ANTONI MĄCZAK, HENRYK SAMSONOWICZ
Z zagadnień genezy rynku europejskiego: strefa bałtycka
i
O k reślen ie „ stre fa b a łty c k a “ je s t term in e m u ży w an ym często w o p ra cow aniach h isto ry czn y ch , zakres jego znaczenia by w a je d n a k ró żn y w za leżności od założeń, z a k re su te m a ty k i i ra m chronologicznych zakreślo n y c h przez autorów . W nin iejszy m szkicu p rag n ie m y om ówić poglądy w y p o w iadan e na te n tem at, sform ułow ać w łasne o k reślenie „ s tre fy bał ty c k ie j“ i n a te j p o d staw ie zarysow ać zm iany, ja k im uległa ona od X III do X V III w ieku.
P ojęcie „ s tre fy gosp o darczej“ uw ażam y za użyteczne, w ym aga ono je d n a k zestaw ien ia z in n y m i zbliżonym i term in am i, jak re jo n czy reg ion . J e ste śm y tu zgodni z poglądam i now szej lite ra tu ry , k tó ra przez r e g i o n rozum ie „obszar c h a ra k te ry z u ją c y się zespołem k ilk u w iążących się ze sobą cech“, przez r e j o n zaś — o kręg w y o d rę b n ia jąc y się w zak resie poszczególnych zjaw isk, ta k ic h ja k k ie ru n k i p ro d u k cji, sto su n k i społecz n e r. W ty m zestaw ien iu przez „ stre fę gospodarczą“ rozum iem y zespół regionów , k tó ry c h g o spodarka uzależn io na je s t od w spólnego czynn ika zew nętrzn eg o. W a ru n k iem n iezb ęd n y m je s t w spólna podstaw a geogra ficzna, z d efinicji w y n ik a zaś c h a ra k te r gospodarczy s tre fy i jej zm ien ność gran ic w raz ze zm ianam i zachodzącym i w gospodarce k o n ty n e n ta l n e j czy św iatow ej, k tó re j stre fa je s t ogniw em . S tre fą w ty m znaczeniu był, na p rzyk ład , obszar N iderlan d ó w , południow o-w schodniej A nglii i N ad re n ii-W e stfa lii w X V w., k tó ry c h p rzem y sł uzależniony b y ł od ty ch sam ych z e w n ętrzn y ch ry n k ó w z b y tu p ro d u k tó w p rzem ysłow ych. S tre fą b y ły tak że w X V I w . o pan o w an e przez E u rop ejczykó w te re n y A m ery k i P o łu d n io w ej, uzależnio n e od e u ro p ejsk ich m etropolii.
Bodźce zew n ętrzn e w ró ż n y sposób o d d z ia łu ją n a różn e reg io n y g o s podarcze, będące sk ła d n ik a m i s tre fy , co rów nież w p ły w a na je j zm ien ność w p rzestrzen i. N ie k tó re z reg io nó w m ogą w yp ad ać z ra m stre fy , inine w łączać się, w ciąg an e w o b ręb je j pow iązań ry n k o w y ch . Istn ien ie s tr e f gospodarczych stano w i p rze słan k ę dla pow iązań politycznych, a p rze d e w szy stk im k u ltu ra ln y c h .
II
O czyw iście n ie w sz y stk ie dotychczasow e są d y o zn aczeniu tere n ó w n a d b a łty c k ic h p o k ry w a ły się ze sobą, dominoiwało je d n a k przekonan ie, że c h a ra k te re m sw oich sto su n k ó w gospodarczych, polityczn ych i k u ltu r a l n y c h w y ró ż n ia ją się o ne od sąsiedn ich zespołów te ry to ria ln y c h . Nie w d a ją c się w b ard ziej szczegółow e om ów ienie dotychczasow ych poglą dów , p rzykładow o z a trz y m a jm y się n a n ajw ażn iejszy ch.
1 H. M a d u r o w i c z , A. P o d r a ż a , R egion y gospodarcze M ałopolski Zachód· n ie j w d ru g iej p o łow ie X V III w ieku , W rocław -K raków 1958, s. 10.
