PAŃSTW
USTRÓJ POLITYCZNY
PAŃSTW SPÓŁCZESNYCH
P R Z E Ł O Ż Y Ł
A N T O N I J A S T R Z Ę B I E C .
WARSZAWA
/ O 3 A S A
--Biblioteka Uniwersytecka KUL
W obecnych czasach wzrosło niezmiernie zaintereso
wanie się zagadnieniami prawno-polityczńemi.
Czy
telnicy gazet spotykają nieustannie wyrazy jak: „pra
wo wyborcze**, „głosowanie powszechne**, „izba wyższa
i niższa** — terminy, które do niedawna ukrywały się
w obszernych dziełach specjalnych, po większej części
wyczerpanych w handlu księgarskim.
Dzieła te zresztą, jako zbyt szczegółowo traktują
ce przedmiot, nie mogą ze względu na swe rozmiary,
służyć do popularyzowania śród, ogółu wiadomości praw-
no-politycznych, to też stawało się coraz bardziej nie-
zbędnem wydanie podręcznika informacyjnego w tym
zakresie.
B ędąc — ja k pow iedzieliśm y — k ró tk im p o d rę c z n i kiem in fo rm acy jn y m dla chw ili bieżącej, służyć może zarazem jako w stęp u łatw iający dalszą pow ażną le k tu rę w ty m kierunku, do k tó re j niew ątpliw ie w ielu za
9
Ściśle biorąc, Wielka Brytanja nie posiada usyste
matyzowanych praw zasadniczych w tem znaczeniu,
w jakiem weszły one w zwyczaj na lądzie Europy; kon
stytucja Wielkiej Brytanji jest tylko częścią angielskie
go prawa zwyczajowego (Common Law). Z tego powodu
różne ustawy i statuty, zaliczone do rzędu praw zasa
dniczych Wielkiej Brytanji, mają pod względem praw
nym jednakową moc z konstytucją.
Praw a zasadnicze, na których opiera się konstytu
cja angielska, są następujące:
1) Statut króla Henryka I.
2) Magna Charta Libertatum z r. 1215.
3) Petition of rights z r. 1627, zapewniająca niena
ruszalność własności prywatnej i chroniąca prawa naro
du od samowoli królewskiej.
4) Habeas Corpus Act z r. 1679, zapewniający wol
ność osobistą.
5) Declaration o f rights z d. 22 stycznia r. 1689, według
której żadne prawo nie może wejść w życie bez zatwier
dzenia przez parlament.
6) Act o f settlement (prawo o następstwie tronu) z r.
1701 i 1705.
8) A kt ró w n o u p raw n ien ia kato lik ó w z r. 1829.
9) A k ty re fo rm z r. 1832, 1867—68 i 1885, d o ty czące sk ład u i w yboru członków izb y niższej, zw anej Iz b ą Gmin (House o f Commons).
K ról, k tó reg o osoba je s t św iętą i n ie ty k a ln ą , je st nieodpow iedzialny; posiada n a jw y ż sz ą w ładzę w y k o n aw czą, p raw o stan o w ien ia o w ojnie i pokoju, z a w ie ra n ia p rz y m ie rz y , p raw o łask i, z a tw ie rd z a n ia lub o d rz u c a n ia billów , p rzed staw io n y ch p rz e z izby, ro z d a w an ia tytułów i orderów , w ła d z ę zw ierzch n ią n ad kościołem i t. p. W ła d z a jego je s t je d n a k ograniczoną: a) pod w zględem a k tó w p ra w o d a w c z y c h —zgodą p a rla m e n tu (od X IV w ie ku); b) w sp ra w a c h a d m in is tra c ji—zgodą d o rad có w (mi nistrów ), n a k tó ry c h nom inację p rz e w aż n y w pływ od X V III w ieku u zy sk ał p a rla m e n t i 3) w sp ra w a c h sp o r nych, d o ty c z ą c y c h sp raw ied liw o ści — w y ro k a m i sądów n iezależn y ch . W szy stk ie czynności k ró la u w aża się za p ra w n e w tern p rzypuszczeniu, że k ró l nie m oże p o stę p o w ać źle, nie m oże m ieć zam iarów , sp rz e c z n y c h z p r a w em . Stosow nie do tego, e w e n tu a ln e p rzek ro czen ie p r a w a o b a rc z a nie k ró la, lecz jego d o rad có w , k tó rz y też, ja k rów nież w szyscy, b io rą c y w spółudział w p rz e k ro czeniu p ra w a , m ogą b y ć p o ciąg n ięci do śled ztw a
i
sądu, bez m ożności zasłan ian ia się ro zk azem 'królew skim . T e p o d staw o w e z a sa d y um ożliw iają obalenie p rzeciw n y ch p ra w u ro zp o rząd zeń k ró lew sk ich . B udżet k ró lew sk i, c z y li listę c y w iln ą (Cwńl lisi} o zn acza p a rla m e n t p rz y w stą pieniu k ró la n a tron.
Osobom p ry w a tn y m służy za sk u te c z n ą obronę p rzeciw samowoli w ład z p raw o o n iety k aln o ści osobistej
(Habeas Corpus), p raw o p o d aw an ia s k a rg sąd o w y ch n a
czynności urzęd n ik ó w , p raw o p e ty c ji do p a rla m e n tu o raz w olność p rasy .
p a ró w (czyt. perów) t j. iz b y w y ższej (House o f Lords) o ra z iz b y gm in. P ra w o u z y sk u je m oc o b o w ią z u ją c ą po p rz y ję c iu go p rz e z obie iz b y i z a tw ie rd z e n iu p rz e z k r ó la. Z w o łan ie p a rla m e n tu o d b y w a się w te n sposób, że lo rd o w ie o trz y m u ją w e z w a n ia im ienne, posłow ie z a ś b y w a ją z a w ia d a m ia n i p rz e z ro z k a z y k ró le w sk ie , ro z s y ła n e po h ra b s tw a c h i m ia sta c h . P ie rw sz e p o sied zen ie k a ż d e j sesji sejm o w ej o tw ie ra m ow a tro n o w a , k tó r ą o d c z y tu je sa m m o n a rc h a lu b k o m isa rz k ró le w sk i. N a m ow ę tr o n o w ą o d p o w ia d a ją obie izby osobnem i a d re sa m i. M a n d a t p o selsk i tr w a l a t siedem .
W iz b ie n iższej p ra w o g ło so w a n ia m a ją ty lk o c z ło n kow ie, .o b e c n i n a posiedzeniu; lordow ie- m o g ą g ło so w ać p rz e z p ełn o m o cn ik ó w . Z e w zg lęd u n a to, że z a tw ie r d z a n ie k re d y tó w sta n o w i w y łą c z n e p ra w o iz b y n iższej, w sz y stk ie p ro je k ty fin a n so w e m u sz ą b y ć p rz e d sta w ia n e p rz e d e w sz y stk ie m izbie g m in , k tó r a s k ła d a się z p rz e d sta w ic ie li h ra b s tw , m ia st i u n iw e rsy te tó w . P ra w o w y b o rc z e p o s ia d a ją w ła śc ic ie le dom ów , a w m ia sta c h lo k a- to rę w ie , p ła c ą c y 10 fu n tó w ste rlin g ó w k o m o rn eg o (92 — 93 rb). P o z b a w ie n i s ą teg o p r a w a cu d zo ziem cy , p a r o w ie, osoby, k tó r e o trz y m y w a ły w ciąg u ro k u w sp a rc ie od g m in y i w ie lu u rz ę d n ik ó w rz ą d o w y c h ; n ie m o g ą te ż b y ć w y b ie ra n i sędziow ie, p o b ie ra ją c y p en sję, d u c h o w ie ń stw o kościoła an g lik a ń sk ieg o , szk o ck ieg o i k a to lic k ie g o , n ie k tó re osoby, z n a jd u ją c e się w słu żb ie rz ą d o w e j, o ra z p rz e s tę p c y . W y b o ry o d b y w a ją się p rz e z g ło so w an ie t a j n e; p o sło w ie n ie p o b ie ra ją p en sji, a n i d je t i n ie s ą z w ią z a n i żad n em i zo b o w iązan iam i w z g lę d e m w y b o rcó w .
I z b a lo r d ó w s k ła d a s ię z p e łn o le tn ic h k s ią ż ą t r o d z in y k ró le w s k ie j, lo rd ó w d u c h o w n y c h — o b u a r c y b i s k u p ó w ; lo rd ó w ś w ie c k ic h , n a z y w a n y c h ró w n ie ż p a r a m i k ró le s tw a , k tó r z y , po d o jś c iu do 21 la t, n a b y w a ją p r a w a d z ie d z ic z n e g o z a s ia d a n ia w iz b ie w y ż sz e j. P ró c z te g o z a s ia d a ją w n ie j: 16 p rz e d s ta w ic ie li s z la c h ty s z k o c k ie j, w y b ie r a n y c h n a c a ły c z a s t r w a n i a p a r la m e n tu i 28 p r z e d s ta w ic ie li s z la c h ty ir la n d z k ie j, ja k o c z ło n k o w ie d o ż y w o tn i. U c h w a ły iz b y w y ż s z e j s ą p r a w o m o c n e p r z y o b e c n o śc i c h o ć b y ty lk o 3 c z ło n k ó w , w li c z a ją c lo r d a - k a n c le r z a . R z ą d w ie lk o b r y ta ń s k i, pom im o' p o tę ż n e j w ła d z y p a r la m e n tu , m a c h a r a k t e r ś c iś le m o n a r c h ic z n y . N a c z e le r z ą d u sto i k ró l, ja k o g ło w a p a ń s tw a w c z a s ie p o k o ju i w o jn y , w s p r a w a c h ś w ie c k ic h i d u c h o w n y c h . O n j e s t ź ró d łe m s p ra w ie d liw o ś c i, z a s z c z y tó w , p r a w i p r z y w ile jó w , n a jw y ż s z ą o c h r o n ą sp o k o ju i b e z p ie c z e ń s tw a t. j. u o so b ie n ie m n a jw y ż s z e j w ła d z y p o lic y jn e j. K o śc ió ł p a n u ją c y u z n a je go z a sw e g o z w ie r z c h n ik a . W o jn a i p o k ó j, ja k ró w n ie ż s to s u n k i z e w n ę trz n e , z a le ż ą od je g o w o li, o ile n ie p o tr z e b n e m u do te g o ś r o d k i p ie n ię ż n e o d n a r o d u . O n ro z d a je u rz ę d y , a le n ie m o ż e r o z s z e r z y ć lu b o g r a n ic z y ć p r a w n y c h p e łn o m o c n ic tw , p r z y w ią z a n y c h d o ty c h u rz ę d ó w ; o n te ż m ia n u je m in is tró w , le c z ty lk o z p o ś r ó d c z ło n k ó w p a r la m e n tu , p r z e d k tó r y m s ą o d p o w ie d z ia ln i. Z a z w y c z a j s k ła d m in is tró w z a le ż y o d w ię k s z o ś c i p a r l a m e n ta r n e j i n o w y g a b in e t z a w s z e w y c h o d z i z ło n a p o p rz e d n ie j o p o z y c ji.
