Open Access Open Access
nowy model komunikacji naukowej nowy model komunikacji naukowej
Bożena Bednarek-Michalska UMK Toruń
Lidia Derfert-Wolf UTP Bydgoszcz
Cz. I Open Access
• definicje
• historia
• liczby
Otwarty dostęp do zasobów definiujemy jako możliwość
wykorzystania nieograniczonych źródeł wiedzy i dziedzictwa
kulturowego, która powinna być aprobowana przez społeczność naukową.
Deklaracja Berlińska 2004
Open Access - definicja
Z czym się wiąże Open Access?
Zmianą myślenia o udostępnianiu informacji
Zmianą modelu finansowania publikowania naukowego Zmianami w ocenach parametrycznych jednostek
naukowych (impact factor i cytowania)
Zmianami prawnymi (swobodniejsze licencjonowanie, umowy autorskie mniej restrykcyjne, Creative Commons) Zmianą współpracy z wydawcami komercyjnymi
TEN MODEL, KTÓRY MAMY JEST ZA DROGI i RESTRYKCYJNY...
I z czym jeszcze?
Internetem:
szybkością i swobodą przepływu informacji Publikowaniem elektronicznym (nowymi kanałami dostępu):
repozytoriami dziedzinowymi i instytucjonalnymi czasopismami otwartymi (takimi jak Biuletyn EBIB)
otwartymi kursami i mat. konferencyjnymi (MIT), własnymi naukowymi stronami www
Otwartym i darmowym dostępem do wiedzy:
dla celów edukacyjnych
z zachowaniem praw autora do dzieła
Historia ruchu Open Access
Tradycja Open Access wywodzi się z budowania pierwszych na świecie baz danych i otwartych archiwów elektronicznych dokumentów, tzw. e- printów, które zwano także Open Archives. Ich głównym założeniem było dać wolny, darmowy i nade wszystko szybki dostęp do wiedzy. Archiwa tego typu zaczęły się bardzo poważnie rozwijać w USA i Europie Zachodniej.
1966. Rozpoczęło działanie Educational Resources Information Center (ERIC) w USA zainicjowane przez: Department of Education's Office of
Educational Research and Improvement and the National Library of Education.
Lata 90-te – szybki rozwój archiwów i czasopism otwartych – odpowiedź na rosnący monopol wydawców i firm komercyjnych
Historia ruchu Open Access
Główne deklaracje i przesłania Open Access
Budapest Open Access Initiative and its FAQ, February 14, 2002 Bethesda Statement on Open Access Publishing, June 20, 2003 ACRL Principles and Strategies for the Reform of Scholarly
Communication, August 28, 2003
Berlin Declaration on Open Access to Knowledge in the Sciences and Humanities, October 22, 2003
UN World Summit on the Information Society Declaration of Principles and Plan of Action, December 12, 2003
OECD Declaration on Access to Research Data From Public Funding, January 30, 2004
IFLA Statement on Open Access to Scholarly Literature and Research
Historia ruchu Open Access
Rok 2005 był najlepszym rokiemdla ruchu Open Access
1. Wiele uniwersytetów(19) na świecie wprowadziło u siebie politykę OA, np.: University of Bielefeld, University of Southampton Department, CERN, University of Zurich.
2. Wzrosłaliczba autorów, którzy zastosowaliby w praktyce model OA do 81% -dzięki postawie znanych instytucji publicznych –Raport i badania AlmySwan i Sheridan Brown – marzec 2005.
3. Podwoiła się liczba repozytoriówotwartych –różnegotypu, dziedzinowych, centralnych i instytucjonalnych.
4. Kilkanaście czasopism zmieniłomodel publikowania na otwarty –liderem jest Hindawi Publishing Corporation, NY (12 tytułówdarmowych) – powstała 1997.
