Problem rewolucji agrarnej w Polsce w okresie kształtowania się układu kapitalistycznego

R

O

Z

P

R

A

W

Y

ST E F A N KIEN IEW IC Z

Problem rewolucji agrarnej w Polsce w okresie

kształtowania się układu kapitalistycznego

Niniejszy arty k u ł je st przeróbką referatu wygłoszonego 29 czerwca 1955 r. na Sesji historycznej Roku Mickiewicza zorganizowanej w ^W ar­ szawie przez W ydział I Polskiej Akademii Nauk. R eferat ten m iał stano­ wić pierwszą, roboczą próbę wyciągnięcia wniosków z dyskusji, jaka toczy się u nas dokoła historii polskich ruchów chłopskich oraz ideologii obozów politycznych w połowie XIX wieku. A utor oparł się na nowszych w yni­ kach badań, zarówno własnych, jak i innych uczonych. W trakcie przy­ gotowań korzystał z życzliwych uwag: prof. prof. B. B a c z к i, С. B o ­ b i ń s k i e j , К. G r z y b o w s k i e g o , Е. H a l i c z a , Н. J a b ł o ń ­ s k i e g o oraz W. K u l i. D yskusja na- samej Sesji, a zwłaszcza głosy prof. J. B a r d a c h a i B. L e ś n o d o r s k i e g o dopomogły autorow i do uściślenia i pogłębienia licznych sform ułow ań oraz do sprostowania usterek. Za pomoc okazaną w tej pracy autor składa serdeczne podzię­ kowanie w szystkim uczestnikom dyskusji.

P ełna dokum entacja tw ierdzeń tu w ysuniętych w ymagałaby pokaźnej książki. A utor ogranicza m ateriał dowodowy do poświadczenia nielicznych cytatów.

I. CO N A L E ŻY ROZUM IEĆ PO D TERM INEM : R EW O LU C JA A G R A R N A ? 1

Opór chłopów przeciw uciskowi feudalnem u był tak daw ny jak sam feudalizm. Na ziemiach polskich od wczesnego średniowiecza ujaw niał się on w ciągu wieków pod najróżniejszym i postaciami: począwszy od zbiegostwa i sabotowania rozkazów pańskich, a kończąc na w ystąpieniach zbrojnych i masowych pow staniach chłopów.

W okresie kryzysu feudalizm u ten opór zmienia jednak swój charak­ ter. W ystąpienia chłopów stają się częstsze, liczniejsze, rozleglejsze; ich sposoby działania — bardziej zróżnicowane; ich cele — ściślej określone. Wiele przyczyn tłum aczy tę jakościową zmianę.

1. Na schyłku ery feudalnej wzmaga się eksploatacja chłopa. Obok dawnych form wyzysku zjaw iają się nowe, właściwe systemowi kapita­ listycznemu. Grożąca chłopom proletaryzacja wzmaga skłonność do opo­ ru w coraz szerszych masach.

2. Nawiązujące się kontakty wsi z rynkiem zachęcają lepiej sytuow a­ ną część chłopstwa do w alki o usamodzielnienie, a przez to o zwiększenie rentowności własnego gospodarstwa.

3. Reformy podejmowane przez klasę panującą pod w pływ em koniecz­ ności gospodarczych otw ierają przed wsią nowe możliwości walki: odmo­ wa czynszów, procesy pregraw acyjne, odwoływanie się do władz p ań­ stwowych przeciw dziedzicom. Te nowe form y oporu, naw et gdy nie są skuteczne, przyczyniają się do zmobilizowania wsi.

4. W w arunkach polskich przew roty polityczne z przełom u XVIII i XIX w ieku dezorganizują przejściowo ap arat ucisku feudalnego i otwie­ rają przed chłopstwem perspektyw y jego likwidacji.

5. P u n k t najważniejszy: w czasie kryzysu feudalizm u chłopstwo znaj­ duje silniejszych niż dotąd sojuszników poza wsią. Ale o tym będzie mowa niżej.

Podobnym splotem przyczyn można tłumaczyć wzmożenie walki an ty - szlacheckiej, jakie obserw ujem y w Polsce i na ziemiach ościennych po­ cząwszy od lat sześćdziesiątych XVIII wieku. Dalsze m om enty nasilenia tej w alki to lata dziewięćdziesiąte (Ukraina, Śląsk), czasy napoleońskie (Śląsk, Wielkopolska, Białoruś), lata około 1820 r. (Królestwo), około 1830 (Królestwo, Galicja), czasy tzw. Wiosny Ludów (cała Polska) i wreszcie lata sześćdziesiąte (zabór rosyjski). W ciągu stu lat (w umownych grani­ cach 1764— 1864) w różnych dzielnicach Polski i ziem sąsiednich chłopi raz po raz stają do w alki z ustrojem feudalnym . Na początkowym etapie kryzysu feudalizm u w alka toczyła się na wsi pomiędzy klasą uciskaną —■ chłopstwem — a szlachtą, która broniła starego ustroju społecznego. Głównym punktem sporu był w tych latach problem poddaństwa. Pod koniec tegoż okresu rozwój sił wytwórczych nakłaniał także klasę posia­ dającą do stopniowej reform y ustroju. Teraz spór pomiędzy wsią a dwo­ rem toczył się o zasięg i sposób likw idacji feudalizmu, o to, czy w no­ wym, kapitalistycznym u stroju folw ark utrzym a gospodarczą przewagę nad wsią, czy też przew aga znajdzie się po stronie chłopów. Innym i sło­ wy: czy ewolucja wsi pójdzie „am erykańską“, czy też „pruską“ drogą1. i O m o żliw o ści „drogi a m ery k a ń sk iej“ m ó w ił w zasad zie L e n i n biorąc pod u w a g ę ta k ie kraje, ja k S ta n y Z jed n oczon e A P tu d zież R osję, k tó re n a p rogu ery k a p ita listy czn ej rozporządzały jeszcze dość zn aczn ym i zap asam i „ w o ln e j“ ziem i do rozd an ia p om ięd zy ch ło p ó w (D alek i Zachód, Syberia). W k rajach E uropy środkow ej tej w o ln ej ziem i ju ż w te d y n ie b yło, a zasp ok oić p otrzeb y m a s ch ło p sk ich m ogła w y łą c z n ie lik w id a cja ob szarn ictw a. W zw ią zk u z ty m term in : „droga am ery k a ń sk a “

Na tym końcowym etapie główną stawką, o którą toczy się gra, jest pro­ blem własności ziemi.

Walka toczona przez chłopów w ciągu całego okresu przejściowego od feudalnej do kapitalistycznej form acji była bardzo poważnym czynni­ kiem, przyśpieszającym rozwój gospodarczy i społeczny tej części Euro- py. Od pierwszych, nieśm iałych reform XVIII w ieku aż do końcowych aktów uwłaszczeniowych każdy kolejny etap likw idacji feudalizm u w ią­ zał się pośrednio lub bezpośrednio z toczącą się na wsi w alką klasową, tj. z aktywnością samych chłopów. Ta aktywność czerpała siły z rozwoju gospodarki rolnej i sama z kolei m iała ów rozwój przyśpieszać. Przy ana­ lizie przyczyn kryzysu feud ai izmu w rolnictw ie m om ent rozwoju sił w y­ twórczych nie da się oddzielić od m om entu w alki klasowej.

2

O pow staniach chłopów w średniowieczu czytamy u M a r k s a , ' że

„z powodu rozdrobnienia i związanego z ty m krańcowego zacofania chło­ pów pozostawały one zupełnie bezowocnymi“2.

W ydaje się, że ta uw aga odnosi się nie tylko do pow stań z okresu po­ tęgi feudalizmu, ale i do jego czasów schyłkowych. W rozwoju stosunków kapitalistycznych na wschód od Łaby wieś nie nadążała za miastem, a go­ spodarka chłopska — za folwarczną. Zacofanie gospodarcze i kulturaln e chłopów polskich w XIX wieku nie sięgało oczywiście tak daleko, jak to obrazowali szlacheccy publicyści. Ale przy trw an iu pańszczyzny i po­ wszechnym analfabetyzm ie wystarczało, aby utrudnić powstańcom chłop­ skim organizację ruchu ludowego w większym stylu. Bliższa analiza n aj­

potężniejszych ruchów chłopskich tego czasu ■—■ czy weźmiemy pod

uwagę pow stania śląskie, czy rok 1846 w Galicji, czy rok 1861 w K róle­ stwie — prowadzi do wniosku, że sami chłopi nie mogli skutecznie pro­ wadzić w alki w skali ogólnokrajowej.

Jednakże kryzys feudalizm u nie dotyczył w yłącznie ani naw et prze­ ważnie rolnictwa. Wcześniej i w stopniu silniejszym (również na ziemiach polskich) ujaw nił się on w przemyśle. Do w alki z feudalnym reżymem dla ozn aczen ia w a ria n tu e w o lu c ji k a p ita listy czn ej p r z eciw sta w io n eg o „drodze p ru ­ s k ie j“ n ie od p ow iad a w p ełn i sto su n k o m p olsk im . Z a m ia st n ieg o p o słu g u ję się w d alszych w y w o d a c h term in em : „droga r e w o lu c y jn a “. Por. in teresu ją ce w y w o d y m eto d o lo g iczn e w ę g ie r sk ie g o h isto ry k a Z. P. P a c h a, N i e k o t o r y j e p r i n c ip i a ln y j e

w o p r o s y k a p it a li s t ic z e s k o g o r a z w l t i j a t. naz. p r u s k o g o 4 i p a s i e lsk o g o ■ c h o z i a j s t w a W e n g r ii w p i e r i o d d u a li z m a , S ten ogram k o n feren cji p o św ięco n ej ro zw o jo w i k a p i­

talizm u w A u stro-W ęgrzech , P raga w r z e sie ń 1955 (egz. p o w ie lo n y w B ib lio tece IH P A N w W arszaw ie).

stanęła nie tylko wieś, ale również (i przede wszystkim) miasta. Hege­ monem tej w alki na wczesnym jej etapie była burżuazja. Ona to n a za­ chodzie Europy stając na czele ludu obaliła w ogniu rew olucji ustrój feudalny, a przez to ułatw iła chłopom ich wyzwolenie. Klasycznym przy­ kładem zwycięstwa chłopskiego, wywalczonego w sojuszu z ludem m iej­ skim prowadzonym przez burżuazję, był rok 1789 we Francji.