G a b in e t s k ła d a się z n a s tę p u ją c y c h czło n k ó w : p ie r w s z y lo r d s k a r b u (F irst lord o f Treasury) t. j. m in is te r fi n a n só w ; p r e z y d e n t r a d y ta jn e j (P riv y Council); s e k r e t a r z e s ta n u : s p r a w w e w n ę tr z n y c h , z a g r a n ic z n y c h , m a r y n a r k i, w o jn y , In d ji, k o lo n ji, ro ln ic tw a ; lo r d - k a n c le r z I r la n d ji, s e k r e t a r z g e n e r a ln y do s p r a w ir la n d z k ic h , i in n i m in i s tro w ie .
du; w izb ie n iższej p rz e z n ie u s ta n n y d o zó r n a d c z y n n o ściam i o rg an ó w rz ą d o w y c h , w iz b ie w y ż sz e j — z m ocy je j s ta n o w is k a ja k o n a jw y ż sz e g o są d u n aro d o w eg o .
W y ż sz e in s ta n c je sąd o w e o b d a rz o n e s ą n ie ja k o p r z y w ilejam i p re to ró w rz y m sk ic h , p o n iew aż ic h w y ro k i p o s ia d a ją m oc p ra w a .
O g ó ln y u stró j p a ń s tw a z a p e w n ia o b y w atelo m t r w a łą o b ro n ą od sam ow oli. O soba p r y w a tn a z a w sz e c z u je n a d so b ą w ła d z ą je d n e g o i te g o sam ego p ra w a , b e z w z g lą
du n a to, c z y n a czele rz ą d u stoi m in iste rju m lib e ra ln e , czy te ż k o n se rw a ty w n e .
)
F r a n c j a .
F r a n c ja je s t rz e c z p o s p o litą p a rla m e n ta rn ą . P a r l a m e n t s k ła d a sią z d w ó ch izb: s e n a tu i iz b y d e p u to w a n y c h , do k tó re j w y b o ry o d b y w a ją sią na z a sa d z ie b e z p o ś re d niego i ta jn e g o g ło so w an ia. K a ż d y o k rą g , m a ją c y 100 ty s ią c y lu d n o ści, w y b ie ra jed n eg o d ep u to w an eg o ; je ż e li lu d n o ść o k rę g u p rz e w y ż s z a 100 ty s ią c y , dzieli sią on n a d w a p o d -o k rąg i. Z p r a w a w y b o rczeg o c z y n n e g o k o r z y
s t k ic h s to s u n k a c h z e w n ę trz n y c h , a w s fe rz e z a r z ą d u w e w n ę trz n e g o m a p r a w o in ic ja ty w y . P r a w a r o z s tr z y g a ją ceg o v e to n ie p o sia d a , m o ż e je d n a k ż ą d a ć o d p a r la m e n tu p o n o w n eg o r o z p a tr z e n ia p rz y ję te g o ju ż p ro je k tu p r a w a. P r e z y d e n t m ia n u je u rz ę d n ik ó w c y w iln y c h i w o j sk o w y c h , o tw ie ra , o d ra c z a i z a m y k a s e s je p a r la m e n tu , m o że te ż ro z w ią z a ć p r z e d te rm in e m iz b ę d e p u to w a n y c h , je d n a k ż e je d y n ie z a z g o d ą se n a tu , w s k u te k c z e g o to o s ta tn ie p ra w o p r e z y d e n ta s ta je się do p e w n e g o s to p n ia fik c ją . Z a to p rz e w o d n ic z e n ie w r a d z ie m in is tró w s p r a w ia , ż e p r e z y d e n t m o że w y w ie r a ć p e w ie n w p ły w oso b i s ty n a s p r a w y p a ń s tw o w e .
p ra w o d a w c z a i w y k o n a w c z a ; w c h a r a k te r z e w ła d z y w y k o n a w c z e j r a d a ro z p a tru je w s z e lk ie ro z p o rz ą d z e n ia a d m in is tra c y jn e , w y m a g a n e do w p ro w a d z e n ia w ż y c ie p r a w c e s a rs tw a , od n iej ró w n ie ż z a le ż y ro z w ią z a n ie p a rla m e n tu p r z e d te rm in e m . P o sie d z e n ia r a d y o d b y w a ją się p r z y d rz w ia c h z a m k n ię ty c h , u c h w a ły p rz e c h o d z ą p r o s tą w ię k s z o ś c ią głosów . Z w o ły w a n ie i ro z w ią z y w a n ie r a d y je s t
a tr y b u c ją c e s a rz a , k tó r y je d n a k ż e je s t o b o w ią z a n y z w o ły w a ć ją c o ro c z n ie .
K a n c le rz c e s a r s tw a je s t g łó w n y m o rg a n e m w ła d z y w y k o n a w c z e j i z a ra z e m ^ je d y n ą osobą, o d p o w ie d z ia ln ą w o b ec r a d y zw iązk o w ej z a c z y n n o śc i te j w ład zy ; do niego n a le ż y ró w n ież k ie ro w n ic tw o sp ra w a m i z e w n ę trz - nem i. J a k o p re z y d e n t r a d y zw iązk o w ej k a n c le rz w y s tę p u je w niej w c h a ra k te r z e d e le g a ta c e sa rsk ie g o . P a rla m e n t rz e s z y zajm u je w c e s a rs tw ie ta k ie s ta n o w isk o ja k sejm y k ra jo w e {Landtag) w p a ń s tw a c h z w ią z k o w y c h . S k ła d a się on z p rz e d sta w ic ie li n a ro d u n iem ieck ieg o , w y b ra n y c h z a p o m o cą p o w sz e c h n eg o i b e z p o śre d n ie g o .głosow ania. W y b o ry o d b y w a ją się w k a ż d e m p a ń stw ie zw iązk o w em oddzielnie, p o d łu g o k rę g ó w w y b o rc z y c h , p rz y c z e m n a 100 ty s ię c y m ie sz k a ń c ó w p rz y p a d a je d e n p o seł do p a rla m e n tu .
n ic tw e m k a n c le r z a do r a d y z w ią z k o w e j. W e d łu g k o n s ty tu c ji, p a r la m e n t w in ie n b y ć z w o ły w a n y c o ro c z n ie i o d b y w a ć p o sie d z e n ia p u b lic z n ie ; do p ra w o m o c n o ś c i u c h w a ł n ie z b ę d n a o b e c n o ść w ię k sz o śc i s k ła d a ją c y c h go c z ło n k ó w .
C e sa rz m oże ro z w ią z a ć p a r la m e n t p rz e d u p ły w e m tr z y le tn ie g o te rm in u m a n d a tó w , je d y n ie z a z g o d ą r a d y z w ią z k o w e j. N ie p ó ź n ie j ja k w 60 d n i po ro z w ią z a n iu p a r la m e n tu w in n y b y ć z a rz ą d z o n e n o w e w y b o ry
i
n o w y p a r la m e n t p o w in ie n się z g ro m a d z ić n a jp ó ź n ie j w 90 d n i o d d a ty ro z w ią z a n ia p o p rz e d n ie g o . W s z e lk ie p o p ra w k i, w p ro w a d z a n e do k o n s ty tu c ji, u le g a ją o d rz u c e n iu , je ż e li p rz e c iw n im w y s tą p iło w ra d z ie z w ią z k o w e j 14 głosów .i-sk a p ań stw o w e i 2) m ianow ane, p rz e z k ró la n a p rz e d s ta w ienie iń s ty tu c ji i sto w arzy szeń . P raw o p rz e d sta w ia n ia k a n d y d a tó w n a członków izb y p an ó w m a ją zw iązk i p o sia d a c z y w iększej w łasności ziem skiej, u n iw e rs y te ty i m iasta w liczb ie 44, o b d arzo n e ty m przy w ilejem .
Iz b a n iższa sejm u sk ła d a się z posłów, w y b ie ra n y c h n a la t 5 za p o m o cą dw ustopniow ego sy stem u w y b o rc z e
go. Z p ra w a w yborczego czy n n eg o k o rz y s ta k a ż d y p od d a n y p ru sk i, k tó ry doszedł do la t 24 w ieku, m ieszkał w gm inie p rz y n a jm n ie j 6 m iesięcy i nie p o b ierał w sp a rć z funduszów do b ro czy n n o ści publicznej, Z pośród osób, p o sia d a ją c y c h p ra w o g łosow ania, tw o rz ą się z g ro m a d ze n ia w y b o rcze, k tó re w y b ie ra ją po je d n y m w y b o rc y n ń 250 m ieszkańców i dopiero zg ro m ad zen ie ty c h w y b o r ców o b ie ra posła. N adto, w sz y scy , p o siad ający p ra w o w y b o rcze czy n n e, dzielą się n a 3 k lasy , stosow nie do w y sokości p ła c o n y c h podatków ' b ezp o śred n ich . W k a ż dym o k ręg u w y b o rczy m c a ła sum a p o d atk ó w , o trz y m y w a n y c h od ludności, dzieli się n a 3 części: dó 1-ej k la sy n a le ż ą osoby, p ła c ą c e n a jw ię k sz ą lic z b ę p o d atk ó w , z ty m je d n a k w a ru n k ie m , a ż e b y sum a ogólna p ła c o n y c h p rzez nich po d atk ó w nie p rz e w y ż sz a ła 1/s ogólnej su m y p o d a tk ó w w d an y m o k ręg u ; 2-ga k la s a tw o rz y się w te n sam sposób, p o zostali o p o datkow ani n a le ż ą do k la sy 3-ciej. K ażd a z ty c h trz e c h k la s m a p raw o w y b ie ra ć je d n a k o w ą ilość w yborców .