T o m LV — z e sz y t 2 PR ZEG LĄ D HISTO R Y CZN Y
C zynnikiem , k tó ry o ddziaływ ał w n a jsiln ie jsz y m sto p n iu na w y ob raźn ię badaczy, b y ła działalność H an zy N iem ieckiej. H anza b y ła zw iąz k iem m ia st i n a js ta rs z e poglądy dotyczące specyfiki reg io n u bałtyckiego w iązały się z poglądam i dotyczącym i odrębności m ia st położonych nad M orzem B ałtyckim . P ra ce starszy ch autorów , od X V II w iek u poczynając a na p o czątk u X IX w. kończąc, o m aw iały o b szary n ad b a łty ck ie pod k ą te m d ziałania — ró w n ież gospodarczego — w ielkich m iast k ieru jąc y c h poli ty k ą ekonom iczną Z w ią z k u 2. W X IX w ieku, w raz z now szym i pog ląd a m i nauk ow y m i, pow stało pojęcie re jo n u h a n d lu z ośrod kam i w G d ańsku czy Lubece, k tó reg o c h a ra k te ry s ty k a su g ero w ała istn ien ie ściślejszych pow iązań m iędzy k ra ja m i n iek ie d y znacznie od dalonym i od siebie. P rz y kładow o cy tow an e p rac e B r e d e r l o w a czy H i r s с h a ro zu m ieją p o d term in e m re jo n u h a n d lu G dań sk a cały obszar zain tereso w an y w w y
wozie przez to m iasto p rzede w szystkim zboża. B re d e rlo w id zie n aw et dalej, sto su ją c pojęcie „ k u ltu ry p rzem ysłow ej i h a n d lo w e j“ ro zu m ian ej j a t o jed n o lity sy stem gospodarczy k ra jó w leżących n a d B a łty k ie m i w y k a z u ją c istnienie pow iązań i w y m ian y to w aro w ej poprzez h an d el G dańska m iędzy D anią, M eklem bu rg ią, Szw ecją, N orw egią i Rusią. W idząc — zresztą p rze sa d n ie po d k reślo n e — pow iązania h an d lo w e re jo n u b a łty c k ie go, n ie w d a je się je d n a k w rozw ażania n a d ich p rzy czy n am i 3.
D ru g a połow a stu lecia c h a ra k te ry z o w a ła się pogłębianiem w iedzy 0 p raw n e j, p o lity czn ej i han d lo w ej przeszłości 'związku hanzeatyckiego 1 do zagadnienia m echan izm u po w staw an ia czy istn ien ia ry n k u ogólnego h isto rio g ra fia ów czesna nie w nosiła w ielu n o w y c h elem entów . Badacze, k tó rz y podejm ow ali te m a ty k ę dotyczącą w e w n ętrzn y c h zw iązków w idzieli w s tre fie b a łty c k ie j te re n d ziałania m ia st posiadających w spólne in te re sy gospodarcze i k u ltu ra ln e , p rzy czym tra d y c y jn ie zakres geograficzny s tre fy p ok ry w ał się z przyn ależn ością polityczn ą do z w ią z k u 4. Ju ż o sta tn i z cyto w any ch tu autorów , F r e n s d o r f f , kład ł nacisk na to, że w spól n o ta gospodarcza i k u ltu r a ln a w yw odziła się z jednolitego czynnika etn icz nego, k tó ry ją budow ał, tj. z niem czyzny. Z u p ły w em la t X X w iek u coraz w iększa ilość badaczy k o n ty n u o w ała tę m yśl, dowodząc, że język, oby czaje, fo rm y pracy , w reszcie — w p rzy p a d k a c h sk ra jn y c h — n a w e t rasa , b y ły czy nn ik am i k sz ta łtu jąc y m i jedność s tre fy b ałty c k ie j i o k reśla
2 Tak R. С u r i с к e, Der S ta d t D anzig h istorisch e Beschreibung, Danzig 1686; D. G r a l a t h , G eschichte von Danzig, D anzig 1782—'92; J. P. W i l l e b r a n d t , .H ansische C hronik aus beglaubten N achrichten, Lübeck 1748, azczeg. s. 6 nn., gdzie
autor rozwodzi się nad znaczeniem Lubeki i Hamburga.