W Polsce (i w ogóle n a wschód od Łaby) chłopi nie mogli w tym sto­ pniu co na Zachodzie liczyć na poparcie burżuazji przeciw szlachcie. Po pierwsze, burżuazja była tu i słabsza, i mocniej ze szlachtą związana. Po drugie, likwidacja feudalizm u w Europie środkowej w ymagała nie tylko zniesienia przyw ilejów i powinności feudalnych (jak we Francji), ale też gruntow nej przebudowy ustroju agrarnego, mianowicie rozdrobnienia przeważnej części folwarków. Ta zaś spraw a kolidowała z zasadniczą dla burżuazji kw estią własności pryw atnej, uznanej za „nietykalną“. Górna w arstw a burżuazji polskiej już w XVIII wieku, a tym bardziej w XIX w ieku sprzeciwiała się rew olucyjnej drodze likwidowania feudalizmu. Nie ona też przewodziła u nas dążeniom do rew olucji burżuazyjno-dem okra- tycznej. Dążenia te popierały w sposób bardziej lub mniej intensywny: mieszczaństwo średnie i drobne, deklasująca się szlachta, a wreszcie m iejski plebs i już w yłaniająca się z niego klasa robotnicza.

Również tylko w m iejskim środowisku mógł się zorganizować w Pol­ sce obóz polityczny staw iający sobie za cel zupełną i jednorazową likw i­ dację feudalizmu, tzn. rew olucję burżuazyjno-dem okratyczną. Na ówcze­ snym etapie rozwoju chłopstwo obozu takiego wyłonić nie mogło. Nato­ m iast wśród inteligencji, czy to szlacheckiego, czy też plebejskiego pochodzenia, już od schyłku XVIII wieku narastały skłonności antym a- gnackie, republikańskie i wrogie przyw ilejom stanowym.

Spraw a wyzwolenia chłopa już w okresie Sejm u Czteroletniego grała w tych program ach ważną rolę, a w ysunęła się na miejsce czołowe po ro­ ku 1830. W ten sposób w alka chłopów o zniesienie poddaństw a i o w ła­ sność ziemi znajdowała poza wsią poparcie średnich i nieposiadających grup ludności m iejskiej oraz poważnych grup uboższej i zdeklasowanej szlachty. Siła tych grup oraz gotowość ich do popierania dążeń chłopskich w zrastały z każdym dziesięcioleciem.

„Dla chłopa w Galicji — pisał w roku 1847 Marks — kw estia w ła­ sności sprowadza się do przekształcenia dóbr feudalnych na drobną w ła­ sność burżuazyjną. Ma dla niego to samo znaczenie co dla chłopa fran ­ cuskiego z, 1789 r.“3 Słowa te określały obiektywnie burżuazyjny charak­ ter ówczesnych postępowych program ów przebudowy ustroju agrarnego w Polsce. W k rajach o przewadze ekonomiki rolnej, do których zaliczała

się środkowa Europa, spraw a agrarna m usiała być głównym składnikiem każdej burżuazyjnej rewolucji. Tu dochodzimy do znanego cytatu: „Wiel­ kie k raje rolnicze· pomiędzy Morzem Bałtyckim a Morzem Czarnym mogą wyzwolić się z patriarchalno-feudalnego barbarzyństw a jedynie przez re­ wolucję agrarną, która chłopów poddanych i pańszczyźnianych zamieni w wolnych posiadaczy ziemi, przez rew olucję zupełnie podobną do tej, jak a w roku 1789 dokonała się we wsi francuskiej“4.

Postarajm y się z tego cytatu wyprowadzić definicję, co rozumieć bę­ dziemy pod term inem „rew olucja ag rarn a“ w dalszej części naszych w y­ wodów? Idzie tu o jednorazowy, gwałtowny przełom, który wyzwala m a­ sy z ucisku feudalnego i zaprowadza na wsi stosunki kapitalistyczne. Re­ wolucja agrarna nie jest więc możliwa w średniowieczu, kiedy jeszcze nie nastał kryzys feudalizmu. Nie jest także potrzebna w epoce rozwiniętego kapitalizmu, przynajm niej tam, gdzie zostały już wykorzenione całkowicie przeżytki feudalne, a ziemia, jak w Ameryce Płn., znalazła się w ręku kapitalistycznych „farm erów “. Rewolucja agrarna jest kategorią histo­ ryczną właściwą dla przejściowej fazy układu kapitalistycznego. Nie za­ liczamy do tej kategorii ani średniowiecznych pow stań chłopskich, które nie miały na celu rew olucji burżuazyjnej, ani współczesnych rew olucji socjalistycznych, które pociągają też masy chłopskie do w alki z kapita­ lizmem.

Można by do pewnego stopnia mówić o rew olucji agrarnej i w epoce rozwiniętego już kapitalizmu, tam mianowicie, gdzie kapitalizm ten szedł „pruską drogą“, a w alka z przeżytkam i feudalizm u toczyła się już pod przewodem zorganizowanej klasy robotniczej. Tak więc np. problem re­ wolucji agrarnej staje na porządku dziennym w Polsce w latach 1905—

1907, 1918— 1919 i wreszcie 1944— 1945. S taje jednak w zupełnie odmien­ nych w arunkach niż w poprzednim stuleciu, włączony teraz w ogólny fron t w alki robotników i chłopów przeciw sojuszowi burżuazyjno-obszar- niczemu. W niniejszym studium wyłączam ze swych rozważań sprawę rew olucji agrarnej na tym późniejszym etapie. Ograniczam się do okresu przejściowego’ między epoką feudalną a kapitalistyczną.

Ale naw et i w tym okresie rew olucja agrarna nie jest ruchem czysto chłopskim. Biorą w niej udział liczne elem enty spoza wsi, zainteresow ane

4 Cyt. w g W s t u le c ie W i o s n y L u d ó w t. V, W arszaw a 1953, s. 541. W zw ią zk u z tą d efin icją n iek tó rzy u c zestn icy S esji M ick iew iczo w sk iej w y su w a li o b iek cję, że r ew o lu cja 1789 r. w e F ran cji n ie zlik w id o w a ła sz la c h e c k ie g o fo lw a rk u , a w ię c że ró w n ież M arks, p orów n u jąc w sp ó łczesn y so b ie p rob lem r ew o lu cji agrarnej do roku 1789, n ie sta w ia ł jej za c e l lik w id a c ji w ie lk ie j w ła sn o śc i ziem sk iej. W isto c ie d e fin i­ cja M arksa zd a je się ro zm y śln ie e la sty czn ą i ob ejm u je szerok ą g a m ę zja w isk . J e d ­ n ak że m ó w ią c o rew o lu cji, „jaka w roku 1789 dok on ała się w e w si fr a n c u sk ie j“, M arks ch yb a m ia ł na u w a d ze ó w czesn y a n ty fe u d a ln y ruch ch łop sk i, zw rócon y b ezp ośred n io p rzeciw dw orom .

w likw idacji feudalizmu. Jest ona szczególnym typem rew olucji burżu- azyjno-dem okratycznej, typem właściwym dla krajów o przewadze eko­ nomiki rolnej. W krajach tych podjęty przez masy ruch rew olucyjny do­ konywa przem ian burżuazyjnych przede w szystkim w dziedzinie posia­ dania ziemi. „Zburzenie obszamiczej własności ziemskiej i wszystkich głównych filarów związanej z nią dawnej nadbudow y“ — oto cel rewo­ lucji agrarnej lapidarnie sform ułow any przez Lenina5. Lenin mówił tu 0 w ypadkach 1905 r., kiedy to m asy chłopskie ruszały do w alki pod hegemonią klasy robotniczej. We F ran cji XVIII w ieku hegemonem po­ dobnego przew rotu była, jakeśm y widzieli, burżuazja. W Polsce na prze­ strzeni przeważnej części XIX w ieku nie można mówić o hegemonii ani jednej, ani drugiej klasy. Nie spełniła roli tej burżuazja, zanadto słaba 1 nie dość rew olucyjna. Nie mogła jej jeszcze objąć zawiązująca się do­ piero klasa robotnicza. Do kierowniczej roli w rew olucji agrarnej p re­ tendow ały przejściowe w arstw y społeczne, wywodzące się z rozkładu spo­ łeczeństwa feudalnego, u nas w Polsce głównie deklasująca się szlachta. Lecz pomimo „nieludowego“ kierow nictw a rew olucja agrarna pozostała ruchem ludowym. Jej przywódcy przyjęli za własne potrzeby i żądania ludu, działali jego siłami i dla jego dobra. Od tego w łaśnie ludowego cha­ rak te ru rew olucji zależą siła jej i powodzenie.

3

A teraz spójrzmy, jak spraw a rew olucji agrarnej zazębia się o drugie zagadnienie, niemniej ważne dla „wielkich krajów rolniczych pomiędzy Morzem Bałtyckim a Morzem Czarnym “ — o zagadnienie niepodległości narodow ej.