5. The Public Library of Science (PLoS) nauki przyrodnicze i medycyna, USA – 6 nowychtytułów od 2003 roku, recenzowane.
6. Wielu wydawców eksperymentujez nowym modelem OA – Blackwell, Oxford, Springer.
7. Czasopisma otwartePLoS i BMC - w ciągu jednego roku osiągnęły impact factor 13,9 – to jest dowód na to, że impact factor nie wynika tylko z budowanego przez lataprestiżu czasopisma, ale także z dostępności.
8. WHO, ONZ (WSIS), OECD, WIPO – największe organizacje świataprzygotowały pierwsze zalecenia zgodnez politykąOA i promowały je na całym świecie;
9. Boom digitalizacyjny – wieleprojektów i publicznychi komercyjnych.
EU i model open access
Budowanie zasobów sta ło się konieczno ścią, a nie fanaberi ą bibliotekarzy czy uczonych.
Unia Europejska wykona ła już szereg ruchów zach ęcających do ich budowania
Badania – 2004-2005 Raporty 2006
Konsultacje spo łeczne – 2007
Open Access – rozwiązania światowe
U.S. Department of Health and Human Services i NIH –światowy lider zmian, The CURES Act – U.S., 14 grudnia 2005 zgłoszony do Senatu, w roku 2007 zatwierdzony – jest zgodny z polityką NIH, a nawet bardziej radykalny, gwarantuje darmowy dostęp do rezultatów badań, ustala 12-miesięczny limit na udostępnienie badań, stwierdza, że intereswydawcyniejest ważniejszyodzdrowialudzi.
Rządowy raport z UK - Scientific Publications. Free for all?, London 2004 - rekomendował wszystkim instytucjom naukowym, które mają produkcję wydawniczą, by zakładały repozytoria swoich tekstów i dawałydo nich darmowydostęp:
budowanowegomodelufinansowania;
egzemplarzelektroniczny dlabibliotek;
wsparcieBritish Library.
Research Councils UK –od 2005 ma oficjalną politykęOA, od 1 października2005 każdytekst finansowany przezrząd musi byćpublikowany w repozytoriachotwartych, sąnato granty.
An effective scientific publishing system for European research KomisjaEuropejska-Bruksela15 lipca2004;
badania na tematekonomicznej i technologicznej ewolucji związanej z rynkiem publikacji naukowych –wyniki 2005;
ustalenie polityki Europy wobec problemu zagrożenia, jakie niesie za sobą ograniczenie dostępu do wiedzyi wzrostcendostępudo licencjonowanychzasobów.
KomunikatUE Scientific information in the digital age: access, dissemination and preservation , J.
Potocnik, KomisarzdepartamentuScience and Research, and V. Reding, Komisarz Departamentu Information society and media,luty2007. http://ec.europa.eu/research/science-
society/document_library/pdf_06/communication-022007_en.pdf.
VII Program ramowy–pilotaż2008 dlapublikowania naukowego–po 12 miesiącachwszystkiepracez programu mająbyćw sieci.
Skala światowa. Liczby?
OAISTER http://oaister.umdl.umich.edu/o/oaister/ (18,138,668 z 1023 repozytoriów )
openDOAR http://www.opendoar.org/ (około 1300 repozytoriów) BASE http://www.base-search.net/ – (13.546.770 z 977
repozytoriów )
Google Scholar http://scholar.google.com/ (brak danych)
DOAJ - http://www.doaj.org/ 3743 tytułów czasopism otwartych z całego świata
Ruch obywatelski
•
Open Access Initiative (nauka)
•
Open Source Initiative (oprogramowanie)
•
Creative Commons (prawo)
•
Students for Free Culture (kultura)
•
Open Educational Resources (edukacja)
Czy Polska buduje zasoby informacji i realizuje wolny dostęp do wiedzy?
Co mamy?
Polska w budowaniu zasobów wiedzy?
Liczby?