3 G. V. B r e d e r l o w , G eschich te des H andels und der gew erb lich en K u ltu r der O stseereiche im M ittela lter bis zu m Schlüsse des XVI Jah rhu nderts m it besonderem Bezug au f Danzig als Q u a rtiersta d t des H ansabundes, Berlin 1820, szczeg. s. 171; Th. H i r s c h , Danzigs H andels u nd G ew erbsgesch ich te u n te r der H errsch aft des D eutschen O rdens, L eipzig 1858, cz. II; Th. H i r s c h i F. A. V o s s b e r g , w stęp do C aspar W einreichs D anziger Chronik, Berlin 1855, s. VII—XVII. 4 Przegląd literatury i próba podziału kierunków historiograficznych po<r. H. S a m s o n o w i c z , Z p ro b le m a ty k i handlu gdań skiego w X V w., PH XLVII, 1956, s. 168 nn. Na tem at rejonu hanzeatyckiego por. K. K o p p m a n n , Rundschau ü ber die L ite ra tu r der H ansischen G eschichte, „H ansische G eschichtsblätter” (HGbll.); W. S t e i n , D ie H a n s e s ta d t, HGbll. 1913, 1914, 19:15 np. s. 119; tenże, B eiträge der deu tsch en Hanse um die M itte des X V Jhs. G iessen 1900, s. 105. Ogól n ie na ten tem at E. D a e n e 11, B lü th ezeit d er deu tschen Hanse t. II, 1906, s. 293. Podobnie W. F r i c c i u s , Der W irtsch a ftsk rieg als M ittel hansischer P olitik im . 14. und 15. Jh., HGbll, 1932, s. 38. Od strony także i jedności kulturalnej F. F r e n s d o r f f , Die Hanse zu m A usgang des M ittela lters, H G bll. 1893, s. 81.
2 0 0 A N TO N I M Ą C Z A K , H E N R Y K SA M SO N O W IC Z
jącym i ją w oczach sąsiadów 3. N iepełności czy n a w e t niesłuszności ty c h poglądów n ie trz e b a dowodzić. M ożna oczywiście zwrócić uw agę i n a u pad ek h a n d lu norw esk ieg o pod d e stru k c y jn y m w pływ em H anzy i na rozw ój sto su nk ó w gospodarczych .Rusi n o w o g ro d z k ie j6, ale n a jw a ż n ie j szym zarz u te m będzie stw ierd zen ie, że pow yższe poglądy nie uw zględ n ia ją ani m ia s t do H anzy nie należących, ani — co w ażniejsze — fo rm p ro d u k cji n a zapleczu, m ają cy c h n a jw ięk szy w p ływ na kształto w an ie się ry n k u ogólnego.
P ie rw sz ą próbą szerszego u chw ycenia w zajem ny ch zależności re jo n u d ziałan ia H an zy b y ła zapew ne p raca G. A. K i e s s e l b a c h a , p o d k reśla jąca w p ły w m iędzynarodow ego h a n d lu na rozw ój k ra jó w rów nież i n a d b ałty ck ich 7. Rozwój te n — w edle K iesselbacha — w idoczny był głów nie w zak resie w y m ian y o b e jm u ją c e j ró żn e k raje . Tego ro d za ju stanow isko uniem ożliw iało p rzeciw staw ien ie specyfiki tego re jo n u innym , bow iem za n ajw a żn ie jsz y czynnik c h a ra k te ry z u ją c y h an d e l b ałty ck i w X III— XV w. a u to r u w ażał w y m ian ę z N id erlan d am i. Z resztą oczyw iste s tw ie r dzenie jed nokierunkow ości h a n d lu bałtyckiego było p u n k te m w yjścia do dalszych rozw ażań. N ie w d ając się w rozliczne drobn iejsze p rzyczynki, do najciek aw szy ch i n a jb a rd z ie j tw órczych zaliczyć niew ątp liw ie n a le ż y rozw ażania F. R ö r i g a, w idzącego w re jo n ie B a łty k u te re n ek sp an sji i ek sp lo atacji w ielkich ro d zin k u p ieck ich z L ubeki i in n y ch m iast n ie m ieckich 8. Uczony te n n iew ątp liw ie p rzecenił znaczenie czynn ik a n ie m ieckiego w przyw ozie k a p ita łu , ponadto p rze d staw io n y obraz grzeszy zdecydow anie statycznością. N ie w y ja śn ia też dostatecznie, ja k dalece k a p ita ł h an d lo w y w p ły w ał n a k sz ta łto w an ie sto su n k ó w gospodarczych i społecznych w ró żn y ch k ra ja c h n ad b a łty ck ic h i na sprzeczności, k tó re zdecydow anie pogłębiały się w e w n ątrz tego obszaru.