Związek tych dwóch problem ów rysuje się szczególnie wyraziście właśnie w stosunkach polskich. Zagrożenie Rzplitej szlacheckiej w końcu XVIII w ieku zwróciło uwagę reform atorów Oświecenia na chłopów jako obrońców ojczyzny. Od insurekcji Kościuszki po rok 1863 publicystyka postępowa uzasadniała potrzebę reform y włościańskiej koniecznością wciągnięcia mas do w alki o niepodległość. „Dla odzyskania niepodległego bytu — głosił M anifest z P oitiers — Polska m a w łonie w łasnym olbrzy­ mie siły, których dotąd żaden głos sum ienny i szczery nie wywołał je1- szcze. N ietknięta to prawie, równie w ew nętrznym jak zew nętrznym nie­ przyjaciołom straszna potęga. Nią Polska pow stanie“6.

Dla szlachty posiadającej i związanego z nią praw ego skrzydła demo­ 5 W. L e n i n , P rzed m o w a do II w y d a n ia R o z w o j u k a p i t a l i z m u w R osji, D zieła t. III, W arszaw a 1953, s. 21.

k racji reform a stosunków agrarnych była czynnikiem, który miał zachęcić chłopów do wzięcia udziału w pow staniu; stąd w m anifestach powstańczych obietnice nadania ziemi chłopom-ochotnikom. Związek po­ między spraw ą chłopską a spraw ą niepodległości ujm owano tu najpo­ wierzchowniej: daje się chłopom ziemię i wolność na to, ażeby poszli do szeregu. Tymczasem problem leżał znacznie głębiej, nie w płaszczyźnie doraźnego przetargu, lecz konieczności gospodarczo-społecznej.

Likwidacja feudalizm u w yryw ała chłopa z wiekowej izolacji; w prow a­ dzała go na rynek i czyniła świadomym członkiem ogólnonarodowej gospodarczej wspólnoty. To była niezbędna przesłanka ukształtow ania się burżuazyjnego narodu. Ustrój poddańczy krępow ał w masach chłopskich rozwój świadomości narodowej, która rodziła się i potężniała w m iarę po­ stępu ich emancypacji. O bserwujem y to bardzo plastycznie porów nując np. stopień uświadomienia narodowego chłopów w latach 1846— 1848: między oczynszowanym i upieniężnionym okręgiem m iasta K rakow a czy też „uregulow aną“ W ielkopolską a zacofaną Galicją z jej reżym em pod­ daństw a i pańszczyzny była w ielka różnica. Obietnice czynione chłopom z ram ienia szlachty nie zachęcały ich nazbyt skutecznie do udziału w po­ wstaniach. N atom iast likw idacja ucisku feudalnego przekształcała stop­ niowo chłopów w świadomych obywateli, gotowych do obrony k raju z własnej woli.

Najpotężniejszym środkiem zdolnym do wyzwolenia w masach uczuć narodowych była rew olucja agrarna. Samo jej narastanie, sama możli­ wość jej w ybuchu otw ierała przed narodem polskim szansę wyzwolenia. Okresy rosnącego na wsi napięcia w alki klasowej zachęcały zawsze do· przygotowań powstańczych. Tak było w latach czterdziestych we w szyst­ kich trzech zaborach i ponownie w K rólestw ie Polskim na progu lat sześćdziesiątych. N awet na wczesnym etapie kształtow ania się narodu burżuazyjnego, przy stosunkowo mało rozw iniętej świadomości narodo­ wej można było spodziewać się w tedy, że masy chłopskie zrzucając panowanie szlachty wyzwolą zarazem kraj spod jarzm a zaborców..

N arastanie rew olucji agrarnej służyło jeszcze w inny sposób sprawie narodowej. Zmuszało mianowicie zarówno rząd zaborczy, jak i polskie klasy posiadające do ustępstw wobec mas, tzn. do reform odgórnych. Wiemy, że reform y te m iały na celu w łaśnie zażegnanie rewolucji. Lecz obiektyw nie oznaczały one częściową likw idację feudalizmu, a więc śpieszniejsze przejście do stosunków kapitalistycznych, do utw orzenia ry nku krajowego, do krystalizacji nowoczesnego narodu. „P ruska“ droga do kapitalizm u w rolnictw ie była dla klas posiadających sposobem zabez­ pieczenia się przed drogą „rew olucyjną“. Ale i „pruska“ droga

stopnio-wo w yprowadzała wieś z zastoju feudalnego, a tym samym wzmacniała jej wiąż z resztą narodu.

W ybuch rew olucji agrarnej dawał narodowi polskiemu m axim um szans odzyskania niepodległości. Nie tylko dlatego, że w ym ierzał bezpo­ średni cios feudalnym rządom zaborczym oraz związanym z nim i wielkim posiadaczom. Rewolucja agrarna była, co więcej, ruchem zaraźliwym. Jej przykład oddziaływał na chłopstwo krajów sąsiednich. Wiemy, jaki od­ głos wywołała ukraińska „koliszczyzna“ 1768 roku na Litwie i w rdzen­ nej Polsce. Ja k powstanie chłopów tarnow skich w 1846 roku znalazło swe odbicie w Galicji Wschodniej, w K rólestwie oraz w szeregu prow incji m onarchii habsburskiej. Jak wielki ruch chłopski 1861 roku prze­ rzucił się z Rosji i U krainy na Białoruś, Litw ę i Polskę. A prze­ cież mowa tu o żywiołowych w ystąpieniach chłopskich, które nie przerosły w rew olucję ag rarną i doznały w końcu porażki. Ruch chłopski napraw dę zwycięski, wychodząc z Polski, m usiałby poru­ szyć chłopstwo w Rosji, A ustrii i Niemczech, rozsadzając i tam podstawy ustroju feudalnego. To w łaśnie m iał na m yśli Ogariew, pisząc na przełomie 1862/1863 roku: „Myślę, że polska rew olucja uda się rze­ czywiście dopiero1 wówczas, gdy pow stanie polskie przejdzie przez sąsie­ dnie gubernie w rosyjskie pow stanie chłopskie. Dlatego konieczne jest, aby samo polskie pow stanie z wyłącznie narodowego zmieniło się w po­ w stanie chłopskie i w ten sposób posłużyło jako ferm ent dla całej Mało- rusi i Rosji“7.

Jeśli rew olucja agrarna zwiększała szanse sukcesu każdego ruchu n a­ rodowowyzwoleńczego, trzeba stwierdzić, że i na odwrót: dla osiągnięcia swych celów rew olucja agrarna m usiała zmierzać do wyzwolenia kraju. M ijałyby się z celem rozważania, która z tych spraw, narodowa, czy też agrarna, była celem, a która środkiem. Lenin w yraził się, że „spraw a agrarna (a naw et więcej: chłopska) je st narodow ą spraw ą ostatecznego um ocnienia rozwoju burżuazyjnego w Rosji“8. M arks zaś mówiąc o sto­ sunkach polskich uzasadniał potrzebę rew olucji właśnie względem na do­ bro narodu. „W czym — py tał — tkw i niewzruszona, żelazna konieczność ponownego wyzwolenia Polski? [...] W tym, że przejście do dem okracji agrarnej stało się dla Polski nie tylko pod względem politycznym, lecz i pod względem społecznym zagadnieniem życia i śmierci; że podstawa bytu narodu polskiego, rolnictwo, upadnie, jeżeli chłop poddany lub pań­ szczyźniany nie stanie się w olnym posiadaczem ziemi; że rew olucja agrar-7 Cyt. w g B o b i ń s k i e j , M a r k s i E n g e ls a s p r a w y p o ls k ie, W arszaw a 1954,

s. 165— 166.

8 W. L e n i n , D z ie ł a t. 16, IV w y d . ros., s. 103, lis t do S k w o rco w a -S tiep a n o w a , 1909.

na jest niemożliwa bez jednoczesnego zdobycia niepodległości narodowej, opanowania w ybrzeża bałtyckiego i ujścia rzek polskich“9.

Wyzwolenie chłopa i niepodległość narodu to nie były więc dwie róż­ ne kw estie w pływ ające w zajem nie na siebie. To były dwa różne aspekty centralnego problem u polskiej rew olucji burżuazyjno-dem okratycznej. Bez wyzwolenia chłopa i bez zrzucenia jarzm a zaborców nie była możli­ w a w Polsce pełna likwidacja ustroju feudalnego.

Powyższa teza dałaby się zilustrować na przykładach związanych z genezą dwu spośród naszych powstań: 1846 i 1863 roku. W połowie lat czterdziestych koła spiskowe decydowały się na hasło pow stania pod w pływ em w zrastającego na wsi w rzenia rewolucyjnego. Z drugiej strony agitacja uprawiana, na wsi przez rewolucjonistów, począwszy od Konfe­ deracji Powszechnej Narodu Polskiego, przyczyniła się też do zaktyw i­ zowania wsi. Uderzenie powstańców na Tarnów w dniu 18 lutego 1846 roku zostało przyśpieszone ze względu na oczekiwany lada dzień w ybuch ruchu chłbpskiego. Wiadomo jednak, że właśnie ów atak na Tarnów dał hasło do generalnego szturm u chłopów na dwory. Długoletni spór o to, które z w ydarzeń tych było przyczyną, a które skutkiem , uznać trzeba za bezcelowy. I pow stanie trój zaborowe, i antyfeudalny ruch chłopski sta­ nowiły przejaw y tej samej, rew olucyjnej dążności do obalenia ustroju feudalnego w Polsce.