Sejm p ru sk i p o siad a p ra w o in icjaty w y , p ra w o z a tw ie rd z a n ia b u d żetu i k o n tro li n a d jego w y k o n an iem , p ra w o p rz y jm o w a n ia p e ty c ji, z w ra c a n ia się z in te rp e la
cjam i i a d re s a m i, ż ą d a n ia odpow iedzialności m in istró w i w y z n a c z a n ia ś le d c z y c h kom isji p a rla m e n ta rn y c h . P o
słem m oże z o sta ć k a ż d y p o d d a n y p ru s k i, u ż y w a ją c y w p ełn i p ra w i m a ją c y 30 la t w ieku.
A ustro-W ęgry.
U stró j p o lity c z n y A u strji o p ie ra się n a d y p lo m ie z d. .20 p a ź d z ie r n ik a r. 1860, n a sześciu z a s a d n ic z y c h p ra w a c h p a ń stw o w y c h z d. 21 g ru d n ia r. 1867, n a u s ta w a c h m ie js c o w y c h i p rz e p is a c h , d o ty c z ą c y c h z w o ły w a n ia s e j m ów , o ra z n a p r a w ie w y b o rc z e m z r. 1873. W A u s trji s ą d w a z g ro m a d z e n ia re p r e ź e n ta c y jn e : r a d a p a ń s tw a {Reichsrath) i se jm y k ra jo w e {Landtag),
z c e sa rz e m na. c zele, d z ie lą c y m w ład zę z r a d ą p a ń s tw a w ty c h w y p a d k a c h , g d y ch o d zi o in te re s y c a łe j Cisli- ta w ji, i z sejm am i k ra jo w e m i, .gdy id zie o in te r e s y k r a jów p o sz c z e g ó ln y c h . B a d a p a ń s tw a s k ła d a się z iz b y p a n ó w i izb y posłów , W p ie rw s z e j zasiada] 13 p e ł n o le tn ic h k s ią ż ą t ro d z in y c e s a rs k ie j, 53 czło n k ó w d z ie d z ic z n y c h , w y b r a n y c h z p o śró d n a js ta ro ż y tn ie js z y c h ro d z in m a g n a c k ic h , p o s ia d a ją c y c h w ię k s z e w ła s
n o śc i ziem sk ie; 10 a rc y b is k u p ó w , 7 biskupów" i 105 c z ło n k ó w d o ż y w o tn ic h , m ia n o w a n y c h p rź e z c e s a rz a z a zasłu g i.
Iz b a p o se lsk a , w e d łu g p r a w a z d. 2 k w ie tn ia ro k u 1873, s k ła d a się z 353 cz ło n k ó w , w y b ie ra n y c h n a la t O z p o śró d 4 k la s w y b o rc z y c h , k tó re m i są: 1) p o s ia d a c z e w ię k sz e j w ła sn o śc i ziem sk iej; 2) m ia sta ; 3) iz b y h a n d lo w e i p rz e m y sło w e , 4) g m in y w ie jsk ie . W tr z e c h p ie r w s z y c h k la s a c h s y s te m w y b o ró w b e z p o śre d n i, w o s ta t n ie j—p o śre d n i. B a d a p a ń s tw a z g ro m a d z a się c o ro c z n ie . S ejm y k ra jo w e s k ła d a ją się z a rc y b isk u p ó w i b isk u p ó w , r e k to ró w u n iw e rs y te tó w , o ra z w y b ie ra n y c h n a l a t 6 p rz e d sta w ic ie li: s z la c łjty w ie jsk ie j, m ia st, o sad p rz e m y sło w y c h , izb h a n d lo w y c h i rz e m ie śln ic z y c h , tu d z ie ż g m in
w iejsk ich .
R a d a p a ń s t w a m a w ła d z ę p r a w o d a w c z ą i s k ła d a s ię , r ó w n ie j a k a u s t r j a e k a , z . iz b y m a g n a tó w i iz b y p o s łó w . W- p ie r w s z e j iz b ie , w e d łu g p r a w a z r . 1885, z a s ia d a , o b o k p e ł n o l e t n i c h k s ią ż ą t d o m u p a n u ją c e g o , 12 w y ż
s z y c h d y g n i t a r z y p a ń s tw o w y c h , a r c y b is k u p i i b is k u p i k o ś c io ła k a to lic k ie g o i c e r k w i p r a w o s ła w n e j, 4 s t a r s z y c h s u p e r in te n d e n tó w i k u r a t o r ó w o b u w y z n a ń p r o te - s t a n c k i c h , p r z e d s ta w ic ie le ’k o ś c io ła u n ita r ja ń s k ie g o , ’) d w ó c h m ia n o w a n y c h p r z e z r z ą d p r z e d s ta w ic ie li ż y d ó w , g u b e r n a t o r R je k i, p e łn o le tn i w ę g i e r s c y k s ią ż ę ta , h r a b io w ie i b a r o n o w ie , p o s ia d a ją c y t y t u ł d z ie d z ic z n y i p ł a c ą c y n ie m n ie j 3 0 0 0 z ł. r e ń s k i c h p o d a tk ó w b e z p o ś r e d n ic h , w r e s z c ie 50 c z ło n k ó w d o ż y w o tn ic h , m ia n o w a n y c h p r z e z k r ó l a i 3 d e le g a tó w c h o r w a c k o - s ło w e ń s k ie g o s e jm u .
W ł o c h y.
U s tró j p a ń s tw o w y W ło c h k o n s ty tu c y jn o - m o n a r c h i- c z n y . K ró l, k tó r e g o t r o n je s t d z ie d z ic z n y w lin ji m ę s k ie j d o m u S a b a u d z k ie g o , p ia s tu je w ła d z ę p r a w o d a w c z ą w s p ó ln ie z d w ie m a iz b a m i, n o s z ą c ty tu ł: „ z ła s k i B o żej i w o li lu d u k r ó l w ł o s k i W 18-ym r o k u ż y c ia s t a je s ię p e łn o le tn im i p r z y w s tą p ie n iu n a tr o n s k ła d a p r z y s i ę g ę n a w ie rn o ś ć k o n s ty tu c ji w o b e c n o ś c i o b u izb. I z b a p i e r w s z a , s e n a t n a m o c y k o n s ty tu c ji z d. 4 m a r c a r. 1848, s k ła d a s ię z p e łn o le tn ic h k s i ą ż ą t r o d z in y k r ó le w s k ie j, z a s ia d a ją c y c h w s e n a c ie z p r a w a u r o d z e n ia i o só b , m ia n o w a n y c h p r z e z k r ó la . K o n s ty tu c ja w y lic z a 21 k a te g o r ji osób, z p o ś ró d k tó r y c h k r ó l m o ż e m ia n o w a ć s e n a to r ó w ; 19 k a te g o r ji o b e jm u ją w y ż s z e u r z ę d y i g o d n o śc i d u c h o w n e , są d o w e , a d m in is tr a c y jn e , d y p lo m a ty c z n e , n a u k o w e i w o jsk o w e ; do 20-ej k a te g o r ji n a le ż ą o so b y , k tó r e w y- b itń ie js z e m i z a s łu g a m i i c n o ta m i p r z y n io s ły z a s z c z y t o j c z y ź n ie , do 21-ej o so b y , p ła c ą c e w p r z e c ią g u 3 l a t p o d a tk i w w y s o k o ś c i 3000 liró w . T a k a o r g a n iz a c ja s e n a tu s ta w ia t ę in s ty tu c ję w z u p e łn e j z a le ż n o ś c i od w o lir z ą d u .
Iz b ę d ru g ą (Camera dei D eputati) s k ła d a ją o b y w a te le , m a ją c y n a jm n ie j 30 l a t w ie k u , w y b ie r a n i n a te r m in p ię c io le tn i. W y b o r c a m i m o g ą b y ć , po u k o ń c z e n iu 21 l a t w ie k u , o so b y : 1) p ła c ą c e r o c z n ie p r z y n a jm n ie j 19,8 l i r a b e z p o ś r e d n ic h p o d a tk ó w p a ń s tw o w y c h i p r o w in c jo n a l
n y c h , 2) p ła c ą c e z a d z ie r ż a w ę ziem i n a jm n ie j 500 liró w ro c z n ie ; 3) p ła c ą c e z a lo k a l n a m ie s z k a n ie w ła sn e lu b za. p o m ie s z c z e n ie s k ła d u p rz e m y s ło w e g o a lb o h an d lo w eg o - n a jm n ie j 1 5 0 —400 liró w ro c z n ie ; w r e s z c ie 4) p o s ia d a ją c e o k r e ś lo n y c e n z u s n a u k o w y . P o sło w ie , z a ró w n o ja k i s e
s t a tk a c h . O bie iz b y z g ro m a d z a ją się co ro k ; w ra z ie ro z w ią z a n ia iz b y p o s e ls k ie j p r z e d te rm in e m , n o w a iz b a w in n a b y ć u tw o rz o n a w p rz e c ią g u 4 m ie się c y . W s z e lk ie p r o je k ty fin a n so w e w in n y b y ć n a jp ie rw p r z e d s ta w ia n e iz b ie n iż sz e j. N a c z e le r z ą d u sto i 11 m in is tró w , r a d a p a ń s t w a i w y ż s z a iz b a o b ra c h u n k o w a .