P ełn iejszą teorią, coraz pow szechniej p rzy jm o w an ą w h isto rio g rafii e u ro p e jsk ie j, jest teza M. M a ł o w i s t a , zary so w an a przed w ojną, a sfo rm u ło w an a n a jp e łn ie j w 1954 r., w św ietle k tó re j stre fa b a łty c k a to te re n ek sp lo atacji k a p ita łu zachodniego. K a p ita ł ten , od końca X V w ie k u głów nie holen d erski, zdobyw ał surow ce niezbędne dla rozw ijającego się n a Zachodzie p rzem ysłu. W pływ p o p y tu n a surow ce u stalił z kolei o k reślo n y i w idoczny w -P o ls c e i k ra ja c h sąsiednich system p ro d u k cji n astaw io n ej n à r y n e k z e w n ę trz n y a zw iązanej z gospodarką folw arczn ą 9.
5 Z poważniniiejszych prac na ten tem at ,por.: W. S t e i n , B eiträge zu r G eschichte der deu tschen Hanse, s. 5; R. H ä p k e, D er deu tsch e K au fm ann in den N iederlanden, ’’P fingstblätter des H ansischen G eschichtsvereins” t. VIII, 1911, s. 19. Po drugiej w ojn ie św iatow ej zdaje się stać na tym stanow isku A. H. d e O l i v e i r a M a r q u e s : H ansa e P ortu gal na idade M edia, Lisboa 1959, s. 20.
6 Por. O. A. Jo>h n s e n, L e com m erce e t la n avigation en N orvège au M oyen - -Â g e, „Revue H istorique” 1936, s. 385; A. L. C h o r o s z k i e w i c z , T orgow la W ie- likogo N ow goroda z P rib a ltik o j i zapadn oj J ew ro p o j w X IV —X V w., M oskwa 1963, з. 3, 68 nn.
7 G. A. K i e s s e l b a c h , Die w irtsch a ftlich en G rundlagen der deutschen Hanse und die H an delsstellun g H am burgs, Berlin 1907, szczeg. s. 30, 47, 49, 93, 159, 191'.
8 N ajpełniej sw oje poglądy przedstaw ił F. R ö r i g w pracy, M ittela lterlich e W e ltw irtsc h a ft. B lüth e und Ende einer W e ltw irtsc h a ftp e rio d e, Jena 1933, K ieler Vorträge z. 40; H ansische B eiträge zu r deu tschen W irtsch aftsgesch ich te, Breslau 1928, szczeg. rozdz. III i IV.
9 M. M a ł o w i s t , R yga i G dańsk od w ybu ch u w o jn y trzy n a sto le tn ie j do końca X V I stulecia, P olska a In flanty, Gdynia 1939, s. 124. Tenże, S tu d ia z d zie jó w rzem iosła w okresie k ry zy su feu dalizm u w Z achodniej Europie w X IV i X V w ieku , W arszawa 1954, s. 90, 385, 390, 439 nn.