Weźmy z kolei spraw ę genezy chłopskiego ruchu oporu w K rólestwie w 1861 roku. Wiemy, że· ten ruch m iał swoje w ew nętrzne przyczyny i że bezpośrednim sygnałem stało się dlań ogłoszenie ukazu carskiegoi o znie­ sieniu poddaństw a w Rosji. Ale wiemy też z licznych przekazów źródło­ wych, że do tego poruszenia chłopskiego przyczyniły się i m anifestacje w arszawskie. Z kolei można twierdzić, że ożywienie patriotyczne W arsza­ w y wiązało się z narastaniem, sytuacji rew olucyjnej w Rosji i w Polsce, tzn. między innym i z zaognieniem się kw estii chłopskiej. Również ukaz carski z 19 lutego, odw lekany od szeregu miesięcy, został wreszcie zreali­ zowany pod naciskiem zew nętrznych trudności, w których się znalazł rząd carski. A w tych trudnościach grała swoją rolę także spraw a polska. Zatem i w tym w ypadku rozwój ruchu chłopskiego w K rólestw ie nie da się odseparować od rozwoju m anifestacji politycznych, które doprowa­ dziły do, powstania, styczniowego.

Analizując tendencje, które w dobie rozw oju układu kapitalistycznego w Polsce prow adzą do rew olucji agrarnej, w ypada zatem rozważać w łączności: postępy kryzysu ustroju feudalnego, rozwój w alki klasowej chłopów oraz etapy ruchu narodowowyzwoleńczego. Trzy te elem enty ogniskują się w ideologii i w działaniu kolejnych ugrupow ań rew olucjo­ nistów polskich.

II. M O ŻLIW O ŚCI R EW O LU C JI A G R A R N E J W POLSCE X V III I X IX W.

1

Szczegółowa historia tych rew olucyjnych poczynań w ykracza poza ra ­ my tej rozprawy. Poniżej ograniczymy się do w skazania kilku punktów węzłowych i do próby periodyzacji.

D ruga połowa XVIII w. to czasy, w których spraw a rew olucji ag rar­ nej jeszcze nie staje u nas otw arcie na porządku dziennym. W ekonomice polskiej pojaw iają się zaledwie pierw sze elem enty układu kapitalistycz­ nego, są zaś one o wiele· słabsze w rolnictw ie niż w przemyśle. A parat ucisku feudalnego trw a jeszcze nienaruszony, a wzmocniona adm inistra­ cja państw ow a udziela naw et skuteczniejszego poparcia władzy p atriar- chalnej dziedzica. W alka klasowa chłopów je st bardzo żywa, przybiera zaś ostrzejsze form y w m om entach kryzysu politycznego (1768, 1789— 1790). N ajgroźniejszym przejaw em jej dla klasy panującej jest w tym okresie ukraińska „koliszczyzna“. Na polskich ziemiach Rzplitej opór chłopów nie doprowadza aż do pow stań zbrojnych, ale w yraża się w m a­ sowych, organizowanych suplikach, w coraz zuchwalszych żądaniach przejścia na czynsz, w lokalnych odmowach powinności, w w yraźnym za­ interesow aniu chłopów w ypadkam i politycznymi, a naw et rew olucją fran ­ cuską. „Diabli was, panowie, wezmą, nie będziecie nam długo pano­ wać!“ odzywał się „buntow nik“, chłop w kluczu tum skim dóbr p ry ­ masowskich w 1785 roku10.

Rosnąca intensywność oporu chłopskiego nie oznaczała przecież zm iany jakościowej w porów naniu do czasów niewzruszonego jeszcze feudalizmu. „Koliszczyzna“ była żywiołowym pow staniem chłopskim, podobnym w charakterze do w ielkich pow stań rosyjskich: wcześniejszego — Riazina czy późniejszego — Pugaczowa. W początkowych latach Oświecenia chłopi stający do w alki z uciskiem feudalnym nie mogli jeszcze liczyć na sojuszników spoza wsi. N ajbardziej postępowe elem enty mieszczaństwa m yślały w tedy o· napraw ie Rzplitej szlacheckiej, a nie o jej obaleniu. Tę napraw ę — w sensie bardzo ograniczonym — podejmował sam król w oparciu o m agnacką „Fam ilię“ Czartoryskich. K onfederaci barscy je­ szcze dalsi byli od m yśli o jakichkolw iek reform ach społecznych. Znamy pojedyncze w ypadki wspom agania opornych chłopów przez pokątnych pisarzy, „ludzi luźnych“, lub niższe duchowieństwo. Lecz pomoc ta, prze­ w ażnie ograniczona doi redagow ania suplik, na ogół nie staw iała sobie rew olucyjnych celów.

10 Cyt. w g S u p li k i ch ło p s k ie X V I I I w i e k u , w y d . J. L e s k i e w i с z i J. M i ­ c h a l s k i , W arszaw a 1954, s. 401.

A jednak właśnie z tych początkowych la t okresu Oświecenia pocho­ dzi dokument, który świadczy, że problem chłopski w Polsce zaczynał już w tedy wychodzić ze stadium ruchów żywiołowych. Mowa tu oczywiście o tzw. suplice torczyńskiej z 1767 roku. Nie w daję się w sporną sprawę jej autorstw a. Niezależnie od tego, czy była ona dziełem kogoś spośród chłopów, czy też warszawskiego inteligenta, suplika groziła pow staniem chłopskim i domagała się ulg idących bardzo daleko. Ustawowe ograni­ czenie powinności dworskich, jak również „rząd dem okratyczny najspra­ wiedliwszy“ z udziałem chłopów w „radzie publicznej“ — to byłby po­ ważny wyłom w ustro ju feudalnej Rzplitej. Zwróćmy też uw agą na zdanie: „Pomoc przeciwko nieprzyjaciołom w iary i Ojczyzny swoim ko­ sztem przyrzekam y po jednem u z każdego sta“11. Już ta pierwsza odezwa, naw ołująca do obalenia feudalizm u rękam i chłopów, wiązała zam iar swój z obroną k raju przed niebezpieczeństwem zewnętrznym.

Suplika torczyńska nie była zjawiskiem całkowicie odosobnionym. Także po rdzennej Polsce krążył „U niw ersał do chłopów“ z wezwaniem, aby w ygubili „plemię jaszczurcze, tj. panów waszych“. I ta odezwa mó­ wiła o „przewodnikach“, „którym trzeba, abyście w ierzyli i za nimi poszli z bronią i orężem“12. Jednakże podobne wezwania nie spotkały się z m a­ sowym odzewem. Na ówczesnym etapie rozwoju gospodarczego i społecz­ nego Polski ruchy chłopskie nie mogły przerosnąć w rew olucję agrarną. Co więcej, w ydaje się, że późniejszy okres Oświecenia sprzyjał jeszcze mniej podobnej rewolucji.

Na tle żywszego rozwoju stosunków kapitalistycznych dojrzewał w te­ dy w Polsce sojusz antym agnacki z udziałem patriotycznych elementów szlachty i mieszczaństwa. Sojusz te n m iał ch arakter postępowy, zm ierzał do obalenia oligarchii magnackiej i zlikwidowania w Polsce anarchii. Lecz główny jego trzon stanow iła średnia, posiadająca szlachta, toteż ów sojusz nie mógł postulować żadnej zasadniczej zmiany w położeniu chłopów.

Stronnictw u Patriotycznem u była jak najbardziej obca myśl o czynnym ich udziale w przygotow yw anym przewrocie. K ołłątaj (podobnie jak Sfa- szic) był pełen współczucia dla ludu, pracow ał nad popraw ą jego losu, gotów był naw et uspraAviedliwié jego „okrucieństw o“ w w ypadku zemsty nad panem. Lecz obserwując w rzenie rosnące na wsi Kołłątaj zaleca „re­ wolucję szlachecką“ na to właśnie, aby zapobiec „rew olucji pospólstw a“.

„Spieszmyż się wrócić ludziom, co im n atu ra ubeśpieczyła —■ pisze

w 1789 r. — [...] Im m niej zaradzić tem u w dzisiejszej rew olucji zechce­ my, tym pewniejszym i być możemy, że albo my, albo· nasze potomstwo 11 Cyt. w g S. S z c z o t k i , L a m e n t c h ło p s k i n a p a n y , W arszaw a 1946, s. 64 i n. 12 Cyt. w g J. M i c h a l s k i e g o , H is t o r ia P o ls k i 1764— 1795, W y b ó r t e k s t ó w , W arszaw a 1954, s. 9.

stanie się ofiarą rozpaczy i zem sty lu d u“13. Całość prac Sejm u Czterolet­ niego zm ierzała do wzmocnienia i zmodernizowania ustroju Rzplitej bez uciekania się do ruchów ludowych.

Dopiero insurekcja w tragicznej chwili zagrożenia niepodległości ka­ zała patriotom odwołać się do czynu chłopskiego. Kościuszko pisał w ode­ zwie bosutowskiej : „Mając walczyć z mnogimi hufcam i despotyzmu m u­ simy w ielką liczbę rąk uzbroić. Lecz aby te ręce dźwigały dzielnie i chęt­ nie broń za Ojczyznę [...] konieczną jest rzeczą, aby lud czuł, iż bijąc się przeciw nieprzyjacielowi powszechnemu znajduje w ty m polepszenie losu swego“14. U niwersały Naczelnika ograniczały rozm iary w yzysku feudal­ nego i poddaw ały je kontroli państwa. Nie głosiły one rew olucji społecz­ nej, chciały tylko zjednoczyć wszystkie patriotyczne żywioły w walce o niepodległość. Lecz obiektyw nie zarządzenia insurekcji mobilizowały wieś i daw ały jej broń do ręki. Kościuszko’ starał* się utrzym ać równowa­ gę między konserw atyzm em posiadającej szlachty a żądaniam i ludu. W praktyce nie zdołał przeforsować dokładnego stosowania naw et swych ułamkowych reform. To. wcale nie pomniejsza faktu, że insurekcja po raz pierwszy związała spraw ę obrony niepodległości z likw idacją — choć tylko stopniową — u stro ju feudalnego. Na przykładzie zachowania się szlachty z jednej, chłopów z drugiej strony w toczącej się w alce jako­

bińskie skrzydło insurekcji wysuwało dalsze projekty: mocniejszego

oparcia o lud, odebrania ziemi zdrajcom-m agnatom , nadzielenia tą zie­ m ią obrońców ojczyzny. Przykład rew olucyjny francuski w podobnych, w ojennych w arunkach w ytyczał drogę ku obaleniu w ładztwa szlachec­ kiego nad wsią. Po tej drodze insurekcja nie poszła. Pam iętajm y, że bę­ dąc — tak samo, ja k rew olucja francuska — ruchem antyfeudalnym insurekcja zaczynała swą pracę na zgoła innym, a w porów naniu do Za­ chodu bardzo opóźnionym etapie. Z tym się w iązała stosunkowo szczupła baza społeczna obozu jakobińskiego w Polsce. W arto jednak zwrócić uw a­ gę na przejaw y łączenia się z insurekcją ruchów chłopskich o charakte­ rze otw arcie antyszlacheckim, jak to się działo np. w K urlandii. Klęskę pow stania przetrw ała legenda kosynierska i w iara, że chłop wyzwolony potrafi ocalić ojczyznę.