Szwajcarja.
i _ _ _ _ _ _ _ _ i W u s tro ju i z a rz ą d z ie p a ń s tw o w y m S ż w a jc a rji z a s a d y d e m o k r a ty c z n e u rz e c z y w is tn io n e z o s ta ły z n a c z n ie w ię c e j i k o n s e k w e n tn ie j, n iż g d z ie k o lw ie k in d z ie j w E u ro p ie . W o ln o ś ą i o b y w a te ls k ie m a ją z a s to s o w a n ie w s z e r o k im z a k re s ie , w w ię k s z y m m o że n a w e t, n iż w A n g lji. P o n ie w a ż lu d n o ś ć S ż w a jc a rji s k ła d a ją ró ż n e n a ro d y , m ó w ią c e ró ż n e m i ję z y k a m i, p r z e to Z w ią z e k S z w a jc a r s k i z a p e w n ił im c a łk o w ite ró w n o u p ra w n ie n ie , w s k u te k czeg o u s u n ą ł z u p e łn ie w s z e lk ie w a lk i n a ro d o w o ś c io w e i sto p ił ró ż n e g r u p y e tn ic z n e w je d e n n a ró d s z w a jc a rs k i, z ogól- n e m u św ia d o m ie n ie m n a ro d o w e m , n ie u w a ż a ją c y s ię z a je d n o a n i z N iem cam i R z e sz y , a n i z F r a n c u z a m i R z e c z p o sp o lite j. S z w a jc a r ja s k ła d a się z 25 o d d z ie ln y c h - p a ń s tw (22 k a n to n y , z k tó r y c h 3 s ą p o d z ie lo n e n a 2 p ó łk a n to n y ). P r z y d o ść z n a c z n e j ro z m a ito ś c i u s tro ju p a ń s tw o w e g o k a n to n ó w , w s z y s tk ie o n e s ta n o w ią rz e c z p o s p o litę i sa m Z w ią z e k s z w a jc a r s k i z o rg a n iz o w a n y je s t ja k o rz e c z p o s p o lita . J e s t on je d n ą z d w ó c h f e d e r a c ji n a lą d z ie e u ro p e js k im *) i je d y n ą f e d e r a c ją r e p u b lik a ń s k ą .U stró j p a ń s tw o w y z w ią z k u o p ie ra się n a k o n s ty tu cji z r. 1874 z lic z n e m i p o p ra w k a m i p ó ź n ie jsz e m u O rg a n a m i w ła d z y z w ią z k o w e j s ą : z g ro m a d z e n ie z w ią z k o w e ja k o w ła d z a p r a w o d a w c z a ; r a d a z w ią z k o w a — w ła d z a w y k o n a w c z a , s ą d z w ią z k o w y , s p r a w u ją c y w ła d z ę s ą d o w ą , w re sz c ie sa m n a ró d , b io r ą c y u d z ia ł w p r a w o d a w s tw ie z a p o ś re d n ic tw e m in ic ja ty w y .
G ra n ic e p o d z ia łu w ła d z y m ięd zy je j tr z e m a o rg a n a m i s ą o z n a c z o n e śc iśle j, n iż g d z ie k o lw ie k b ą d ź w E u ro p ie . R a d a z w ią z k o w a je s t p a rla m e n te m , o g ra n ic z o n y m w p r a w a c h z g ro m a d z e n ia p ra w o d a w c z e g o p rz e z in ic ja ty w ę n a r o d u , t a k zw . referendum, n a m o c y k tó re g o k a ż d a z m ia n a
p ra w o d a w c z a lu b p o p r a w k a k o n sty tu c ji, z a n im s ta n ie s ię p ra w e m , p o d le g a p le b isc y to w i i w in n a b y ć p r z y j ę ta w ię k sz o ścią g ło só w w w ię k sz o śc i k a n to n ó w . P r e z y d e n t n ie p o sia d a p r a w a Y eto; w p ły w je g o n a w ła d z ę w y k o n a w c z ą s p ro w a d z a się ty lk o do w y b o ru r a d y n a te r m in tr z y le tn i b e z p r a w a o d w o ła n ia j e j ; w z a k r e s ie w ła d z y są d o w e j p o s ia d a p ra w o ła s k i.
zgo-d ą obu o trz y m u ją , m oc p ra w a , alb o te ż p o zgo-d le g a ją r e fe ren d u m , jeżeli te g o z a ż ą d a 30000 o b y w a te li lu b 8 k a n tonów .
R ew izja k o n sty tu c ji m oże b y ć d o k o n a n a n a zasad zie in ic ja ty w y lu d u t. j. ż ą d a n ia , p o p a rte g o p rz e z 50 ty s ię c y o b y w a te li.
Z g ro m a d z e n ie zw iązk o w e, po za d z ia ła ln o śc ią p r a w o d aw czą, w y b ie ra , n a p o sied zen iach og ó ln y ch obu izb, r a d ę z w ią z k o w ą n a o z n a c z o n y te rm in i k a n c le rz a (z a rz ą
d zająceg o k a n c e la r ją z g ro m a d z e n ia i ra d y zw iązk o w ej) o ra z b e z te rm in o w o ' czło n k ó w są d u zw iązk o w eg o i głó w n o d o w odzącego a rm ją . N a o g ó ln y c h te ż p o sie d z e n ia c h z g ro m ad zen ie z w ią z k o w e d e c y d u je o a m n e stji d la p r z e
stęp có w .
W ła d z a w y k o n a w c z a sp o c z y w a w rę k u ra d y z w ią z k o w ej, złożonej z 7 czło n k ó w , d z ie lą c y c h m iędzy so b ą ró ż n e g ałęzie a d m in is tra c ji p a ń stw o w e j. R óżni się o n a Z asad n iczo od g a b ip e tu m in istró w w k ra ja c h p a rla m e n ta rn y c h , p rz e d e w sz y stk ie m bow iem n ie je s t ta k je d n o litą ja k g ab in et, k tó re g o czło n k ó w d o b ie ra sobie m in ister- p re z y d e n t i w ra z z n im w y chodzi do dym isji. R a d ę s z w a jc a rs k ą w y b ie ra lic z n e zg ro m a d że n ie p rz e z baloto- w an ie ; n ie je s t o n a o d p o w ied zialn a a n i p rz e d p a rla m e n t tem , an i p rz e d g ło w ą p a ń stw a , n a d to członkow ie ra d y w y b ie ra n i s ą n a te rm in trz y le tn i, p rz e d k tó re g o u p ły w em je d y n ie w y ro k sąd o w y m oże zm usić c z ło n k a ra d y do u stą p ie n ia . C złonek ra d y zw iązk o w ej nie m oże n a le ż e ć do z g ro m a d z e n ia zw iązkow ego, ty m w ię c sposobem czło n k o w ie r a d y s ą ra c z e j u rz ę d n ik a m i o b ieraln y m i, niż d z ia ła c z a m i p o lity c z n y m i. O d rzu cen ie p rz e z p a rla m e n t lu b re fe re n d u m p ro je k tu , p rz e d sta w io n e g o p rz e z c z ło n k a r a d y zw iązk o w ej, n ie u w a ż a się za v o tu m n ieu fn o ści.
K o n sty tu c je k a n to n a ln e p o d le g a ją z a tw ie rd z e n iu z g ro m a d z e n ia zw iązkow ego, k tó r e je d n a k ż e n ie m a p r a w a odm ów ić sw ej sa n k c ji, je ż e li p ro je k t p rz e d s ta w io n y :
3 ), n ie p o z b a w ia w ię k s z o ś c i p r a w a ż ą d a n ia n o w e j re w iz ji k o n s ty tu c ji. W s to s u n k a c h m ię d z y n a ro d o w y c h r e p r e z e n tu je S zw aj- c a r j ę p re z y d e n t.
13 e 1 g j a.
K o n s ty tu c ja z d. 7 lu te g o r. 1831 p r z y z n a je 'w sz y st k im o b y w a te lo m ró w n o ś ć w o b e c p r a w a , z n o si ró ż n ic e s ta n ó w , u s ta n a w ia w o ln o ś ć z w ią z k ó w , z g ro m a d z e ń , p r a s y i n a u c z a n ia . W o ln o ś ć w y z n a ń z a p e w n io n a je s t w B elgji w s z e re k im z a k r e s ie , do te g o S to p n ia, że p a ń s tw o , p r z y z u p e łn y m ro z d z ia le o d k o śc io ła , n ie m a p r a w a w g lą d a ć w s p r a w y w e w n ę tr z n e ż a d n e j re lig ji. W ła d z a k r ó le w s k a je s t d z ie d z ic z n a , n a z a s a d z ie p ie r w o ro d z tw a , z w y łą c z e n ie m o d n a s tę p s tw a tr o n u osó b p łc i ż e ń s k ie j i ic h p o to m s tw a . K ró l, s to ją c y n a c ż e le w ła d z y w y k o n a w c z e j, d z ie li w ła d z ę p r a w o d a w c z ą z d w ie m a iz b a m i. I z b a w y ż s z a — s e n a t, je s t in s ty t u c ją z w y b o ru ; je d e n ty lk o c z ło n e k z a s ia d a w n ie j s ta le n a m o c y p r a w a — to n a s tę p c a tr o n u , k tó r y , p o d o jściu do l a t 18, a p r z e d u k o ń c z e n ie m la t 25, p o s ia d a w s e n a c ie je d y n ie g ło s d o ra d c z y . S e n a to r ó w i p o słó w w y b ie r a ją je d n i i ci sa m i w y b o r c y , z a c h o d z i ty lk o r ó ż n ic a w y m a g a ń , ja k im p o w in ie n o d p o w ia d a ć k a n d y d a t n a c z ło n k a je d n e j lu b d ru g ie j izb y . S e n a to ro w ie w in n i m ie ć n a jm n ie j l a t 40 i p ła c ić 1000 f r a n k ó w p o d a tk ó w b e z p o ś re d n ic h . M a n d a ty ic h t r w a j ą l a t 8, s k ła d z a ś s e n a tu o d n a w ia s ię w p o ło w ie co 4 la ta .C z ło n k o w ie iz b y n iż sz e j (je d e n n a 40000 lu d n o śc i) s ą w y b ie r a n i n a 4 l a t a p r z e z w s z y s tk ic h o b y w a te li, m a j ą c y c h 21 la t w ie k u i p ła c ą c y c h n a jm n ie j 32 f r a n k i p o
p o selsk iej; w ie k m in im a ln y d la d e p u to w a n y c h — la t 25;
w c a ło śc i iz b a o d n a w ia się ty lk o w ra z ie je j r o z w ią
z a n ia p r z e d te rm in e m . W ta k im w y p a d k u , po 2 la ta c h w y c h o d z i p o ło w a c z ło n k ó w p rz e z lo so w a n ie , n a s tę p n ie z a ś p o w ra c a ju ż k o le j p ra w id ło w a .