P rz y jm u ją c tezę M ałow ista za p u n k t w yjścia stw ierdzić należy, że n a j- ‘p e łn ie j ja k dotychczas u zasad n ia ona sens uży w an ia te rm in u „ stre fy b a ł
ty c k ie j“ ; w jej św ietle do p rzy ję cia są m n iej uogólnione sfo rm u ło w ania w ie lu badaczy la t o statn ich . Tak np. A. A 11 m a n, pisząc o rejo n a ch h a n d lu bałtyckiego, oblicza w spólny bilan s k ra jó w leżących na w schód od S u n d u i p ro w adzący ch jed n o k ie ru n k o w y h a n d e l 10, M. M. P o s t a n pisze o ry n k ac h zb y tu , o k tó re A nglicy i H o len drzy w XV w. w alczyli z k u p c a m i H a n z y 11; R. d e R o o v e r p o d k reśla jed n o litą te c h n ik ę i po ziom form p ra c y kupców , jed n o lite fo rm y k re d y tu w rejo n ie „angielsko- b a łty c k im “ 12; H. S a m s o n o w i c z — n aw iązu jąc do sta rsze j lite ra
tu ry — s ta ra się ukazać w zajem n e pow iązania ekonom iczne i w pły w h a n d lu jed n y ch części stre fy n a h an d el in n y c h 13; P. J o h a n s e n , nie a n alizu jąc p rzyczyn, p o d k reśla jedn o lito ść fo rm życia, k u ltu ry , m iast i poglądów w y ró żn iający ch te n te re n od in n y ch 14. O statnio A. v . B r a n d t p rzed staw ia ciekaw ą k o n cepcję w sk azu jąc n a podobieństw a na te re n a c h h an zeaty ck ich w y p ły w ające z id en ty czn ej s tr u k tu r y socjaln ej i an alo gicznych p o d staw gospodarczych s ta n u m ieszczańskiego, działającego w k ra ja c h n a d b a łty c k ic h 15. Z rozum ienie odrębności stre fy b ałty ck iej p rzy ję ło się w ięc dość pow szechnie.
Jak o zjaw isko w y ró żniające stre fę b a łty c k ą p rz y jm u je m y z a o p atry w a n ie E u ro p y północno-zachodniej w surow ce i p ó łp ro d u k ty niezbędne dla ro zw o ju tam te jsze j p ro d u k cji przem ysło w ej, ja k p ro d u k ty roln e, drew n o oraz w szelkie w y ro b y i p rz e tw o ry leśne. W szystkie te p ro d u k ty przew ożone n ajw ażn iejszy m szlakiem — B ałty k iem — m ija ły się w cieś n in ie S undzk iej p ły n ąc n a zachód z to w a ra m i przyw ożonym i z A nglii, F ra n c ji, W łoch czy N iderlandów . M iało to k o n sek w en cje zarów no dla sam ych k ra jó w b a łty c k ic h ja k też d la odbiorców ich e k sp o rtu . W stre fie w yw ożącej surow ce w y tw a rz a ły się bow iem sto su n k i gospodarcze d e te r m ino w an e m . in. przez zapotrzeb o w an ie zew nętrzne. R osnąca sp ecjali zacja s tre fy b a łty c k ie j w w yw ozie płodów ro ln y ch i to w aró w leśny ch n a zachód rz u to w a ła i na u k ład sił społecznych i na k ie ru n k i rozw oju m iejscow ego p rzem y słu , stw a rz a ła w zajem ne pow iązanie i stan ow iła czynnik o k reśla ją c y ro lę tej s tre fy w w y m ianie ogólnoeuro pejsk iej.
Podobne u zależnienie od gospodarki wysoko ro zw in ięty ch k rajó w zacho d nio eu ro pejskich ch arak tery zo w ało ró w nież np. Irla n d ię już w średniow ieczu, czy P o rtu g a lię w X V III stu leciu . S fo rm u łow an e jed n a k
10 A. A t t m a n , D en ry sk a m arkn aden i 1500-talets baltisk a p o litik 1558—1595, Lund 1944; por. s. 26, 50 nn, 77, 105.
11 M. M. P o s t an, The T rade of M ediaeval E u rope: The N orth, The Cam bridge Economic H isto ry of Europe t. II; T rade and In d u stry in the M iddle Ages, wyd. M. M. P o s t a n and E. E. R i c h , Cambridge 1959; M. M. P o s t an, The Economic an d P olitical R elations o f England an d th e Hanse from 1400 to 1457, S tu dies in English T rade in the 15th C entury, w yd. E. P o w e r and M. M. P о s t a n, London 1933, s. 97, 110.
