pogoda?
- Jakie dźwięki było słychać?
- O czym mogą rozmawiać postaci na zdjęciu?
- Co łączy postaci na zdjęciu ze sobą? Jaki jest ich związek z fotografem?
6. Na podstawie odpowiedzi na poprzednie pytania zaproponujcie wyjaśnienie, dlaczego przedstawiona na zdjęciu sytuacja została wybrana do uwiecznienia w Pamiętniku.
Załącznik 2.
Karta pracy – analiza fragmentów eseju Susan Sontag Świat obrazów, w: eadem: O fotografii, przeł. S. Magala, Kraków 2009.
Fragment 1:
„Obrazy takie [fotograficzne] mogą uzurpować sobie realność przede wszystkim dlatego, że zdjęcie to nie tylko obraz (tak jak dzieło malarskie jest obrazem), interpretacja rzeczywistości, ale także ślad, coś odbitego bezpośrednio ze świata, niczym odcisk stopy albo maska pośmiertna. Podczas gdy malowidło, Fotodziennik – wspomnienia pisane światłem
95 nawet spełniające fotograficzne kryteria podobieństwa, nigdy nie jest niczym więcej niż przedstawieniem pewnej interpretacji, fotografia nigdy nie może być czymś mniej niż rejestracją promieniowania (fal świetlnych odbijanych przez przedmioty) – materialną pozostałością obiektu, jaką żadne malowidło się nie stanie”. [s. 162]
Fragment 2:
„Fotografia oznacza wielorakie zdobywanie świata. W formie najprostszej mamy do czynienia z zastępczym posiadaniem ukochanej osoby lub rzeczy, posiadaniem, które nadaje zdjęciu charakter przedmiotu unikalnego. Poprzez fotografie uzyskujemy także konsumpcyjne podejście zarówno do wydarzeń, stanowiących część naszego doświadczenia, jak i do wydarzeń nieznanych – rozróżnienie to jednak zamazuje się skutkiem przechodzącej w nawyk konsumpcji”. [s. 164]
Fragment 3:
„Zdjęcia nie ułatwiają natychmiastowego dostępu do rzeczywistości, ale do jej obrazów. Na przykład każda dorosła osoba może teraz się przekonać, jak ona, jej rodzice i dziadkowie wyglądali jako dzieci – a przed nastaniem fotografii nie wiedziało tego nawet to wąskie grono ludzi, którzy zwykli zamawiać u malarzy portrety swojego potomstwa. Większość malarskich portretów dostarczała mniej informacji niż pierwsze lepsze zdjęcie”. [s. 174]
Pytania do tekstu:
1. Jaki jest związek fotografii ze światem przed obiektywem?
2. Jakie są cechy obrazu fotograficznego?
3. Jakie funkcje spełniają fotografie ludzi i przedmiotów?
Fotodziennik – wspomnienia pisane światłem
Scenariusze
praktycznych warsztatów fotograficznych
Opracowanie: Katarzyna Stolarska
Krzysztof Szlapa
98
99 Prowadzący przedstawia uczniom genezę słowa fotografia (z gr. phōtós – światło; gráphō – piszę, graphein – rysować, pisać; rysowanie za pomocą światła). Uczniowie podają swoje skojarzenia z takim rozumieniem pojęcia fotografii. Następnie każdy z uczniów otrzymuje zadanie – wybiera kilka podręcznych, osobistych rzeczy, z których stworzy swój autoportret na papierze fotograficznym (np. klucze, ołówek, pieniądze, breloczek etc.). Gdy przedmioty zostaną wybrane, prowadzący zaprasza uczniów do ciemni, tam każdy z uczestników otrzymuje papier fotograficzny. Nauczyciel informuje uczniów o tym, iż materiał ten jest światłoczuły, co oznacza, że nie należy wychodzić z pomieszczenia czy też zapalać światła. Uczniowie przy świetle ochronnym kładą wybrane przez siebie przedmioty na papierze, a gdy wszyscy są już gotowi nauczyciel na moment włącza lampkę biurową. Następnie zapoznaje uczniów z procesem wywoływania zdjęć – naświetlony papier zostaje poddany kapieli w wywoływaczu (do ukazania się obrazu), przerywaczu (kilka sekund w wodzie), utrwalaczu (około minuty), a następnie wypłukany w wodzie (kilka minut). Po wypłukaniu uczniowie rozwieszają prace na sznurku (przy pomocy klamerek) i tworzą tym samym wystawę swych zdjęć, które mogą skomentować. Celem zajęć jest uświadomienie odbiorcy, iż to głównie światło tworzy obraz w fotografii (technika fotograficzna – rayografia).