je d y n ie p ro je k ty , k tó re p rz e s z ły p rz e z iz b ę i m a p ra w ó je p r z y ją ć lu b o d rz u c ić w c a ło śc i. Iz b a n iż sz a s k ła d a się z 86 c z ło p k ó w , w y b ie ra n y c h n a la t 4, p o je d n y m n a 45 ty s ię c y m ie sz k a ń c ó w ; o d n a w ia się w p ołow ie co 2 la ta . M a o n a p ra w o z m ie n ia ć lu b p o p ra w ia ć p r o je k ty p ra w , p rz e d s ta w io n e p rz e z rz ą d . W y b o rc ą do iz b y n iż sz e j m oże b y ć k a ż d y h o le n d e r, m a ją c y la t 23, n iep o z b a - w io n y p r a w o b y w a te ls k ic h i p o lity c z n y c h i p ła c ą c y po- d a tk ó w b e z p o ś re d n ic h od 20 — 160 florenów ,, z a le ż n ie od m iejsco w o ści. D o iz b y w y ż sz e j m o g ą , b y ć w y b ra n i w y b o rc y z p o śró d osób, p ła c ą c y c h n a jw y ż s z e p o d a tk i, m a ją c y n a jm n ie j la t 30; do iz b y n iż sz e j w s z y s c y w y b o rc y po dojściu do l a t 30. C zło n k o w ie iz b y n iższej p o b ie r a ją 4233 f r a n k i ro c z n e j p en sji.
H i s z p a n j a.
5) c z ło n k o w ie z ' w y b o ru : a) p rz e z d u c h o w ie ń stw o ; b) p rz e z u n iw e rs y te ty ; c) p r z e z s to w a rz y s z e n ia ek o n o m iczn e, z g ru p o w a n e w 5 o k rę g a c h ; d) p rz e z k o le g ja w y b o rc z e , zło żo n e z c z ło n k ó w z g ro m a d z e ń p ro w in c jo n a l n y c h i d e le g a tó w od g m in . S e n a to ro w ie , z a ró w n o m ia n o w an i, ja k i o b ie ra ln i, m u sz ą k o n ie c z n ie n a le ż e ć do je d n e j ze w s k a z a n y c h w p r a w a c h k a te g ó rji, u tw o rz o n y c h n a w z ó r w ło sk ic h , z t ą je d y n ie ró ż n ic ą , że w H isz p a n ji n ie m a o k re ś le n ia , o d p o w ia d a ją c e g o ’2O-tej k a te g ó r ji w ło sk ie j (zasługi i c n o ty ).
Iz b a n iż s z a h is z p a ń s k a s k ła d a się z 433 d e p u to w a n y c h , w y b ie r a n y c h n a la t 3.
P o r t u g a 1 j a.
p rz e z 8 o k re só w w y b o rc z y c h , p ro fe so ró w u n iw e rs y te tu , tu d z ie ż k u p c ó w i p rz e m y sło w c ó w , o d p o w ia d a ją c y c h w y m a g a n io m w y so k ie g o c e n z u su m a ją tk o w e g o , m ia n o w ic ie ta k ic h , k tó r z y p rz e z 3 o s ta tn ie la t a p ła c ili n ie m n iej 710t m ilre jsó w p o d a tk ó w ro c z n y c h . P ra w o g ło su n a w y b o r a c h do iz b y n iż sz e j w a r u n k u je c e n z u s m a ją tk o w y , w y n o s z ą c y n a jm n ie j 100 m ilre jsó w d o c h o d u ro c z n e g o ; a ż e b y b y ć w y b ra n y m , tr z e b a p o s ia d a ć d o ch ó d ro c z n y w w y so k o śc i 400 m ilre jsó w . C en zu s n a u k o w y i słu ż b o w y z a s tę p u je c e n z u s m a ją tk o w y . W y b o ry z lis ty o d b y w a ją się co 3 la ta ; p a ro w ie w y b ie ra n i s ą n a l a t 6.
R a d a p a ń s tw a , k tó re j, czło n k ó w d o ż y w o tn ic h w y z n a c z a k ró l, p rz e d s ta w ia k o ro n ie sw oje w n io sk i w w a ż n ie jsz y c h s p ra w a c h a d m in istra c ji. M in istro w ie m ia n o w a n i s ą z w y k le z łó n a k o rte z ó w i w o b ec n ic h o dpow iedzialni. W ra z ie sp e łn ie n ia p r z e s tę p stw a , m in istró w sąd zi iz b a p a ró w , s ta w ia p rz e d s ą d e m —izb a d e p u to w a n y c h .
R u m u n j a.
K o n sty tu c ja ru m u ń sk a , o g ło szo n a d. 1 2 l i p c a r . 1866, p o d le g a ła d w u k ro tn e j rew izji: w r. 1878 i 1884.
T ro n k ró le w s k i—d z ie d z ic z n y w lin ji m ę sk ie j. P r z e d sta w ic ie lstw o n a ro d o w e d zieli z k ró le m w ła d z ę p r a w o d a w c z ą , s k ła d a ją c się ze 183 c z ło n k ó w iz b y n iż sz e j i 120 se n a to ró w w izbie w y ższej. W y b o ry o d b y w a ją się w e d łu g 3 k u rji:
1) w ła śc ic ie li ziem sk ich , p ła c ą c y c h p o d a te k w o k r e ślo n y m ro z m ia rz e ,
2) o b y w a te li m ie jsk ic h , p ła c ą c y c h w ięcej niż 20 fra n k ó w p o d a tk ó w b e z p o śre d n ic h ,
3) w s z y s tk ic h p o z o sta ły c h p ła tn ik ó w p o d a tk ó w .
P o sło w ie s ą w y b ie ra n i n a la t 4, s e n a to ro w ie n a la t 8. P ie rw s i w in n i m ieć 25 la t sk o ń czo n y ch , d ru d z y 40 o ra z p rz y n a jm n ie j 9400 fra n k ó w d o ch o d u ro c z n e g o .
W R um unji fu n k c jo n u ją s ą d y p rz y s ię g ły c h ; sędziów k o ro n n y c h m ia n u je k ró l; je d y n ie sędziow ie iz b y k a s a c y j
n e j k o r z y s ta ją z p r a w a n ieu su w aln o ści. P o stę p o w a n ie są d o w e je s t ja w n e i u stn e.
z g ro m a d z e ń .'i p rń s y . J e s t te ż w R u m u n ji g w a r d ja n a r o d o w a . M in isterju m o d p o w ie d z ia ln e m ia n u je k r ó l.
S e r b j a.
G ło w ą .p a ń s tw a je s t k ró l, s p r a w u ją c y w ła d z ę n a z a s a d z ie k o n s ty tu c ji,, z a p o ś re d n ic tw e m m in is tró w , k tó r y c h s a m m ia n u je i u su w a. O rg a n e m w ła d z y p ra w o d a w c z e j j e s t skupsztyna, s k ła d a ją c a się:B u l g a r j a.
•Na p o d staw ie § 4 k o n s ty tu c ji ty rn o w s k ie j. z r. 1879, u tw o rzo n ej p rz e z z g ro m ad zen ie p rz e d sta w ic ie li n a ro d u , B u łg a rja je s t m o n a rc h ją d zied ziczn ą, k o n sty tu c y jn ą .
K sią ż ę je s t n ajw y ższy m z w ie rz c h n ik ie m p a ń stw a , w ęd zem sił z b ro jn y c h p o d czas w o jn y i pokoju. Do n ie go n a le p y w ła d z a w y k o n aw c z a , p ra w o d a w c z ą zaś d zieli z p rz e d sta w ic ie la m i naro d u . In ic ja ty w ę p ra w o d a w c z ą p o sia d a z aró w n o k sią ż ę , ja k i członkow ie z g ro m ad zen ia n a ro d o w e g o , je d n a k ż e p ro je k ty n o w y ch p r a w w ch o d z ą w ży cie d o p iero po p rz y ję c iu ich p rz e z zg ro m ad zen ie (so b ran je) i z a tw ie rd z e n iu p rz e z księcia.
Z g ro m ad zen ie n a ro d o w e b y w a z w y c z a jn e i w ielkie. P ierw sze, z w o ły w a n e c o ro c z n ie n a 2 m iesiące, sk ła d a s ię z posłów , p rz e d sta w ic ie li o k ręg ó w , o b e jm u ją c y c h 10000 ludności, w y b ie ra n y c h p rz e z g ło so w an ie b e z p o śred n ie. P o sło w ie w in n i m ieć la t 30 i um ieć c z y ta ć i p i sa ć . Z g ro m ad zen ie z w y c z a jn e o b ra d u je • n a d p ro je k ta m i p ra w i p o ży czek p a ń stw o w y c h , u sta n a w ia n ie m i rozkła- depo p o d atk ó w , ro z w a ż a b u d ż e t ro czn y , k o n tro lu je ro z c h o d y i s ta w ia k w e s tję odpow iedzialności m in istró w .