Biblioteki cyfrowe: Federacja polskich Bibliotek Cyfrowych –(176 242 w 25)
http://fbc.pionier.net.pl/owoc
Czasopisma polskie online zaczęły powstawaćod początkuistnienia Internetu czyli od1993, pierwsze były „Donosy”, dziś:
DOAJ - notuje 53 naukoweczasopisma polskie
Polska zaczęła budować zasoby w 2003 roku, dziś ma:
Problemy OA
Zdefiniowane problemy i bariery rozwoju OA:
– Infrastruktura techniczna (też wymaga sporych nakładów i pracy i finansowanych)
– Model finansowania (nie jest sprawdzony i zaadoptowany w świecie nauki, wymaga zmian legislacyjnych i mentalnościowych)
– Copyright (poważne i coraz poważniejsze restrykcje)
– Akademicki system ocen (opiera się o impact factor i tradycyjne tytuły) – Indeksowanie i standardy (trzeba dopracowywać)
– Marketing (nadal mało znana inicjatywa) – Polityka wydawców
Open access to scientific publications - an analysis of the barriers to change? Bo- Christer Björk// Biuletyn EBIB Nr 2/2005 (63) luty. Trybdostępu:
http://ebib.oss.wroc.pl/2005/63/bjork.php.
Jak lobbowa ć na rzecz Open Access?
Deklaracja Berlińska 2004 – zalecenia
pisać na temat OA, brać udział w badaniach i ankietach dot. OA,
publikować swoje prace i zachęcać innych badaczy do publikowania prac zgodnie zasadami Open Access (ich wiedza na ten temat jest niewielka), nakłaniać instytucje, które przechowują zasoby cyfrowe, do wspierania inicjatywy Open Access poprzez udostępnianie swoich zasobów w Internecie za darmo,
orędować za tym, by publikacje OA były akceptowane w obowiązujących systemach i procedurach oceny awansu zawodowego,
opowiadać się za korzyściami, nieodłącznie związanymi z udziałem w inicjatywie Open Access, wynikającymi z rozwijania oprogramowania, narzędzi, dostarczania zawartości, tworzenia metadanych lub przez publikowanie pojedynczych artykułów.
wpływać na decydentów, by podjęli starania w zakresie prawnego regulowania założeń OA;
Podawać przykłady USA czy Anglii, gdzie najważniejsze instytucje państwa wprowadzają politykę OA przez rekomendacje czy ustawy.
Cz. II Open Access
• otwarte archiwa i repozytoria
• otwarte czasopisma
Dwie strategie OA
• Autoarchiwizacja, ang. self-archiving
–
repozytoria/archiwa
–niekiedy biblioteki
cyfrowe
• Publikowanie w czasopismach OA
„Zielone” podejście –
publikuj w czasopismach o płatnym dostępie i
archiwizuj w
repozytoriach OA
„Złote” podejście –
publikuj w czasopismach otwartych
Open Access – autoarchiwizacja
• zamieszczanie publikacji (zazwyczaj e-printów) na własnych stronach WWW – brak gwarancji długotrwałego archiwizowania i wyszukiwania
• zamieszczanie publikacji (zazwyczaj e-printów) na stronach instytutów/wydziałów – brak
gwarancji długotrwałego archiwizowania i wyszukiwania
• deponowanie (autoarchiwizacja) publikacji (różnych typów!) w otwartych
repozytoriach/archiwach - zazwyczaj do przeglądania i przeszukiwania
Self-Archiving – Budapest Open Access Initiative
„Naukowcy powinni mieć możliwość deponowania
Cechy otwartych repozytoriów
•
materiały elektroniczne (pełne teksty + metadane) deponowane przez autorów do profesjonalnie
zarządzanych serwisów Ö łatwy dostęp, wymiana informacji, zabezpieczenie dokumentów
•
oprogramowanie i architektura repozytoriów (baza danych Ö zarządzanie metadanymi i treścią dokumentów
•
minimalny zestaw usług, np.: deponowanie (tylko
zarejestrowani użytkownicy), wyszukiwanie, pobieranie
•
zapewnienie ciągłości, stałości i wiarygodności
•
zapewnienie otwartego dostępu (open access) do:
– metadanych (w celu ich przeszukiwania)
– tekstów (przy zachowaniu wszelkich praw autorskich)
•
jasno określona polityka działania
– kto może deponować?Zawartość otwartych repozytoriów
• dawniej tylko e-printy = preprinty - pełne teksty elektroniczne artykułów przed publikacją
• obecnie:
– e-printy = preprinty + postprinty (pełne teksty elektroniczne artykułów po recenzji i publikacji)
– inne opracowania naukowe i edukacyjne, w tym materiały nie przeznaczone do oficjalnego obiegu
• referaty z konferencji
• sprawozdania i raporty techniczne
• prace doktorskie
• prezentacje
• pliki graficzne, audio
• materiały szkoleniowe
• bazy danych
• itp.