Etap edukacyjny:
Czas trwania:
Miejsce:
Materiały:
gimnazjum 90 minut
ciemnia fotograficzna (zaciemnione, światłoszczelne pomieszczenie z oświetleniem ochronnym – czerwonym lub zielonym)
kartka papieru fotograficznego – światłoczułego (format 13x18 cm) dla każdego z uczestników, chemia fotograficzna (wywoływacz, utrwalacz), woda, kuwety na chemię, szczypce, lampka biurowa, drobne przedmioty przyniesione przez uczniów
Światłopisanie – jak
powstaje fotografia?
100
101 Prowadzący zwraca uwagę uczniów na otoczenie, pyta czy coś przyciąga ich wzrok, zwraca uwagę na szczegóły przestrzeni, najpierw klasy, a następnie spaceruje z uczniami po korytarzach szkolnych, zachęca do dokładnej obserwacji. Uczniowie mają za zadanie wybrać fragment jakiejś bliskiej im przestrzeni i wykonać zdjęcie panoramiczne telefonem komórkowym, kadr będzie więc wyjątkowo szeroki, mieszczący sporą część danego miejsca. Zanim uczeń wykona panoramę, musi najpierw wyobrazić sobie możliwy efekt końcowy. Nauczyciel wraz z uczniami omawia powstałe prace. Celem zajęć jest uruchomienie wyobraźni przestrzennej ucznia, planowania kadru oraz wykształcenie w nim postawy wnikliwego obserwatora rzeczywistości. Na zadanie domowe uczniowie wklejają do zeszytu wydruk jednego ze zdjęć oraz dodają opis przestrzeni przedstawionej na zdjęciu.
Inspiracją dla uczniów może być zestaw fotografii W zasięgu wzroku:
http://krzysztofszlapa.katowice.pl/fotografie/w-zasiegu-wzroku/
Nauczyciel przedstawia zestaw prac bezpośrednio ze strony internetowej oraz zachęca do dyskusji.
Etap edukacyjny:
Czas trwania:
Miejsce:
Materiały:
gimnazjum 45 minut
klasa, korytarz szkolny
telefon komórkowy z aplikacją aparatu fotograficznego z funkcją fotografowania panoramicznego (standardowa aplikacja smartfona)
W zasięgu wzroku – co jest ważniejsze: obserwacja
czy wyobraźnia?
102
103 Prowadzący zabiera uczniów w miejsce, w którym bedą mieli bezpośredni kontakt z przyrodą. Zadaniem uczniów jest za pomocą wybranego kadru z natury ukazać swój nastrój (tak jak czynili to niegdyś malarze romantyczni). Nauczyciel pozwala uczniom na swobodną interpretację zadania. Prowadzący i uczestnicy dzielą się swoimi spostrzeżeniami odnośnie wykonanych fotografii. Celem lekcji jest zwrócenie uwagi uczniów na zmieniajace się światło w przyrodzie, różnorodne kształty wyłaniające się w naturze oraz na sposób odzwierciedlania emocji poprzez fotografię. Na zadanie domowe uczniowie wklejają do zeszytu wydruk jednego ze zdjęć oraz dodają opis własnych uczuć przedstawionych na zdjęciu.
Inspiracją dla uczniów może być zestaw fotografii Widzenie natury:
http://krzysztofszlapa.katowice.pl/fotografie/widzenie-natury-natura-widzenia/
Nauczyciel przedstawia zestaw prac bezpośrednio ze strony internetowej oraz zachęca do dyskusji.