12 R. d e R o o v e r , The O rganisation o f T rade, C a m b rid g e_ Econom ic H isto ry of Europe t. I ll, Econom ic O rgan isation and P olicies in the M iddle A ges, wyd. М. M. P o s t an, E. E. R i c h i Edward M i l l e r , Cambridge 1963, s. 110 nn.
; 13 H. S a m s o n o w i c z , H andel zagran iczn y G dańska w d ru g iej p o łow ie X V w iek u (rejon izacja handlu na p o d sta w ie ksiąg cła polow ego), PH XLVII, 1956,
S. 344, 351.
14 P. J o h a n s e n , U m risse u nd A u fgaben der hansischen S iedlu n ggeschichte und K artographie, HGbll. 1955, s. 2, 72, 98, 100.
15 A. v. B r a n d t , Die Hanse und die n ordischen M ächte'*im M ittela lter, K öln 1962, „A rbeitsgem einschaft für Forschung des Landes Nordrhein-W estfalen, G eistesw issenschaften” z. 102, s. 7.
202 ANTONI MĄCZAK, H ENRYK SAMSONOWICZ ^ ___________________
n a w stęp ie zastrzeżenie w spólnej p o dstaw y geograficznej nie pozw ala w łączyć ich do ro z p a try w a n y c h obszarów . B iorąc bow iem pod uw agę czynnik geograficzny, jako p u n k t w y jścia b ierzem y obszar polodow cow y ze sw ym i odrębnościam i glebow ym i i klim aty czn y m i, n a rzu cający m i o k reślo ne k ie ru n k i k o m u n ik acji i elim in u jący m i pew ne fo rm y ro zw o ju gospodarczego (gospodarka stepow o-hodow lana). Są to jed n a k ty lk o ogólne ra m y topograficzne ie.
Skoro w ięc stw ie rd z am y istn ienie zjaw isk gospodarczych, w y ró ż n ia ją cych stre fę od k rajó w Z achodu (a także in n y ch k rajó w n a zew n ą trz te j strefy ), n ależy postaw ić i spróbow ać naszkicow ać rozw iązanie k ilk u zespo łów zagadnień. D la jak ich okresów ta k ro zu m ian e o k reślenie „ stre fa b ał ty c k a “ m a zastosow anie? J a k ie ziem ie w chodzą w skład s tre fy w po szczególnych okresach? J a k zm ienia się ro la h a n d lu bałtyckiego, n a tę ż e n ie jego w p ływ u n a g o spodarkę k ra jó w w n im zaangażow anych? J a k za ry so w u ją się sprzeczności w e w n ątrz stre fy , złożonej przecież z regionów bardzo ró żn o rod n y ch gospodarczo? 17.
III
H isto ry czny , to znaczy zm ien ny w czasie, c h a ra k te r stre fy b a łty c k ie j nie ulega w ątpliw ości.
S ta ła w y m ian a to w aró w n a rów noleżnikow ym szlaku m orskim , od w yb rzeży półw y sp u Ju tla n d z k ie g o aż po zatokę R yską istn iała dow odnie od czasów w czesnego średniow iecza 18. W X II i X III w. fu n k cjo n o w ały już początki o rg an izacji h a n z ea ty ck ie j o p a rte j o pośrednictw o handlow e. R uch to w aró w odb y w ał się w ielokierunkow o i nie m ożna dostrzec jed n o litego ty p u w yw ożonych lu b przyw ożonych tow arów . W iadom o, że sukno było przyw ożone z zachodu, sól — głów nie rozp row adzan a z K ołobrzega, zboże — w w a ru n k a c h b ra k u stab ilizacji p ro d u k cji — k rążyło m iędzy poszczególnym i k ra ja m i n a zasadzie uzu p ełn ian ia m iejscow ych n ie u ro d z a jó w 1?. T ow ar w yw ożony na zachód — f u tr a — pochodził głów nie z te re n ó w F in lan d ii, K arelii, In fla n t o raz Rusi, ek sp lo atow anej gospo darczo przez N ow ogród W ie lk i20 i nie m oże być raczej u zn aw an y za re p re z e n ta c y jn y dla całego pobrzeża bałtyckiego. W ciągu X III w ie k u d aje się zaobserw ow ać zjaw isko k ształto w an ia się w y m ian y zbożowej na szlakach południkow ych. P ierw sza zw ycięska a k cja polityczno-gospodar cza H an zy dotyczyła uzależn ienia N orw egii od przyw ozu zboża, głów nie pom orskiego i m efclem burskiego. O statn ie b ad an ia p o d k reśla ją znaczenie
16 O kreślenia geograficzne ujm ują strefę bałtycką w w ęższych granicach. Por. E. G. W o o d s, The B altic Region. A S tu d y in P h ysical and H um an G eography, London (1937), s. 1 n., 35 nn.