Prawa autorskie
•
prawa do preprintów (zazwyczaj) należą do autora
•
politykę zamieszczania prac w repozytoriach kształtują ich właściciele
•
polityka wydawców w sprawie zakresu praw autora do zamieszczania pre- i postprintów w repozytoriach Öbaza SHERPA/ROMEO (451 wydawców)
• zielony – autor może archiwizować pre- i post-printy
• niebieski - autor może archiwizować post-printy (np.
wersję ostateczną, po recenzji)
• żółty - autor może archiwizować pre-printy
• biały – archiwizacja niedozwolona
Repozytoria - oprogramowanie
• możliwość autoarchiwizacji i opisania dokumentu przy pomocy metadanych
• zarządzanie różnymi typami dokumentów
• możliwość przeglądania i przeszukiwania zasobów (również pełnych tekstów)
• zarządzanie/administracja kolekcją
• możliwość długotrwałego przechowywania dokumentów (każdy ma swój unikalny identyfikator)
• możliwość rozpowszechniania danych w internecie
• interoperability - wymiana danych pomiędzy różnymi aplikacjami (różne platformy, różne języki)
• stosowanie standardów (DC, OAI-PMH)
• dostępność statystyk
• przykładowe programy typu open-source: DSpace, EPrints, Fedora
• więcej o oprogramowaniach
Podział repozytoriów/archiwów
• instytucjonalne - publikowany i niepublikowany dorobek naukowy jednej instytucji (80% ogółu repozytoriów)
• dziedzinowe - dokumenty z jednej/kilku
dziedzin wiedzy, bez względu na miejsce ich opracowania (13% ogółu repozytoriów)
• obecnie jest ok. 1300 repozytoriów na świecie!
•
ale …… nie wszystkie spełniają wymogi OA (stosują różnorodne restrykcje)
•
ale … nie wszystkie są
wyłącznieinstytucjonalne/dziedzinowe wg w/w definicji
Repozytoria dziedzinowe
Repozytoria dziedzinowe - przykłady
• arXiv http://arxiv.org/ - archiwum zarządzane przez Cornell University, gromadzące artykuły z fizyki, matematyki, informatyki, biologii
molekularnej
• CogPrints http://cogprints.org/ - nauki medyczne, lingwistyka, filozofia, teoria poznania, informatyka
• RePec http://repec.org/ - ekonomia
• CERN Document Server http://cds.cern.ch/ - fizyka i nauki pokrewne
• E-LIS http://eprints.rclis.org/-
Repozytoria instytucjonalne - przykłady
• DSpace at MIT http://dspace.mit.edu/index.jsp
• University of Queensland eSpace http://espace.library.uq.edu.au/
• Dublin City University (DCU) Institutional Repository http://eprints.dcu.ie/
• TUBdok - Hochschulschriftenserver der Technischen Universität Hamburg-Harburg http://doku.b.tu-harburg.de/
• University Digital Archive of the University of Groningen http://ir.ub.rug.nl/
• HKU Scholars Hub – University of Hong Kong http://hub.hku.hk/
Dokumenty naukowe + materiały do nauczania
wytworzone w danej instytucji
Projekty narodowe - przykład
Jak dotrzeć do repozytoriów, publikacji?