Etap edukacyjny:
Czas trwania:
Miejsce:
Materiały:
gimnazjum 90 minut
park, skwer, ogród
telefon komórkowy z aparatem lub aparat fotograficzny
Widzenie natury – kontakt człowieka z przyrodą
zapośredniczony
fotografią
104
105 Nauczyciel omawia z uczniami formę pamiętnika. Przez najbliższy tydzień uczestnicy zajęć będą mieli za zadanie codziennie fotografować siebie i bliskie otoczenie. Ich zadaniem domowym stanie się uwiecznianie swojego życia za pomocą fotografii w taki sposób, by w efekcie końcowym powstał tygodniowy pamiętnik każdego z uczniów, obrazujący jego codzienność i bliskie mu osoby. Prowadzący zaznacza, że każde zdjęcie powinno zostać opatrzone informacjami: miejscem oraz datą wykonania. Uczniowie mogą zaprezentować swoje gotowe pamiętniki fotograficzne używając w tym celu rzutnika lub stworzyć papierową wersję prezentacji. Celem lekcji jest uświadomienie uczniom pojęcia pamięci w związku z fotografią oraz zrozumienie zjawiska autoportretu czy też selfie w dzisiejszym świecie.
Inspiracją dla uczniów może być zestaw fotografii Pamiętnik:
http://krzysztofszlapa.katowice.pl/fotografie/pamietnik/
Nauczyciel przedstawia zestaw prac bezpośrednio ze strony internetowej oraz zachęca do dyskusji.
Etap edukacyjny:
Czas trwania:
Miejsce:
Materiały:
gimnazjum 90 minut
dom ucznia, otoczenie, w którym przebywa, klasa
telefon komórkowy z aparatem lub aparat fotograficzny, rzutnik
Pamiętnik – moja osobista kronika, czyli pamięć obrazu
(Temat do własnej praktyki 1)
106
107 Nauczyciel omawia z uczniami formę widokówki (zalety i wady). Przez najbliższy tydzień uczestnicy zajęć będą mieli za zadanie codziennie fotografować swoje miasto (bliskie im miejsca i przestrzenie miejskie).
Ich zadaniem domowym stanie się uwiecznienie swojego miasta za pomocą fotografii w taki sposób, by w efekcie końcowym powstał tygodniowy obraz miasta każdego z uczniów, ukazujący również stosunek uczestnika do fotografowanej przestrzeni. Uczniowie mogą zaprezentować wizerunki swych miast używając w tym celu rzutnika lub stworzyć papierową wersję prezentacji. Celem lekcji jest uświadomienie uczniom pojęcia wizerunku, złudzenia w kreowanej rzeczywistości, pojęcia prawdy w fotografii oraz nauka subiektywnego spojrzenia na otaczającą nas przestrzeń.
Inspiracją dla uczniów może być zestaw fotografii Widokówki z miasta we mnie.
http://krzysztofszlapa.katowice.pl/fotografie/widokowki-z-miasta-we-mnie/
Etap edukacyjny:
Czas trwania:
Miejsce:
Materiały:
gimnazjum 90 minut
miasto rodzinne uczestnika, klasa
telefon komórkowy z aparatem lub aparat fotograficzny, rzutnik
Widokówki z miasta we mnie – czym jest dla mnie moje miasto?
(Temat do własnej praktyki 2)
108
109
110
111
Krzysztof Szlapa /ur. 1987/
Krzysztof Szlapa – autor wystaw indywidualnych i uczestnik wystaw zbiorowych, kurator w Galerii Pustej cd. w Jaworznie oraz w galerii ZA SZYBĄ w Katowicach, sekretarz Związku Polskich Artystów Fotografików Okręg Śląski, uczestnik Szkoły Widzenia oraz Grupy 999, laureat nagrody dla młodego twórcy imienia Anny Chojnackiej, organizator warsztatów fotograficznych dla dzieci, młodzieży i dorosłych – we współpracy z różnymi instytucjami (Muzeum Śląskie, Muzeum Historii Katowic, WRiTV Uniwersytet Śląski, Galeria Sztuki Współczesnej BWA Katowice) – oraz autorskich spotkań. Od urodzenia mieszka w Katowicach.