W ie lk ie z g ro m a d ze n ie n aro d o w e, s k ła d a ją c e się z p o d w ó jn ej liczby posłów , zw o ły w an e b y w a ty lk o d la ro z w ią z a n ia sp ra w szczeg ó ln ej w agi: zm ian y i re w iz ji k o n sty tu c ji, w y b o ru now ego k s ię c ia lu b re g e n tó w , u s tą p ie n ia lub zam ia n y c z ę śc i te ry to rju m k się stw a . Z g ro m a
d z e n ie n aro d o w e w ogóle d e c y d u je w ię k sz o śc ią głosów , z w y ją tk ie m w y b o ru k się c ia , re w iz ji lu b z m ia n y k o n s ty tu cji, do czego n ie z b ę d n a w ięk szo ść
2/s
głosów .' W y ż s z e - m i w ła d z a m i rz ą d o w em i są: r a d a m in istró w i m in iste rja , k tó ry c h z w ie rz c h n ic y , m in istro w ie , s ą o d p o w ied zialn i p rz e d k sięciem i so b ran jem .w p r a w ie w y b o rc z e m , P o z b a w io n e s ą te ż te g o p r a w a o so b y p o s z la k o w a n e j m o ra ln o śc i, o so b y , o tr z y m u ją c e za-? ponflogi z p o w o d u u b ó stw a , o ra z n ie w y p ła c a ln i d łu ż n ic y
(b a n k ru c i).
P o z a te m i d o ść lic z n e m i w y ją tk a m i, p o z o s ta ła lud., n o ść k o r z y s ta z c z y n n e g o p r a w a w y b o rc z e g o , w p a ń stw a c h ,, g d z ie w p ro w a d z o n o g ło s o w a n ie p o w sz e c h n e . O g ó ln ie d o s tę p n e n a u c z a n ie sz k o ln e i z a s to s o w a n y w c e lu sz y b sz e g o , ro z p o w s z e c h n ie n ia o ś w ia ty p rz y m u s s z k o ln y s ta n o w ią n ie z b ę d n e u z u p e łn ie n ie o rg a n ic ż n e s y s te m u g ło s o w a n ia p o w sz e c h n e g o . P ra w o w y b o rc z e w ło s k ie z d. 24 w rz e ś n ia r. 1882 w p r o s t u s u w a od g ło s o w a n ia o so b y , n ie u m ie ją c e c z y ta ć i p isa ć . O k re ś lo n y den- zU s, m a ją tk o w y , ja k o w a r u n e k p r a w a w y b o rc z e g o c z y n n eg o , je s t p r z y j ę ty w A u strji, H o la n d ji, H isz p a n ji, P o rtu - g a lji, P r u s a c h , S z w e c ji i N o rw e g ji. W A n g lji, o b o k c e n z u su m a ją tk o w e g o , n a z a s a d z ie b illu z r. 1867 u s ta n o w io n y ta k ż e p e w ie n c e n z u s n a u k o w y . W n ie k tó r y c h p a ń s tw a c h z n a jd u je z a s to s o w a n ie s y s te m w y b o ró w p o ś re d n ic h c z y li sto p n io w y c h , p o le g a ją c y n a ty m , ż e tanaśy lu d o w e, s ta n o w ią c e w y b o rc ó w p ie r w s z e go s to p n ia w y b ie r a ją nie p rz e d s ta w ic ie li d o iz b y , le c z w y b o rc ó w d ru g ie g o sto p n ia , k tó r z y d o p ie ro w y b ie r a ją p o słó w . S y ste m w y b o ró w d w u s to p n io w y c h m ia ła w ró ż n y c h c z a s a c h F r a n c ja , o b e c n ie is tn ie je o n w H is z p a n ji (p rz y w y b o r a c h do se n a tu ), P r u s a c h , B a w a rji, A u s tr ji i Szw\e- cjL Co się ty c z y sp o so b ó w w y b ie r a n ia p rz e d s ta w ic ie li w e d łu g o k rę g ó w w y b o rc z y c h , to p o d ty m w z g lę d e m p a n u ją d w a ró ż n e s y s te m y : 1) k r a j d z ie li się n a m n ie j lu b
w ię c e j ro z le g łe o k rę g i, ja k d e p a r ta m e n ty w e F r a n c ji, h r a b s tw a w A n g lji, o k rę g i {Bezirke) w N ie m c z e c h , p r z y - c z e m k a ż d y o k r ę g w y b ie r a k ilk u d e p u to w a n y c h . W y b o r c a g ło s u je z a c a łą li s t ą k a n d y d a tó w z d a n e g o o k rę g u . T a k i s y s te m n a z y w a s ię w y b o ra m i z lis ty . 2) lic z b a d ro b n y c h o k rę g ó w w y b o r c z y c h o d p o w ia d a lic z b ie d e p u
to w a n y c h , k tó r z y m a ją b y ć w y b ra n i, w te d y k a ż d y w y b o rc a g ło su je ty lk o z a je d n y m . G ło so w an ie b y w a ja w n e i ta jn e . W n ie k tó r y c h p a ń s tw a c h w y b o rc y o trz y m u ją k a r t y w y b o rc z e w k o p e r ta c h i z w r a c a ją je z a p ie c z ę to w a n e . W ię k sz o ść d a w n ie js z y c h o g ra n ic z e ń p r a w a w y b o r czeg o b ie fn e g o , t. j. p ra w a b y ć w y b r a n y m w o b e c n y c h c z a s a c h u su n ięto . Do n ic h n a le ż ą : 1) o g ra n ic z e n ie o b ie ra ln o ś c i w y m a g a n ie m , a ż e b y w y b ó r n a s tę p o w a ł ty lk o w g r a n ic a c h d a n e g o o k rę g u w y b o rc z e g o .. W a r u n e k te n , w p ro w a d z a n y c z ę sto do p ie rw s z y c h k o n s ty tu c ji w ie k u X IX , w w ię k sz o śc i n a jn o w s z y c h p r a w w y b o rc z y c h n ie m a z a sto so w a n ia , w y ją te k sta n o w i ty lk o A u s trja , S zw e c ja , N o rw e g ja i S ta n y Z jed n o czo n e. 2) w y m a g a n ie w ię k sz e g o c e n z u s u m a ją tk o w e g o od w y b ie r a n y c h w p o ró w n a n iu z c e n z u se m d la w y b o rc ó w . W ię k sż ó ść n o w s z y c h k o n s ty tu c ji o d rz u c a te w y m a g a n ia : S z w a jc a rja od r. 1830, B elg ja od r. 1831, P r u s y od r. 1850, C e sa rstw o N ie m ie c k ie od r. 1871. W e d łu g n ie k tó ry c h p r a w w y b o rc z y c h , w y b ie r a n i w in n i b y ć w w ie k u d o jrz a ls z y m , n iż w y b o rc y . T a k n p . k o n s ty tu c ja p r u s k a w y m a g a , b y p o se ł m ia ł 3 0 la t sk o ń c z o n y c h , g d y w ie k w y b o r c y p ra w o o z n a c z a n a la t 25.
w ie k o ro n n i j u rz ę d n ic y , p o b ie r a ją c y p e n sję , n ie m o g ą b y ć w y b r a n i n a posłów , sę d z io w ie p o k o ju zaś, z p o w o d u h o n o ro w e g o c h a r a k te r u ty c h u rz ę d ó w , m a ją w s tę p do p a rla m e n tu o tw a rty . W e d łu g k o n s ty tu c ji S ta n ó w Z je d n o c z o n y c h , w s z y s c y u rz ę d n ic y z w ią z k o w i i m in is tro w ie n ie m o g ą b y ć w y b ie ra n i do k o n g re s u , u rz ę d n ic y z a ś o d d z ie ln y c h s ta n ó w n ie s ą p o z b a w ie n i te g o p ra w a . K o n s t y tu c ja s z w a jc a r s k a ró w n ie ż u su w a od w y b o ró w do r a d y n a ro d o w e j ty lk o u rz ę d n ik ó w z w ią z k o w y c h , p o z o s ta w ia ją c to p ra w o fu n k c jo n a rju s z o m k a n to n a ln y m . W e d łu g o b o w ią z u ją c y c h p r a w B elg ji i F ra n c ji, u rz ę d n ic y są d o w i i a d m in is tra c y jn i n ie m o g ą p o d le g a ć w y b o ro m ty lk o w ty m o k rę g u , w k tó r y m u rz ę d u ją . W N ie m c z e c h i w B a w a rji u rz ę d n ic y m o g ą b y ć w y b ie ra n i n a p o słó w w lic z b ie n ie o g ra n ic z o n e j. W e W ło s z e c h p ra w o w y m a g a , a ż e b y w s k ła d z ie iz b y b y ło n ie w ię c e j n a d 40 u r z ę d n ik ó w , z ty c h n ie w ię c e j n a d 10 sę d z ió w i 10 p ro fe
sorów .
O d w y b o ró w u s u n ię c i są , w e d łu g w s z y s tk ic h p r a - w o d a w stw , s z e re g o w c y a rm ji i flo ty (w te j lic z b ie r ó w n ie ż s ie rż a n c i i k a p ra le ), b ę d ą c y w słu ż b ie c z y n n e j; w w ie lu p a ń s tw a c h te ż i o so b y d u c h o w n e , k tó r e je d n a k k o r z y s t a ją z p r a w a W y b o rczeg o c z y n n e g o , W G re c ji d u c h o w ie ń stw o je s t z u p e łn ie u s u n ię te o d w y b o ró w . W N ie m c z e c h p o łą c z e n ie m a n d a tu p o se lsk ie g o z p ł a t n y m u rz ę d e m p a ń s tw o w y m je s t n ie d o p u s z c z a ln e , a le u r z ę d n ik m oże p r z y ją ć m a n d a t, z rz e k łs z y się sw eg o s t a n o w is k a u rz ę d o w e g o . N a p ra w o w y b o rc z e b ie r n e w y w ie r a ró w n ie ż w p ły w p o ś re d n i s p r a w a w y n a g r o d z e n ia p o słó w . P o z b a w ia ją c z u p e łn ie p o słó w w y n a g ro d z e n ia , p ra w o fa k ty c z n ie u s u w a od u d z ia łu w p rz e d s ta w ic ie ls tw ie o so b y n ie z a m o ż n e. Z d ru g ie j s tr o n y w y s o k o ś ć w y n a g r o d z e n ia p o se lsk ie g o n ie p o w in n a b y ć z n a c z n ą , a ż e b y n ie n ę c iła do z a ję c ia sta n o w isk p o s e ls k ic h lu d z i, k ie r u ją c y c h się w y łą c z n ie w z g lę d a m i m a te rja ln e m i. W A n g lji i w H isz- p a n ji c z ło n k o w ie p a r la m e n tu n ie p o b ie ra ją ż a d n e g o w y n y Z jed n o czo n e) w y p ła c a p o sło m o k re ś lo n ą p e n s ję lu b d je ty .