O tym, jak szybko dojrzewały poglądy na spraw ę chłopską w ogniu

doświadczeń polskich i francuskich, świadczy między innym i spraw a Gorzkowskiego. Spisek zawiązany przez niego w śród chłopów podlaskich w 1797 roku to ogromny, jakościowy krok naprzód w porów naniu z. tak niedawną kam panią kościuszkowską. Odłam spisku ogólnopolskiego’, za­

13 O d e z w a do deputa cji... w w y d a n iu L i s t y A n o n im a , w y d . B. L e ś n o d o r - s к i, t. II, W arszaw a 1954, s. 174— 176.

wiązanego w celach niepodległościowych, podejm uje na wsi agitację antyszlachecką. Przygotow uje pow stanie chłopskie, które ma podać rękę wojskom francuskim i legionom Dąbrowskiego. Ale chce również obalić pańszczyznę i rozprawić się z tą częścią szlachty, która ośmieli się stawić mu opór. „To co jest w stodołach i szpichlerzach pańskich, na to w k rw a­ wym pocie chłopi pracowali, więc ich praca będzie im żywnością. Lep­ szym panom zostawi się, co jest potrzebnym do życia na rok, a którzy byli i będą złymi, zginą jak ci, których na Rusi powieszano“15. Gorzkow- ski był u nas pierwszym, który postulował i usiłował wprowadzić w czyn rew olucję agrarną. Przy ówczesnym poziomie ekonomiki wiejskiej oraz względnej słabości lewego skrzydła jakobinów nie było wielkich szans na realizację tych planów. Mimo to nie można traktow ać spraw y Gorzkow- sfciego jako oderwanego wyskoku samotnego agitatora. Gorzkowski miał towarzyszy pracy w W arszawie i na Podlasiu; jego agitacja spotykała się z odzewem chłopów; władze austriackie widziały w niej poważne niebez­ pieczeństwo. W Związku Radzieckim ogłoszono świeżo nowe m ateriały do tej spraw y13a. W arto zwrócić uwagę, że okolice, w których działał Gorz- kowski, były i w XIX w ieku ogniskiem ruchów chłopskich, blisko wiążą­ cych się ze spraw ą narodową.

2

Okres następujący po upadku Rzplitej przynogi, o ile się zdaje, osłabie­ nie w alki klasowej na wsi. Zjawisko to można tłumaczyć zbieżnością dwóch szeregów przyczyn. Z jednej strony pod rządam i zaborców doznał wzmocnienia ap arat ucisku feudalnego. Nowa w ładza państw ow a strzegła skuteczniej interesów dziedzica niż dawna w ładza w anarchicznym pań­ stw ie szlacheckim. Z drugiej strony rządy zaborcze (głównie austriacki, w mniejszej mierze pruski) zapoczątkowały reform ę stosunków wiejskich. Ustawodawstwo absolutyzmu oświeconego miało na celu wzmocnienie fe­ udalizmu, nie jego likwidację, toteż utrzym yw ało w mocy poddaństwo i pańszczyznę. Mimo to· uregulow anie powinności mogło oznaczać w p rak ­ tyce ulgę dla chłopów, zwłaszcza zamożniejszych. Przyznane im praw o podawania skarg n a dziedzica zwracało opór chłopski w nowe łożysko le­ galnych procesów, na razie mniej niebezpieczne dla ustroju feudalnego·.

Na początek XIX w ieku przypada seria reform o odmiennym już cha­ rakterze. Zniesienie poddaństw a w Ks. W arszawskim (1807), a z kolei regulacja pruska (1811, 1816, 1823) są to już częściowo reform y

burżuazyj-15 W £ p a m iętn ik a O r c h o w s k i e g o , P r z e g l ą d d z i e j ó w P o ls k i t. III, P aryż 1839, S.25.

15a J. S. M i l l e r, W o z z w a n i j e F ra n cis zk a G o ż k o w s k o g o , I z iś to r i i s o c ia ln o -p o li-

ne, likwidujące stopniowo feudalizm. Ta likw idacja odbywa się w intere­ sie właścicieli ziemskich, a z największą krzyw dą wsi. Zaczyna się okres coraz forsowniej szego rugow ania chłopstwa. Wieś staw ia opór nowym zarządzeniom. Chłopi w Ks. W arszawskim porzucają masowo dotychcza­ sowych panów. Ludność dóbr narodowych domaga się oczynszowania i procesuje się z dzierżawcami. W Poznańskiem i na Pomorzu niektóre wsie usiłują przeciwstawić się krzywdzącej je regulacji. K ronikę tych w y­ darzeń znamy do dzisiaj bardzo niedostatecznie i to nas zmusza do ostroż­ ności w sądach. Mimo wszystko w ydaje się, że opór chłopski w Galicji, K rólestw ie i Poznańskiem był w pierwszej ćwierci XIX w ieku stosunkowo słabszy niż na tych samych ziemiach przed rozbiorem; był zaś na pewno znacznie słabszy w porów naniu do lat następnych, 1830— 1848. Pierwsze reform y typu „pruskiego“ dotarły na polską wieś stosunkowo wcześnie, to znaczy na początkowym etapie tw orzenia się kapitalistycznego folw ar­ ku. Wieś doznała cząstkowej ulgi (albo mogła się spodziewać tej ulgi) w ucisku feudalnym , zanim jeszcze dał się jej we znaki nowy ucisk kapi­ talistyczny. Stąd, być może, doraźna skuteczność tych reform, które w pły­ nęły przejściowo na osłabienie fali oporu chłopskiego. Niniejsze, ' raczej teoretyczne przypuszczenia wymagać będą jeszcze dokładnej kontroli źródłowej.

Na razie można tylko zaryzykować pogląd, że władztwo obszarnicze w latach 1795— 1830 w ydawało się mniej zagrożone niż przedtem i potem.

W yjątek stanowią oczywiście ziemie śląskie, gdzie na te w łaśnie czasy przypadły trzy fale silnych pow stań chłopskich; w latach dziewięćdziesią­ tych XVIII w. oraz w latach 1807 i 1811. Potem dopiero nastał trzydzie­ stoletni okres względnej ciszy aż do Wiosny Ludów. Lecz sytuacja wsi śląskiej różniła się ‘pod niektórym i względami od innych dzielnic Polski. Rządy pruskie przyniosły tutaj nie zmniejszenie, a znaczne zaostrzenie ucisku feudalnego. Ten ostatni już z końcem XVIII w ieku wiązał się z no­ w ym i form am i eksploatacji rugow anych ze w si wyrobników. Chłop śląski, wyzyskiwany w sposób bardziej bezwzględny niż w. jakim kolw iek innym zakątku środkowej Europy, staw iał rozpaczliwy opór państw u ju n k ier­ skiemu. Opór ten został złam any po pięćdziesięciu blisko latach walki; od­ nowił się dopiero w dniach kryzysu absolutyzmu w 1848 roku.

Obserwowane zjawisko osłabienia napięcia socjalnego na wsi polskiej w początku XIX w ieku trzeba teraz zestawić z inną serią faktów: ze spadkiem zainteresow ania spraw ą chłopską w śród polskiej lewicy. Czasy Ks. Warszawskiego są świadkam i załam ania się ideologii „jakobinów “. Następne, po kongresie wiedeńskim, pokolenie konspiratorów to rew olu­ cjoniści „szlacheccy“, gotowi do w alki o wolność, ale niezdolni *do poru­ szenia ludu. Niewiele też (poza osobą Szredera) wiadomo o kontaktach między związkami tajnym i la t dwudziestych a poszczególnymi

„burzy-cielám i“, tzn. klasowymi przywódcam i chłopów. W publicystyce postępo­ wej tego czasu, równie jak w poezji rom antycznej, można znaleźć ostrą krytykę ucisku feudalnego, potępienie arystokracji i propozycje oswo­ bodzenia chłopa, głównie w związku ze spraw ą w alki o niepodległość. Twórczość ta nie zachęca do poruszenia chłopów przeciw szlachcie. N aj­ jaskraw sze pod tym względem wiersze Goszczyńskiego („Zamek kaniow­ ski“, „Uczta zem sty“) są ostrzeżeniem pod adresem szlachty, nie zaś we­ zwaniem ludu do walki.

Czy brak akcentów konsekw entnie antyszlacheckich wiąże się w owych latach z faktem, że w samej wsi w alka klasowa osłabła? Trudno tutaj w y­ stąpić z zupełnie stanowczym dowodem. Jedno je st oczywiste: problem rew olucji agrarnej, jako powszechnego ruchu antyfeudalnego zwróconego też przeciw zaborcom, nie stanął w Polsce na porządku dziennym pomię­ dzy 1800 a 1830 rokiem.