17 Ostatnią próbę charakterystyki, n ie m ogącą w pełni zadowolić badacza pol skiego, dał E. L ö n n r o t h w części poświęconej krajom nadbałtyckim w roz dziale The Economic Policies of G overn em en ts w C am bridge Economic H istory t. III. 18 M. M a ł o w i s t , Z p ro b le m a ty k i d zie jó w gospodarczych s tr e fy b a łty c k ie j
w e w czesn ym średniow ieczu , RDSG X, 1948, s. 81— 120; G. L a b u d a , G łów n e
m om en ty d zie jo w e B a łtyk u , „Jantar” t. V, 1947, s. 43; L. L e c i e j e w i c z , P o czą tk i n adm orskich m ia st na Pom orzu Zachodnim , W rocław 1962, s. 36 nn.; H. A r b m a n , S ch w eden u nd das karolingische Reich. S tu d ien zu den H an dels verbin dun gen des 9. Jhs, Stockholm 1937, s. 18 nn.
19 F. B e n n i n g h o v e n , Rigas E ntstehung und der frühhansische K aufm ann, Hamburg 1961, s. 20 nn.; G. A. K i e s s e l b a c h , D ie . w irtsch a ftlich en G rundlagen, s. 93; W. N a u d é, Die G etreid eh a n d elsp o litik der europäischen S ta a ten vom 13. bis 18. Jh., Berlin 1896, s. 207 nn,
20 L. K o c z y , G dansk i R yga, Gdynia 1939, s. 104; A. L. C h o r o s z k i e w i c z , T o rg o w lja w ielikogo N ow goroda, s. 47, 52 nn., tam że literatura.
ty ch te re n ó w w ro zw o ju h a n d lu zbożem, k tó ry z kolei p ro w adził do cza sow ej k o n iu n k tu ry ro lniczej i zw iększenia a re a łu upraw n ego 21. W zw iązku z ogólnym i procesam i gospodarczym i w E uropie, praw dopodobnie w pocz. X IV w. zapo trzeb ow an ie n a zboże spadło 22, a h a n d el stał się tra d y c y jn y m , ty p o w y m dla średniow iecza łań cu ch em p o śre d n ic tw a p rzekazu jącego n ajró żn iejsze to w a ry z jednego m ia sta do drugiego 23. O zn aczeniu i za m ożności kupców decydow ało w X IV w iek u ro zp row ad zanie sukien, głów nie fla n d ry jsk ic h , o raz śledzi poław ian ych u w yb rzeży S kanii. Dodać tu n ależy , że gorsze g a tu n k i te k sty lió w b y ły to w arem w yw ożonym n a zachód. P o do b n ie i sól — n a s tę p n y m aso w y to w a r — n ie b y ł do II poł. X IV w. to w arem , k tó reg o p ro d u k c ja i k ie ru n e k przyw ozu b y ły s t a ł e 24. Coraz w iększą ro lę w ekspo rcie o d g ry w a ły fu tra . J a k się obecnie w ydaje,, w X IV w iek u już całe w ybrzeże B a łty k u od P ru s do F in lan d ii i Szw ecji uczestniczyło w ty m w yw ozie 25. P ro d u k ty pochodziły z łow iectw a w y k o ny w anego ubocznie przez chłopów i — p rz y n a jm n ie j n a te re n ie Rusi now ogrodzkiej — d o starczan e b y ły jak o część r e n ty n a tu ra ln e j 26. P rz y n iew ą tp liw ej sp ecjalizacji w h a n d lu ty m p ó łp ro d u k te m nie m ożna chyb a m ów ić o w pły w ie e k sp o rtu fu te r na k ształto w an ie się p ro d u k cji. Ło w iectw o n a połu dn io w y m w y b rzeżu B a łty k u nie było zajęciem m asow ym i, n a w e t w ra m a c h działalności chłopskiej, raczej stopniow o zanikającym . Inaczej nieco rzecz w y g lądała na pó łnocnym wschodzie. P o p y t n a fu tra , w osk itp . w y tw o rz y ł g ru p ę ludności w yspecjalizo w anej w ty m za k resie. W sk ali m asow ej m iało to m iejsce jed n a k dopiero w XV w iek u 27.