4-W o ln o ś ć o so b ista .
P o d s ta w ą u s tro ju p a ń s tw o w e g o 'w ię k s z o ś c i sp ó łc ż e - s n y c h n a ro d ó w k u ltu r a ln y c h je s t z a s a d a w o ln o ści o so b i ste j, ja k o n ie z b ę d n y w a r u n e k p ra w id ło w e g o w y k o n y w a n ia p rz e z je d n o s tk i o b o w iązk ó w o b y w a te ls k ic h w s fe rz e s to su n k ó w sp ołeicznych i p o lity c z u y c h . P o r a z p ie r w s z y w y stą p io n o z ż ą d a n ie m w o ln o ści o so b iste j w r. 1215, W A nglji, g d z ie k a m ie n ie m w ę g ie ln y m te j w o ln o śc i s t a ł a się. W ie lk a K a r t a (Magna Charta Libertatum ), k tó r e j § 39- zalo ży ł fu n d a m e n t sw o b o d y je d n o s te k : „ ż a d e n obyw ateL w o ln y n ie m o że b y ć a re s z to w a n y , z a m k n ię ty w w ię z ie niu, p o z b a w io n y w ła sn o ś c i lu b o p iek i p ra w a , w y g n a n y lu b u k a r a n y w ja k i k o l w ie k b ą d ż sposób, j a k ' ty lk o d r o g ą śądU, s k ła d a ją c e g o się z r ó w n y c h .m u je d n o s te k , .s ą d z ą c y c h w e d łu g p r a w k r a j u ‘c T a o s ta tn ia o k o liczn o ść, m ia n o w ic ie z a sa d a , że ś c ig a n ie w in n e g o m o że n a s tą p ić ty Iko n a m o cy p ra w a , z a słu g u je n a sz c z e g ó ln ą u w a g ę , p o n ie w a ż c a ła w a lk a , j a k ą p ro w a d z iła lu d n o ść A n g lji z w ła d z ą , m ia ła n a w id o k u W łaśnie u z y s k a n ie te j Z a sa d n ic z e j p o d s ta w y ż y c ia p o lity c z n e g o .
Z u p a d k ie m śre d n io w ie c z n e g o u s tro ju s p o łe c z e ń s tw a c z ę ś ć p a r a g r a f ó w W ie lk ie j K a r t y s tr a c iła sw o je z n a c z e n ie, n a to m ia s t sw o b o d y p o lity c z n e i o b y w a te ls k ie ; n a d a n e p o c z ą tk o w o ty lk o b a ro n o m i lu d z io m w o ln y m w ogó- le, s ta ły się w n o w sz y c h d z ie ja c h A n g lji w ła s n o ś c ią c a łeg o n a ro d u .
h is to ry c z n y , p rz e d sta w io n y k ró lo w i K aro lo w i I w im ie n iu obu izb p a rla m e n tu , b e z w a ru n k o w o m oże b y ć u w a ż a n y za d ru g ą W ie lk ą K a rtę . P e ty c ja o b e jm o w a ła 4 p u n k ty , z k tó ry c h d ru g i ż ą d a ł n ie ty k a ln o ś c i osobistej p o d d a n y c h an g ielsk ich , u w a ż a ją c za n ie sp ra w ie d liw e ogło? sz e n ie po z a praw Tem , lub p o zb aw ien ie m a ją tk u bez sąd u , sa m o w o ln e a re s z to w a n ie b e z śc iśle sfo rm o w an eg o o s k a r żen ia; a re s z to w a n y z a w sz e w inien m ieć p ra w o p ro sić s ą d o ro z p a trz e n ie p rz e d sta w io n y c h p rz e c iw niem u o s k a r ż e ń i w y ro k o s ta te c z n y p o w in ien z a le ż e ć od sąd u , nie z a ś od k ró la .
T rz e c i p u n k t p e ty c ji d o ty c z y ł k w e stji sam ow olnego u sta n a w ia n ia sądów w o jen n y ch . Z asto so w an ie w czacie p okoju u sta w w o je n n y c h p e ty c ja naszywała b e z p ra w n e m i zn a jd u ją c em się w sp rz e c z n o śc i z W ie lk ą K a rtą . S ą d y w o jen n e sk a z y w a ły i k a r a ły n ie w in n y c h , a p ra w d z i w y c h p rz e stę p c ó w u w a ln ia ły od k a r.
W sp o m n ian a p e ty c ja , w b re w ży czen iu k ró la , s ta ła się p ra w e m i stan o w i p o d sta w ę w o ln o ści sp o łe c z n ej a n g ie lsk ie j, n a ró w n i z W ielk ą K a rtą . J e d n a k ż e p a rla m e n t długo je sz c z e m usiał w a lc z y ć o p ra w id ło w e z a sto so w a
nie p e ty c ji w p r a k ty c e , d opóki w r. 1679 Habeas Corpns
A ct n ie u p ra w n ił teg o sposobu z a b e z p ie c z e n ia w olności
o sobistej. Stosow nie do teg o aktu, k a ż d y , k to się u w a ż a z a pozbaw ionego w olności n ie p ra w n ie lub w b re w p ra w u , m oże z w ró c ić się do są d u i p ro sić o w y d an ie m u W rił
o f Habeas Corpns c z y li pism a, w* k tó re m są d z w ra c a się
do osoby (p ry w a tn e j lub u rzęd o w ej), trz y m a ją c e j pod k lu c zem sk a rż ą c e g o , z poleceniem niezw ło czn eg o sta w ie n ia
a re sz to w a n e g o p rz e d sąd- Sędzia, o d m a w ia ją c y w y d a n ia ta k ie g o listu (n-rił) p o d leg a k a rz e w w ysokości 5Ó0 funtów’ ste rlin g ó w . Po o trz y m a n iu ro z k a z u Habeas Cor-
pus d o zo rca w ięzien ia lub jego z a s tę p c a je s t o b o w iązan y
k o rz y ś ć a re sz to w a n e g o . P ró c z teg o , sędzia, pod g ro ź b ą k ą ty , w in ien n a ty c h m ia s t sp o rz ą d z ić a k t u w o ln ien ia lu b z a trz y m a n ia a re sz to w a n e g o , a le w te d y już, n a tu ra ln ie , a re sz to w a n ie n a s tę p u je n ie z pow odu ro z p o rz ą d z e n ia a d m in is tra c y jn e g o , sam o w o li lu b w id zim isię, le c z n a m o cy n iez a le żn e g o w y ro k u sądow ego. T a o k o liczn o ść, że s ę d zia, o d m a w ia ją c y w y d a n ia W rit o f Habeas Corpus, p o d le g a n ie ty lk o o d p o w ied zialn o ści k a rn e j, lecz i cy w iln ej, z a p e w n iła sta ło ś ć w z a sto so w a n iu teg o ś ro d k a o b ro n y w o ln o ści o sobistej, z a p o b ie g a ją c fa k ty c z n ie sam ow olnym a re sz to w a n io m o b y w ateli. Z aw ieszen ie p ra w a Habeas
Gorpus s ta je się m ożliw em ty lk o w w y p a d k a c h n a d z w y
c z a jn y c h i n ie in a c z e j, ja k z a zg o d ą obu izb p a r la m e n tu. N a jw y ż sz y o k re s z a w ie sz e n ia teg o p r a w a je s t o zn a czo n y n a ro k , n a d a lsz y o k re s n ie z b ę d n e w y d a n ie n o w ego a k tu p a rla m e n ta rn e g o . U zu p ełn ien iem a k tu H a beas Gorpus s ą n a s tę p u ją c e p ra w a :
§ 10 B illu z r. 1689 głosi, że od osób, p u s z c z a n y c h n a w olność, n ie n a le ż y ż ą d a ć n a d m ie rn e j k au cji; p r z y o z n a c z a n iu ' tejże są d p o w in ien b r a ć pod u w a g ę po ło że n ie m a ją tk o w e o sk arżo n eg o . W r. 1766 ogłoszono za p rz e c iw n e p ra w u t a k z w a n e przepisy ogólne, d o ty c z ą c e a re s z to w a ń i re w iz ji, k tó re n ie o b ejm o w ały d o k ła d n e g o w y lic z e n ia osób, m o g ący ch p o d leg ać a re sz to w a n iu , p o w odów do a re s z to w a n ia i re w iz ji, w s k u te k czego n ie ra z z a trz y m y w a n o i re w id o w a n o o soby zu p ełn ie n ie w in n e . N a m o c y d z ia ła ją c y c h o b ecn ie p ra w a n g ie lsk ic h ro z k a z a re s z to w a n ia w in ien b y ć zaw sze specjalnym. T a k i jest, w o g ó ln y c h z a ry s a c h , p rz e b ie g h is to ry c z n y w p ro w a d z e n ia i z a b e z p ie c z e n ia sw obody osobistej w A nglji.
i w ty m k ie ru n k u s ta le czyniono z a m a c h y n a w o ln o ść osobistą, g o d n o ść i n ie ty k a ln o ś ć .
D zięk i W ie lk ie j R ew o lu cji fra n c u s k ie j, ż ą d a n ie w o l ności o so b istej z a c z ę to u w a ż a ć z a p o d s ta w ę u s tro ju p a ń stw o w eg o . M iędzy innem i, fra n c u s k a „ D e k la ra c ja p ra w c z ło w ie k a i o b y w a te la " o g ło siła p ra w o p rz e c iw d z ia ła n ia u cisk o w i, k tó re , w w ielu w y p a d k a c h g w a r a n tu je w o ln o ść osobistą. P ró c z tego, o d d zieln e p a r a g r a f y D e k la ra c ji (§ 7— 12) z a p e w n ia ły n ie ty k a ln o ś ć osoby, w o ln o ść su m ie n ia i m yśli, sło w a i p ra s y .