Problem ten nie stan ął również w pow staniu listopadowym. Sam jego w ybuch dał sygnał do w ystąpień chłopskich w różnych częściach kraju. To można stwierdzić, że każdy przew rót polityczny zachęcał w tedy chło­ pów do ponaw iania prób zrzucenia jarzm a. W tym w ypadku władza w W arszawie pozostała w ręku tej samej zawsze, posiadającej szlachty. Jej względnie postępowe skrzydło „kaliskie“ godziło się z zamianą pań­ szczyzny na czynsz. Ale i ono nie myślało pobłażać chłopskim „nieporząd­ kom “. Klasowe ruchy chłopskie w 1831 roku zw racały się też w konse­ kw encji przeciw szlacheckim władzom pow stania listopadowego.

Towarzystwo Patriotyczne w 1831 roku, atakując w swych w ystąpie­ niach chw iejną czy wręcz zdradziecką politykę generalicji i rządu, żądało poruszenia i uzbrojenia mas. Środek pozyskania chłopów widziano w znie­ sieniu pańszczyzny. Pomimo że lewica Tow arzystw a radykalizow ała się dosyć szybko w ciągu samej rewolucji, nie zdaje się, by doszła przed osta­ teczną klęską do stanowiska otw arcie antyszlacheckiego. Nie dostrzegała głębokości antagonizm u pomiędzy szlachtą a chłopem; w każdym razie była daleka od m yśli o podejmowaniu w śród chłopów samodzielnej agi­ tacji. Przewodziła w pow staniu szlachta posiadająca, opozycję reprezen­ towali rewolucjoniści szlacheccy. Ruch tego ty p u nie mógł przerosnąć w rewolucję agrarną.

3

Trzeci z kolei etap w rozwoju naszego problem u — od powstania li­ stopadowego do Wiosny Ludów — posiada kluczowe znaczenie. W tych la­ tach w łaśnie zarysow uje się stanowczy kryzys u stro ju feudalnego na w szystkich ziemiach polskich: na uprzem ysłowionym Śląsku, n a „regulo­ w anej“ już wsi wielkopolskiej, pośród rugów i czynszowania w K

stwie i tak samo pośród galicyjskiego zastoju. Rozwój sił wytwórczych to jeden czynnik przem aw iający za zniesieniem pańszczyzny. D ru­ gim czynnikiem jest rosnący teraz coraz szybciej opór chłopów, najgroź­ niejszy właśnie w zacofanej i nie tkniętej przez reform y Galicji. Nie zna­ my jeszcze dokładnie w szystkich lokalnych w ystąpień chłopskich z tych lat kilkunastu. W ydaje się, że pierwsze ich nasilenie przypada na okres powstania listopadowego i najbliższe lata po' jego upadku. Drugie, znacznie potężniejsze, ujaw nia się począwszy od 1842 czy 1843 roku.

W obliczu wznoszącej się fali ruchów antyfeudalnych dokonał się prze­ łom w polskiej myśli politycznej. Część byłych działaczy z lewicy Towa­ rzystw a Patriotycznego przeszła na emigracji na stanowisko zdecydowanej już obrony chłopa. Krępowiecki w swej głośnej mowie z 29 listopada 1832 roku dał w strząsający obraz nędzy chłopa w dawnej Rzplitej i po­ chwalił otwarcie ukraińskich „Spartakusów “ z XVII і XVIII wieku. De­ maskując zdradę obozu kontrrew olucji w ostatnim pow staniu wyszydzał hasło „jedności i zaufania“, którym wiązano w tedy ręce opozycji. „Oby Opatrzność chroniła ludy przed jednością i zaufaniem! Są to dwie bękarcie i ogłupiające cnoty, które przyspieszyły nasz upadek“ lß. W tych' słowach K rępowiecki zryw ał z, zasadą solidaryzmu narodowego, która słu­ żyła tylko· klasom posiadającym. Zryw ał ze szlachtą, a staw ał po .stronie ludu.

Bliższe1 ujęcie nowego- program u przyniósł pierwszy M anifest Groma­ dy Grudziąż z 1835 roku. „Lud nie chce już być płaszczącym się żebra­ kiem, oczekiwać od zrobaczałej mniejszości lichej praw swych jałm użny. Lud równa wszystko do siebie, sam nie m yśli podrastać, bo jest najw yż­ szym, ostatnim szczeblem ziemskiej potęgi. Ten lud nie chce od was daro­ wizny własności, odpycha waszą szczodrobliwość, pod którą k ry je się zbło- cony egoizm, czarna zdrada podstępu, chęć ocalenia choć w części waszych pergam inów zbutw iałych“ 17. Mamy w tych słowach nie tylko przeciw sta­ wienie się szlachcie, ale i odrzucenie program u odgórnego uwłaszczenia.. Sam lud m a stanąć do w alki i odebrać ziemię z rąk ciemiężycieli.

Odezwy Gromad i innych grup em igracyjnej lewicy („Północ“ Czyń- skiego) dość szybko trafiły doi kraju. Ówczesne związki tajn e spotykały się (począwszy od zaliwszczyzny) z rosnącą wrogością posiadającej szlachty. Z drugiej strony obserwowały wzmagającą się aktywność chłopstwa. Na tym tle lewe skrzydło; konspiracji krajow ej przeszło stosunkowo szybko na pozycje antyszlacheckie. Tendencja ta uwidacznia się już w latach 1835— 1836 w Stowarzyszeniu Ludu Polskiego. Wyraża ją secesja z SLP, Konfederacja Powszechna Narodu Polskiego (1837), założona w T arnow

-16 Cyt. w g W s t u le c ie W i o s n y L u d ó w t. V, s. 60. 17 T am że, s. 89.

skiem, ale sięgającą wpływ am i do K rakow a i Warszawy. W latach czter­ dziestych n u rt ludowy i antyszlachecki zaczyna zdobywać przewagę w konspiracjach Królestw a oraz zaboru pruskiego.

Dwa zjawiska jakościowo nowe ujaw niają się teraz w polskim życiu politycznym. Po pierwsze, konspiratorzy ze szlachty czy z inteligencji na­ wiązują kontakty z ludem. W Galicji i Krakowskiem w latach trzydzie­ stych prowadzili tę robotę „konfederaci“, a poza. ich organizacją Cięgle- wicz. W Królestwie w tym czasie próbują prowadzić agitację na wsi tajne związki w Kielcach i Łukowie. Akcja ta. potężnieje w latach 1844— 1845 obejm ując południową część Królestwa, Galicję i okręg krakowski. W za­ borze pruskim kierow ał nią Stefański. Ograniczając się do wypadków stwierdzonych przez akta śledcze można przyjąć, że w przededniu w ybu­ chu 1846 roku były czynne wśród chłopów setki rew olucyjnych agitato­ rów. W czasie swej akcji musieli oni także zająć stanowisko wobec w iej­ skich problem ów klasowych. Potępiając ucisk obszarniczy wychodzili już z roli „arbitrów “ pomiędzy panem a chłopem, stając po stronie tego ostat­ niego. Nie zawsze znajdowało to w yraz w propagandzie pisanej, która akcentowała, głównie spraw ę w alki z zaborcą i do niej przede w szystkim mobilizowała chłopa. Np. odezwy Goslara mówiły tylko o obaleniu „cesa­ rza“, nie rządów szlacheckich. Głosiły one: „Zacznijcie dzieło wasze, nie róbcie i nie żądajcie pańszczyzny ani czynszów, ani żadnej daniny, uzbra­ jajcie się na nieprzyjaciela, a błogosławieństwo wam, że zwyciężycie Niemców i Moskali“18. Znaczyło to po prostu, że w ludowym ruchu anty- zaborczym może wziąć udział i szlachta. Podobnie i Ściegienny zalecał chłopom współpracę z „m niejszym i“, „dobrym i“ panami, którzy „wiele dobrego dla was robią“19. Ale podobne akcenty nie w yrażały już szkodli­ wej tendencji do kompromisu ze szlachtą jako klasą. Świadczyły one natom iast o słusznej taktyce rosnącego ruchu rewolucyjnego, ogarniają­ cego również postępowe skrzydło szlacheckich demokratów.

Drugie równoległe zjawisko niemniejszej wagi to sam orzutne włącza­ nie się chłopów do akcji niepodległościowej. Na określonym etapie rozwo­ ju gospodarczego i politycznego wieś zaczyna wyłaniać jeszcze zrazu n ie ­ liczne jednostki gotowe do w alki z uciskiem nie w skali jednej wsi czy regionu, ale· całego' kraju. Spraw a zniesienia pańszczyzny zaczyna się w ią­ zać w ich oczach ze spraw ą wyzwolenia narodu. W tym procesie uśw iada­ m iającym ogromna rola przypada rosnącej teraz liczbie synów chłopskich, którzy próbowali nauki i powrócili na wieś, nie dobiwszy się kariery w

in-18 N o w a E w a n g e l ia do lu d u p o ls k ie g o — o d ezw a p raw d op od obn ie G oslara z z i­ m y 1845— 1846 r., ogłoszona p rzez I. S. M i l l e r a w czasop iśm ie „K ratkije S o o b szcze- n ija In stitu ta S ło w ia n o w ie d ie n ija “, M oskw a 1955, nr 14, s. 38— 39.

19 Z lo ta k s ią że c zk a , w yd . C. W y c e c h, K s . P io t r Ś c ie g ie n n y , W arszaw a 1953, s. 149.

teligenckim zawodzie. Tacy właśnie ludzie (Goslar, Siwiec, a m utatis m u­

tandis i Ściegienny) łączyli znajomość św iata z kredytem zaufania w ro­

dzinnej okolicy. Oni też najskuteczniej wiązali masy chłopskie z obozem rew olucyjnym . I oto w latach 1844— 1846 Cytadele w arszawska i poznań­ ska po raz pierw szy zapełniają się chłopami — uczestnikam i ruchów nie­ podległościowych. Było ich kilkudziesięciu w Poznaniu, a ponad stu w W arszawie20, wliczając oczywiście uczestników Związku Ściegiennego.