Strona internetowa: http://krzysztofszlapa.katowice.pl Fanpage na Facebooku: W zasięgu wzroku
Wystawy: Widokówki z miasta we mnie (2009), W zasięgu wzroku, Pamiętnik (2013), Widzenie natury – natura widzenia, Dom kultury (2014), Zapis czasu, Handmade, Ustąp mi słońca (2015), Klucz drzew, Refleksje, Punkt widokowy, Widziadła (2016)
112
113
Fundacja dla
Filmu i Fotografii
powstała Katowicach w maju 2014 roku z inicjatywy Anny Adamkiewicz, Justyny Hanny Budzik, Natalii Gruenpeter i Agaty Hofelmajer-Roś. Do głównych zadań Fundacji należy tworzenie warunków rozwoju twórczości młodego pokolenia oraz promocja niekonwencjonalnych przedsięwzięć artystycznych i nowych zjawisk w obszarze kultury wizualnej, w szczególności zaś – fotografii i filmu. Dotychczasowe działania Fundacji obejmują w głównej mierze organizację wystaw, m.in. Macieja Gryzełko Uśpione opowieści (07.2014, we współpracy z Galerią Miasta Ogrodów), Anny Bedyńskiej White Power (02.2015, we współpracy z Galerią Centrum Kultury Katowice – CKK), Agaty Mendziuk Mind Games (10.2015, CKK), Pawła Franika On his own (02.2016, CKK), realizację projektu POZNAJ ARTYSTĘ, w ramach którego pokazywane są portfolia i sylwetki fotografów, z którymi Fundacja nawiązała współpracę oraz organizację autorskiego cyklu spotkań poświęconego albumom fotograficznym pod nazwą „Papier bije piksele”.
http://fundacja3f.org
114
115
Katowice
Miasto zajmuje ważne miejsce w twórczości fotograficznej Krzysztofa Szlapy. Artysta urodził się i mieszka w Katowicach, zatem tu często szuka inspiracji i tematów do swoich zdjęć. Razem z fotografem, patrząc na jego prace, możemy odkrywać wyjątkowe kadry – miejsca, sytuacje, detale architektoniczne.
Artysta poświęcił Katowicom kilka cykli, między innymi Widokówki z miasta we mnie, które dobitnie świadczą o jego przywiązaniu do miasta. Możemy w ujęciach Katowic odnaleźć nieco poetyckiej nostalgii, ale też – jak w prezentowanym tu kadrze – twórcze zaciekawienie przemianami Katowic w ostatnich latach.
Krzysztof Szlapa fotografuje zmieniający się krajobraz miasta, chwytając dynamizm i nieco futurystyczny charakter nowych przestrzeni. W głębi zdjęcia widzimy Spodek, do którego prowadzą ujęte w skrócie perspektywicznym schody łączące dwie części Strefy Kultury. Fotograf metaforyzuje związek przeszłości z dniem dzisiejszym i z przyszłością. Kładka spinająca miejsca kultury zaprowadzi nas z pewnością do kolejnych kadrów, dokumentujących przeobrażenia Katowic.
116
117
Mecenasi albumu Podziękowania
Krzysztof Szlapa oraz Fundacja dla Filmu i Fotografii pragną złożyć podziękowania darczyńcom za wsparcie finansowe publikacji albumu oraz za naukowe inspiracje. Do powstania książki przyczyniły się następujące osoby i instytucje:
- Wydział Promocji Urzędu Miasta Katowice - Firma i-Petrol Sp. z o.o.
- dr hab. Ewa Ogłoza, Uniwersytet Śląski - dr Krystyna Koziołek, Uniwersytet Śląski - dr Natalia Gruenpeter, Uniwersytet Śląski - Katarzyna Stolarska
- Bartłomiej Pająk - Dariusz Czapla