G łów no p u n k ty w olności osobistej p o le g a ją n a tern, że: po p ie rw sz e , je d n o s tk a lu d z k a p o w in n a się czu ć w z u p e łn o śc i z a b e z p ie c z o n ą od w s z e lk ic h z a m a c h ó w ze s tr o n y w ła d z y p a ń stw o w e j, o ile n ie p rz e k ro c z y ła p ra w a ; po d ru g ie: w sz e lk ie ścig an ie osób w in n o b y ć z a rz ą d z o n e p rz e z w ła d z ę k o m p e te n tn ą i w reszcie: p ro c e d u ra śle d z tw a i są d u w in n a się o d b y w a ć p r z y z a c h o w a n iu o k reślo n y c h fo rm p r a w n y c h , co isto tn ie z a b e z p ie c z a p o d s ta w o w e p r a w a je d n o stk i. W s k u te k teg o n p . są d p rz y s ię g ły c h n a le ż y u w a ż a ć z a u rz ą d z e n ie ściśle p o lity c z n e , p o w o łan e, ja k o o rg a n w oli ludow ej, do o b ro n y in te re só w je d n o stk i
w sąd zie.
G w a ra n c je w olności o so b istej b y ły b y n ie z u p e łn e , g d y b y n ie ■ d o łączo n o do n ic h n ie ty k a ln o śc i dom u i m ie sz k a n ia . W o b ec teg o je s t r z e c z ą n ie z b ę d n ą ścisłe o k re ś le n ie w p ra w ie w a ru n k ó w , p r z y k tó r y c h m oże n a s tą p ić w k ro c z e n ie p rz e d sta w ic ie li w ła d z y do dom ów p r y w a t n y c h i m ie sz k a ń w c e la c h re w iz ji i k o n fisk a ty . W e d łu g ogólnego z n a c z e n ia p r a w a n ie ty k a ln o śc i dom u, w ła d z ę
n-g lji s p r a w a u c h w a la n ia b u d ż e tu p r z y b r a ł a c h a r a k te r z u p e łn ie p ra w id ło w y , n ie p o z w a la ją c y — j a k to b y w a ło i b y w a je s z c z e i te r a z w in n y c h k r a j a c h — n a ja k ie k o l w ie k o g ra n ic z e n ia , s p r o w a d z a ją c e sa m o d z ie ln o ść p a r l a m e n tu do w ię k s z e j lu b m n ie js z e j z a le ż n o ś c i n p . od g ło w y p a ń s tw a . T y m sp o so b em W A n g lji p ra w o u c h w a la n ia b u d ż e tu je s t w n a jw y ż s z y m sto p n iu r e a l n e i w y r a fin o w a n e , b y z a ś n ie m iało ono z n a c z e n ia fik c y jn e g o , p r z y ję to z a z a s a d ę , ż e k a ż d y b u d ż e t ro c z n y p o d le g a o b ra d o m p a r la m e n tu n ie ty lk o w c a ło śc i, le c z g łó w n ie w e d łu g p o s z c z e g ó ln y c h p o z y c ji. T a o k o lic z n o ś ć w p ro w a d z a ś c is ły p o r z ą d e k w w y d a tk o w a n iu su m , p o n ie w a ż k r e d y t y a s y g n u je s ię nie o g ó ln ie n a k a ż d e m inisterjU |m , le c z k a ż d ą p o z y c ję ro z c h o d u po sz c z e g ó le r o z tr z ą s a p a r la m e n t, k tó r y n a d to p o s ia d a je s z c z e n a d e r w a ż n e p ra w o k o n tr o lo w a n ia w y d a tk o w a n y c h su m . T y lk o d r o g ą u d z ia
łu n a ro d u w u c h w a la n iu b u d ż e tu i p o d a tk ó w u tw o rz y ło s ię w A n g lji, w z m o c n iło i z a c h o w a ło p rz e d s ta w ic ie ls tw o n a ro d o w e , p r z e ż y w s z y w c ią g u d ziejó w ró ż n e s ta d ja e w o lu c ji, o d w ie k ó w ś r e d n ic h do n a jn o w s z y c h c z a só w .
I n a c z e j tw o r z y ła s ię w ła d z a fin a n s o w a p a r la m e n tu n a lą d z ie e u ro p e js k im . T a k n p . w e F r a n c ji, w k o ń c u X V II I w ie k u , k r ó l b e z ż a d n e j z g o ła k o n tro li r o z p o r z ą d z a ł w s z e lk ie m i z a s o b a m i p ie n ię ż n e m i k ra ju . D o p ie ro p o o g ło sz e n iu z a s a d y g m in o w ła d z tw a , z a ró w n o p r a w a , j a k i p o d a tk i s ta ły się n a s tę p s tw e m z g o d y i w o li p r z e d s ta w ic ie li n a ro d u . W te n sp o só b n ie ty lk o w y d a tk o w a n ie fu n d u sz ó w p a ń s tw o w y c h , a le i sa m o ic h p o w s ta w a n ie sta ło się z a le ż n e m od s a n k c ji z g ro m a d z e n ia n a ro d o w e g o . K a r t a k o n s ty tu c y jn a L u d w ik a X V III z r. 1814 p o s ta n a w ia, że w s z y s tk ie b ille w in n y b y ć p rz e d s ta w io n e iz b ie n iż sz e j, k t ó r a w y r a ż a z g o d ę n ie ty lk o n a w y d a tk o w a n ie su m , w e d łu g p o s z c z e g ó ln y c h p o z y c ji, a le i n a sam o istn ię r n ie ty c h lu b in n y c h p o d a tk ó w ,
la n ia b u d ż e tu je s t w r ę k a c h n a ro d u n a d e r siln y m o r ę żem ; z a p o m o c ą k tó re g o m o ż e on z a w ie s ić p e łn o m o c n i c tw a r z ą d u p o d w z g lę d e m p o b ie r a n ia i w y d a tk o w a n ia p o d a tk ó w . Z a sa d y , p r z y ję te p r z e z k o n s ty tu c ję z r. 1814, p o w tó rz o n e z o s ta ły w k o n s ty tu c ji f r a n c u s k ie j z r. 1830 i b e lg ijs k ie j z r. 1831. J e d n a k ż e p u n k t c ię ż k o śc i w ła d z y p a r la m e n tu w z a k r e s ie fin a n s ó w p o le g a n ie n a o d m a w ia n iu p o d a tk ó w , le c z n a k o n tr o li ro z c h o d ó w p a ń s tw o w y c h . P o d ty m w z g lę d e m iz b y z d o b y ły n a d e r w a ż n e p rz y w ile je , m ia n o w ic ie : p ra w o o z n a c z a n ia i z a tw ie r d z a n ia c y f r y ro z c h o d u , p ra w o ro z k ła d u w y d a tk ó w , o r a z k o n tr o li w y d a tk o w a n y c h sum , a s y g n o w a n y c h ró ż n y m m iń is te rjo m . P r a w o u c h w a la n ia b u d ż e tu z n a jd u je s ię w z w ią z k u ze s p r a w ą w o jsk o w o śc i, b u d ż e t b o w iem je s t p o d s ta w ą u tr z y m a n ia a rm ji. P r z y sp ó łc z e sn y m ro z w o ju m ilita ry z m u ty lk o t ą d r o g ą m oże b y ć z a ta m o w a n y lu b p rz y n a jm n ie j p o w s tr z y m a n y w z r o s t a rm ji, bo r u c h m ilita ry z m u m o ż e się s p o t k a ć w p r z e d s ta w ic ie ls tw ie n a ro d o w e m z p o w a ż n e m i p rz e s z k o d a m i, p o le g a ją c e m i n a o d m o w ie k r e d y tó w n a p o w ię k s z e n ie a rm ji, b u d o w ę o k rę tó w i t. p.
T a k i p rz e w a ż n y u d z ia ł iz b y n iż sz e j w s p ra w o w a n iu w ła d z y fin a n so w e j w p a ń s tw ie s ta ł się je d n y m z isto tn y c h w a ru n k ó w w o ln o ści p o lity c z n e j, k tó r a z a b e z p ie c z a pod d w o m a w zg lęd am i: 1) m a ją te k i p r a c a k a ż d e g o o b y w a te la *są z a g w a ra n to w a n e od sam o w o ln eg o o p o d a tk o w a n ia ; 2) r z ą d z n a jd u je się w z a le ż n o śc i od p rz e d s ta w i c ie li n a ro d u n a p u n k c ie n a d e r w a ż n y m , m ian o w icie w z a k r e s ie sw y c h śro d k ó w m a te rja ln y c h . K a ż d y b ill fin a n so w y , d o ty c z ą c y : 1) u s ta n o w ie n ia n o w y c h p o d a tk ó w ; 2) ro z k ła d u sum m ięd zy p o sz c z e g ó ln e g a łę z ie a d m in istra c ji; 3) celów , n a ja k ie sum y te m o g ą b y ć w y d a tk o w a n e — p o d le g a z a ró w n o u p rz e d n ie m u , jjak i o s ta te c z n e m u ro z w a ż a n iu w izbie n iższej.
W A n g lji p rz e to c a łk o w ita k o n tr o la n a d fin a n sa m i n a le ż y do iz b y gm in; lo rd o w ie m o g ą o d rz u c ić te n lu b ów w n io se k , ale w ż a d n y m ra z ie n ie m o g ą go zm ien ić.
C Z Ę ŚĆ I. W ie lk a B rytanja S tr. 7 F ran cja 11 N iem cy 13 P ru sy >6 A u s tr o - W ęgry 18 W łoch y 20 Szw ajcarja 21 B elg ja 24 H ol and ja 25 H i szpan ja 26 P o rtu g a l ja 27 Rum un ja 29 Serbja 30 B u łgar ja 31 G recja 32 S zw ecja 33 N orw egja 35 D an ja 36 F in lan d ja 37
S ta n y Zjednoczone A m eryk i P ółn ocn ej 40
Jap on ja 42
C Z Ę Ś Ć II.
S to su n ek w zajem n y izb . 47
P rąw o w yb orcze 48
W oln ość osob ista 52
!["Oblężenie Jasnej Góry Częstochowskiej", Walenty Odymalski, wyd. Jan Czubek, Kraków 1930 : [recenzja]]()