Ta ostatnia organizacja świadczy o daleko już posuniętej mobilizacji cHłopstwa. O bjęła ona przecież w kilkunastu pow iatach kilkuset świado­ m ych działaczy-chłopów, urobionych przez „Złotą książeczkę“. Dokum ent ten, wyrosły z potrzeb i żądań wsi, mówiący kategorycznie o oddaniu chłopom ziemi, w skazywał im zarazem, że spraw a ich jest także spraw ą m iejskiej biedoty, że w ojna z panam i i w ojna z zaborcą będzie jednym i tym samym dziełem. Był to nie tylko doskonały tekst agitacyjny, ale i m anifest program ow y w wielu punktach w yprzedzający swoje pokolenie (że wziąć chociażby postawione w nim hasło solidarności z ludem rosyj­ skim). Związek Ściegiennego przy swych chłopskich założeniach klasowych współpracował ściśle ze spiskiem ogólnokrajowym, który pow stał w śro­ dowisku miejskim. Tą właśnie drogą chłopi-rewolucjoniści nawiązywali kontakty z konšpiruj ącą czeladzią rzemieślniczą i robotnikam i fabrycz­ nymi.

Połowa la t czterdziestych jest chwilą, w której na przestrzeni stulecia istniało na ziemiach polskich największe prawdopodobieństwo wybuchu rew olucji agrarnej. Na te w łaśnie la ta przypadają teoretyczne sformuło­ w ania jej m etod i celów: w „Praw dach żywotnych narodu polskiego“ i w „Katechizmie dem okratycznym “. Można bez tru d u w ytknąć K am ień­ skiem u jego związki z klasą posiadającą, jego złudzenia w stosunku do szlachty, jego liberalne poglądy ekonomiczne, jego pedantyzm w unika­ niu komprom itacji. To wszystko nie zmienia faktu, że te dwie jego książ­ ki dawały najjaśniejszy, najbardziej przystępny w ykład „wojny ludow ej“, takiej właśnie, która mogła przerosnąć w rew olucję agrarną. To, że Ka­ m ieński nakazyw ał od pierwszej chwili powoływać do w alki ogół chło­ pów i łamać opór klas posiadających, to właśnie decydowało o rew olu­ cyjnym ładunku tej propagandy. „Lud w najogólniejszym znaczeniu jest to cały naród. Powiedzieć np. — lud polski — czy naród polski — jest wszystko jedno. Jeżeli zaś mówimy o różnych stanach wśród narodu, natenczas słowo — lu d — znaczy zawsze stan najliczniejszy, który sta­ nowi największą część narodu, całą jego potęgę i siłę“21. Te słowa „K ate­ chizmu“ były w yznaniem w iary prawdziwego dem okraty.

20 p or d ru k ow an ą niżej w n in ie jsz y m to m ie rozp raw ę J. B e r g h a u z e n a . 21 Cyt. w g W s t u le c ie W i o s n y L u d ó w t. V, s. 294.

Myśl polityczna Dembowskiego szła oczywiście i dalej, i głębiej, cho­ ciaż oddziaływała poprzez osłonki cenzury. Dembowski uzasadnił ludow y charakter rewolucji, wskazał potrzebę całkowitego uchylenia „przemocy własności“, tj. ekonomicznej przew agi dworu nad wsią. Przede wszyst­ kim zaś pchał naprzód całe swoje środowisko do wyciągnięcia konsekw en­ cji z demokratycznego credo, do podjęcia ludowego czynu. Jego nie­ zwykłe życie wypaliło- się aż do końca w ciągu trzyletniej, gorączkowej walki. „Rewolucja społeczna“, dla której się poświęcił, m iała być w łaśnie rew olucją agrarną.

Dwa słowa jeszcze tylko- o echach, jakie nadciągająca burza zbudziła w literaturze polskiej. Nie ma drugiego okresu, w którym by tak mocno i tak powszechnie jak w tedy brzm iały w poezji naszej akcenty rew olucyj­ ne. Chciałbym tylko ukazać na m ateriale literackim te same dwa zjawiska równoległe, o których była mowa przy rozwoju konspiracji. Z jednej stro­ ny buntownicza poezja ludowa zaczyna się nasycać treścią patriotyczną, z drugiej zaś wiersz rom antyczny: Słowackiego, Berwińskiego, w arszaw ­ skich „cyganów“ czy galicyjskiej „Ziewoni“ — wzywa do rew olucji spo­ łecznej, niekiedy w prost do uderzenia na szlachtę.

Mo Ś c ie g ie n n y papir z R zym u, Co b y ano razem w sę d y P o sły ch łop y, kaj nakozu, B ron ić, bić się w śty ry rzyn d y ... P ojd o z n am i tak że i ci, Co carow i n ie chco słu żyć, R azem , razem m y i uni, Juz n i m ożno cek ać dłuży.

To jest autentyczna piosenka chłopska, zanotowana przez Jan a C h o - r o s i ń s k i e g o22. A tem u głosowi odpowiadał finał „Mysiej Wieży“ :

W ięc ty im , P ia ście, p ro sty rozum k m iecy I zd row e podaj do ratu n k u p lecy,

I rzeknij w sz e d łsz y p o m ięd zy ich sw ary: „Ja w a m poradzę, bracia, ja, k m ieć sta ry !“ A je ś li sło w o m ty m n ie dadzą ucha, To w ie sz co, P ia ście ...

C iszej, k to ś n as słucha!

4

Rok 1846 oglądał w Polsce najpotężniejszy w naszych dziejach an ty - szlachecki ruch chłopów — i najszczerzej dem okratyczne pow stanie tró j- zaborowe. Niżej jeszcze wrócimy do przyczyn ówczesnej klęski. Tu w y­

starczy zaznaczyć, że mimo heroicznych wysiłków Dembowskiego i tow a­ rzyszy dwa te ruchy nie zlały się w jeden, nie stały się rew olucją ag rar­ ną. Dlatego też upadło pow stanie krakow skie i dlatego uległ wojskowej „pacyfikacji“ ruch galicyjskich chłopów. Potężny cios zadany ustrojow i feudalnem u nie został w ykorzystany dla spraw y wyzwolenia narodu.

Następne rew olucyjne la ta 1848— 1849 były świadkami ogromnej aktywności chłopów w objętych ruchem zaborach: austriackim i pruskim . Działania chłopskie cechowała znaczna samodzielność, zaś ostrem u napię­ ciu w alki klasowej tow arzyszyły nastroje patriotyczne, uwidocznione w bitwach pod Miłosławiem i Wrześnią. Po stronie chłopstwa istniały wszelkie w arunki do wzięcia udziału w rew olucji burżuazyjno^demokra- tycznej, która ogarnęła Europę. Zawiedli natom iast demokraci polscy, zdziesiątkowani w 1846 roku, po części cofający się ku solidarystycznym, „um iarkow anym “ pozycjom. U m iejętna propaganda szlachecka wykorzy­ stała motyw „rzezi galicyjskiej“, okrzyczała chłopów jako „bratobójców “ albo też „pachołków M etternicha“ ; potępiła dążenia niepodległościowe ja ­ ko prowadzące do nowej „rabacji“ ; montowała forsownie liberalny, pseudonarodowy blok antychłopski. Z drugiej strony rządy zaborcze ogłaszały pośpiesznie reform y likw idując najdokuczliwsze formy ucisku feudalnego, zapobiegając pow staniu chłopskiemu. Fala w ystąpień ludo­ wych stopniowo^ opadła, do: rew olucji agrarnej nie doszło i tym razem.

Dwie zachodnie dzielnice Polski m iały teraz już poza sobą problem uwłaszczenia. W nowych w arunkach gospodarki kapitalistycznej nie tak szybko mogło dojść na tych ziemiach do nowej sytuacji rew olucyj­ nej. Wchodziła za to w orbitę rew olucji Rosja, a wraz z nią i K róle­ stwo Polskie. W porów naniu do> napięcia rewolucyjnego lat czterdzie­ stych ruch lat sześćdziesiątych był tu znacznie bardziej masowy. Jeśli w chłopskim ruchu oporu 1861 roku, w m anifestacjach warszawskich, w „organizacji narodow ej“ i w końcu w walce zbrojnej czynne były tak liczne grupy różnych w arstw społecznych, świadczyło to o posuniętej już krystalizacji narodu burżuazyjnego, o dużych możliwościach rewolucji burżuazyjno-dem okratycznej. W dodatku ruch m iał potężnego sprzymie­ rzeńca w masach ludowych Rosji, Ukrainy, Białorusi i Litwy, które też gotowały się do w alki z caratem. A jednak trzeba stwierdzić, że pow sta­ nie styczniowe nie znalazło się aż ta k blisko rew olucji agrarnej, jak miało to; miejsce w 1846 roku. A ni ruch chłopski w K rólestwie nie do­ szedł aż do napięcia wypadków tarnowskich, ani lewica czerwonych nie dorów nała w swym rewolucjonizmie czasom Dembowskiego. Poważna część tej lewicy kształtow ała swą ideologię pod bezpośrednim wpływem Czernyszewskiego. G rupy warszawskiej młodzieży angażowały się w ru ­