• Wykazy archiwów i repozytoriów
• Multiwyszukiwarki zasobów z archiwów i repozytoriów
• Standardowe wyszukiwarki
(Google, Yahoo)
Wykazy archiwów i repozytoriów
• OpenDOAR http://www.opendoar.org/index.html
• Registry of Open Access Repositories (ROAR)
http://roar.eprints.org/
Multiwyszukiwarki zasobów z archiwów i repozytoriów
• specjalistyczne wyszukiwarki przeszukują
jednocześnie zasoby (metadane + pełen tekst) wszystkich albo wybranych repozytoriów (np.
jednego kraju, jednej dziedziny, tworzonych w tym samym oprogramowaniu)
• warunek – repozytorium związane z OAI i stosuje protokół OAI-PMH
• przykłady:
– OpenDOAR Search Repository Contents (trial) http://www.opendoar.org/search.php
– OAIster http://www.oaister.org/
– ScientificCommons.org http://en.scientificcommons.org/
– Harvester2
http://pkp.sfu.ca/harvester2/demo/index.php/index
http://www.oaister.org/
http://en.scientificcommons.org/
Czasopisma OA - cechy
• bezpłatne udostępnianie w Internecie
–
bez pobierania opłat, ani od czytelników, ani od instytucji, z pośrednictwa których korzystają czytelnicy
–
każdy może z tych czasopism skorzystać (w celach niekomercyjnych): czytać,
drukować, skopiować, przesłać innym
• artykuły są zazwyczaj recenzowane – odpowiednia jakość i wzrost cytowań
• autorzy zwykle zachowują swoje prawa autorskie, a dodatkowo są one
zabezpieczone przez określone wymagania
w stosunku do odbiorcy
Czasopisma OA - modele finansowania
• finansowane przez wydawców, w tym towarzystwa naukowe
• finansowane ze środków publicznych
• finansowanie/dotacje z uczelni albo towarzystwa naukowego
• autorzy płacą za publikację (ze środków własnych, środków instytucji, grantów itp.)
• reklamy
• inne lub kombinacje w/w
Czasopisma OA –modele dostępu
• pełny OA
• opóźniony OA
• krótkoterminowy OA
• OA dla wybranych treści
• częściowy OA
• zdublowany OA
• hybrydowy OA
• wspomagający OA
• zminimalizowany OA
Czasopisma OA – wykazy, przykłady
• DOAJ
Directory of Open Access Journals http://www.doaj.org/
•
E-journals.org http://www.e-journals.org/
•
The Elektronische Zeitschriftenbibliothek EZB (Electronic Journals Library) http://rzblx1.uni- regensburg.de/
•
LIVRE http://livre.cnen.gov.br/
•
FindArticles http://findarticles.com/
•
HighWire Press http://highwire.stanford.edu/
•
Public Library of Science http://www.plos.org
•
BioMed Central http://www.biomedcentral.com/
•
Copernicus Online Open Access Journals
http://www.ejpau.media.pl/
Open Access – gdzie szuka ć informacji?
Serwis EBIB o open Access
http://www.ebib.info/content/category/8/102/79/
SPARC
http://www.arl.org/sparc/soa/index.html Open Access Project, strony Petera Subera z
Earlham College
http://www.earlham.edu/~peters/
The Open Access Directory (OAD)
http://oad.simmons.edu/oadwiki/Main_Page BOA: Blog o Open Access (ICM UW)
http://boa.icm.edu.pl/
DzięDziękujemy za uwagkujemy za uwagę!ę!