chu oporu chłopów przeciw pańszczyżnie. W rew olucyjnej poezji tych la t (Żeligowski, Komar, Narzym ski i in.) drgały znów mocno antyszla- checkie akcenty. Przyw ódcy lewicy polskiej z Dąbrowskim, Padlewskim i Bobrowskim na czele przeforsow ali w Komitecie C entralnym sprawę rewolucyjnego uwłaszczenia. W całości jednak lewica czerwonych, nie po­ staw iła hasła rew olucji agrarnej. Rozbrzmiewa ono silniej na sąsiednich ziemiach ukraińskich i zwłaszcza białoruskich, gdzie w tórują mu też świa­ domie powstańcy narodowości polskiej. Ta różnica rewolucyjnego napię­ cia między K rólestw em a Litw ą i Białorusią może dałaby się w ytłum a­ czyć odmiennym, stopniem rozwoju społeczno-gospodarczego. W K róle­ stwie szansa rew olucji burżuazyjno-dem okratycznej zjawiła się stosun­ kowo późno, gdy już feudalne stosunki uległy częściowym przeobraże­ niom, gdy pańszczyzna była. już w zaniku, wieś dosyć już daleko rozw ar­ stwiona, gdy konflikt między burżuazją a proletariatem już mocno dawał znać o sobie. Czynniki te nie sprzyjały radykalizacji lewicy czerwonych. Ta ostatnia mogła zakładać, że rew olucyjne uwłaszczenie w ystarczy dla uzbrojenia chłopów przeciw zaborcy bez równoczesnej w alki ze szlachtą, tj. bez rew olucji agrarnej. Rozumowanie to miało za sobą pozory słuszno­ ści w Królestwie, nie było zaś do pomyślenia na wschód od Bugu. Toteż czynny tam Kalinowski szedł dalej w swym radykalizm ie niż opozycja czerwona w Warszawie. Gdzie leżał błąd pierwszego Rządu Tymczasowe­ go, gdy zakładał on, że dekrety 22 stycznia „w ystarczą“ dla poruszenia wsi? Po pierwsze, mogły one wystarczyć dla Królestwa, lecz nie dla „Li­ tw y i Rusi“. A ruch ograniczony do K rólestw a skazany był n a przegra­ ną. Po drugie, program, który nie wykluczał stanowczo możliwości kom­ prom isu ze szlachtą (poprzez obietnicę indem nizacji właścicieli), otwie­ rał wpływom szlacheckim dostęp do kierow nictw a ruchu, a. tym samym zagrażał realizacji naw et dekretów 22 stycznia. Wiemy, że losy pow sta­ nia styczniowego potoczyły się właśnie tą drogą.

Powstanie to uczyniło chłopów właścicielami ziemi, nie obaliło nato­ m iast panowania carskiego nad Polską. Ziemie polskie wkroczyły w epo­ kę kapitalizm u bez przejścia przez rew olucję burżuazyjno-dem okratycz- ną. Przejściowo nadw ątlony folw ark zatrzym ał gospodarczą przewagę nad wsią, utrzym ując przy życiu liczne przeżytki feudalńego ucisku. W w arunkach „pruskiej“ drogi problem agrarny nie zniknął z życia pol- kiego i w kapitalistycznej formacji. P racujące chłopstwo miało jeszcze stanąć do w alki o likw idację folwarku. Stało się to już w zmienionych w arunkach, pod hegemonią klasy robotniczej. Rewolucja agrarna — za­ wsze związana z problemem· niepodległości — łączyła się już na ty m etapie z generalnym atakiem na ustrój kapitalistyczny.

III. R Z Ą D Y ZABOR C ZE I OBO ZY PO LITY C ZN E P O L SK IE W OBEC PRO BLEM U R EW OLUCJI A G R A R N E J

1

Z naszego określenia rew olucji agrarnej jako kluczowego problem u dla czasów kryzysu feudalizm u w Polsce w ynika dalszy wniosek, że stosunek do tego problem u przesądzał też o postawie politycznej poszczególnych klas i grup społecznych. Sprawę tę rozpatrzym y skrótowo w przekroju la t 1832— 1864, w których spraw a rew olucji agrarnej stała na porządku dziennym. W ocenie polskich obozów politycznych korzystam głównie z ustaleń N. A s s o r o d o b r a j i B. B a c z k i 23, chociaż dążę do uści­ ślenia niektórych definicji.

Stosunek rządów zaborczych do problem u agrarnego w Polsce rysuje się już dziś w ystarczająco jasno. W ciągu całego tego okresu rządy te re­ prezentow ały interesy wielkiej własności ziemskiej Rosji, A ustrii i Prus. Były więc konsekwentnie przeciwne rew olucji agrarnej nie tylko u siebie, ale i w podbitych częściach Polski. „F akty nie są izolowane“ — mówił M etternich sprzeciwiając się likw idacji pańszczyzny w Galicji po pow sta­ niu 1846 roku. Taka koncesja zagrażała interesom właścicieli ziemskich w innych częściach monarchii.

P ublicystyka i historiografia szlachecka oskarżały w tedy i potem obcą biurokrację o skłonności „radykalne“, tzn. o popieranie chłopów polskich przeciw szlachcie. Te oskarżenia były częścią składową teorii, jakoby chłopskie ruchy antyfeudalne były dziełem obcej prowokacji. W polityce wszystkich trzech rządów zaborczych dochodziły okresowo do głosu ten­ dencje „józefińskie“ odgórnego regulow ania wyzysku feudalnego. Także na niższych szczeblach adm inistracji zaborczej trafiali się przyjaciele chłopów. Ale w zasadzie jeżeli Krieg, Flottw ell czy też M uchanow w y­ gryw ali z politycznych względów antagonizm y między wsią a dworem, robili to tylko z myślą o: trzym aniu w szachu szlachty, nie zaś o likwidacji jej władzy. W chwilach bezpośredniego zagrożenia dochodziło wprawdzie i do tego, że B reinl czy też M uraw jew usiłowali uzbrajać chłopów do walki z powstaniem. Ale rządy centralne w ycofywały się z tej gry, gdy tylko ruch chłopski w Polsce ujaw niał się jako siła samodzielna. Wobec przejaw ów samodzielności chłopskiej, wobec groźby rew olucji agrarnej

23 N. A s s o r o d o b r a j , W s p r a w i e k r y t e r i u m p o s t ę p o w o ś c i w h is to r ii h i s t o ­

riografii, „ K w artaln ik H isto ry cz n y “ 1953, nr 4; B. B a c z k o, P o g lą d y T o w a r z y s t w a D e m o k r a t y c z n e g o P olskiego, W arszaw a 1955. Por. S. K i e n i e w i c z , L a qu e stio n a graire e t la lu t te p o u r la li b é r a t io n n a tio n a le en P o lo g n e e t en Ita lie à l'époque du P r i n t e m p s des Peu p les. L a Po lo g n e au X C o n g rès d e s S cien ces H i sto riq u e s , W arsza­

rząd zaborczy zawsze uciekał się do* represji. Klasycznym tego przykła­ dem była „pacyfikacja“ Galicji w 1846 roku.

Sam fakt, że reform y ustroju feudalnego wchodziły w życie w poszcze­ gólnych zaborach z mocy dekretów monarszych, tylko um acnia tezę o konserw atyw nej postawie tych rządów. Reformy odgórne (1811, 1823, 1850 w Prusiech, 1846, 1848— 1849 w A ustrii, 1846, 1861, 1864 w Rosji) następow ały w obliczu grożącej rewolucji, pod presją mas ludowych w Polsce i w sąsiednich prowincjach. Sankcjonując zdobycze już w yw al­ czone przez chłopów reform y te zm ierzały do rozbrojenia nastrojów re­ wolucyjnych, do utrzym ania pod nową postacią przewagi klas posiadają­ cych. Te ostatnie w końcowym w yniku mogfy też zawsze liczyć na popar­ cie obcego rządu przeciw w łasnem u ludowi.

2

Mówiąc o społeczeństwie polskim zaczynamy nasz przegląd od klas posiadających. O bejm ujem y tym m ianem ogół właścicieli folwarków, jak również górne sfery burżuazji tradycyjnie ciążące ku szlachcie. Po ro­ ku 1831 cały ten obóz zaczyna rezygnować z otw artej obrony całości sy­ stem u feudalnego. Zm uszają go do tego zarówno konieczności gospodar­ cze, jak i potrzeba liczenia się z ruchem rew olucyjnym , z grożącą posta­ wą chłopstwa. Ewolucja ta jest stopniowa i nierów nom ierna. Znaczne grupy szlachty aż do końca protestują przeciw uwłaszczeniu. Ale o po­ lityce klasy tej jako całości decydują już elem enty przestaw iające się na gospodarkę kapitalistyczną. Przejście do kapitalizm u winno w ich rozu­ m ieniu dokonać się drogą „pruską“. Klasy posiadające godzą się na uw ła­ szczenie chłopa, lecz m a ono· objąć tylko g ru n t przez niego upraw iany, za odszkodowaniem na rzecz obszarnika oraz przy równoczesnym zniesie­ niu serw itutów. W m iarę możności w inna to być reform a stopniowa i le­ galna. W swej klasycznej postaci zobrazowały ten p ro g ram -publikacje Tomasza Potockiego („K rzyżtopora“).

Niniejsza koncepcja wchodziła w skład program u liberalnego. We wcześniejszym („kaliskim “) okresie, gdy p artia liberalna podejm owała krytykę gospodarki pańszczyźnianej i broniła swobód konstytucyjnych, można by mówić o jej postępowości, jakkolw iek ograniczonej. Ale z chwi­ lą w yodrębnienia się obozu dem okratycznego liberalizm przechodzi na pozycje wsteczne. Celem jego program u jest teraz zapobieżenie rew olucji burżuazyjno-dem okratycznej, a szczególnie udziałowi w niej chłopów, tzn. w łaśnie rew olucji agrarnej.

Z pozycji tej w ynika stosunek liberałów do· spraw y niepodległości. Liberałowie („kaliszanie“) poparli pow stanie listopadowe (chociaż sami go nie wywołali). Nadali m u charakter regularnej, nierew olucyjnej wojny,