W koń cu X IV i n a początk u X V w iek u s tr u k tu ra h a n d lu zm ienia się w dw ojaki sposób. Po p ierw sze w o rg an izacji w y m ian y n a d b a łty c k ie j d ecy du jącą ro lę zaczął o d gry w ać h a n d el z k ra ja m i leżącym i n a zachód od S undu, w eksp orcie ogólno b ałty ck im zaś — drew no. P ierw sze zagad n ien ie w iąże się ściśle z ro sn ący m (w łaśnie dopiero u sc h y łk u X IV wieku), pro b lem em b ilan su h an dlo w eg o n a tra sie w schód— zachód 28, d ru gie — dotyczy zap otrzebo w an ia n a drew no jako surow iec niezbędny dla ro zw oju
21 A. J o h n s e n , Le com m erce et la n avigation en N orvège, s. 389; M. W e t k i , . S tu dien zu m H an se-N orw egen P roblem , HGbll. 1951, s. 37, J. H a n s e n , B eiträge zu r G eschichte des G etreideh an dels und d e r G etreid e p o litik L übecks, Lübeck 1914, s. 24; F. S e m r a u , D er G etreideh an del d e r deu tschen Hanse bis zu m Ausgang
des M ittela lters, Aschaffen,bürg b. r., s. 8, 10; B. Z i e n t a r a , Rola S zczecin a
w o d rza ń sk im i b a łty ck im handlu zb o że m Х Ш —X IV w., cz. 1, PH LII, 1961, s. 417 nn., 435 nn., 667 nn., Tenże, K r y z y s agrarn y w M archii W k rza ń sk ie j w X IV w., W arszawa 1961, s. 146, 203.
22 M. M. P o s t a n , The T rade o f M ediaeval Europe, s. 196; В. Z i e n t a r a , . K r y zy s agrarn y, s. 191, gdzie w szechstronne n aśw ietlen ie problemu.
23 M. N. L e ś n i k ó w ,-^ N iek o to ryje w o p ro sy b a ltifsko-n iderlan dskoj torgowH chlebom w końce X IV naczale X V w . „Średnije w iek a ” t. VII, 1,955, s. 112—134.
24 Por. E. D a e n e l l , Polen u n d die H anse u m die W ende des X IV Jhs., „Deutsche Zeitschrift für die G eschichtsw issenschaft” N. F. 2 1897—8, s. 318, 389; J. H a n s e n , B eiträge zu r G eschichte des G etreidehan dels, s. 1.
25 A. L. C h o r o s z k i e w i c z , op. eit,., s. 1/10. M. P. L e ś n i k ó w , D er Hansische P elzh an del zu Beginn des 15 Jh., H ansische S tudien , Berlin 1961, s. 240;. H. S a m s o n o w i c z , S tru k tu ra handlu gdań skiego w p ie rw sz e j p o ło w ie X V w., PH LIII, 1962, s. 707, tabela V.
28 A. L. C h o r o s z k i e w i c z , op. cit., s. 47, 53. 27 Tamże, s. 71, 98.
28 Por. uw agi E. D a e n e l l a , D er O stse ev erk e h r u nd die H an sestädte von d er M itte des 14. bis zu r M itte des 15. Jh., HGbll. 1903, s. 3. N a tem at znaczenia cieśnin sundskich w średniow ieczu jako głów nej bramy wiodącej ze w schodu na zachód/
204 A N T O N I M Ą C ZA & , H E N R Y K SA M S O N O W IC Z
m asow ej p ro d u k cji, szczególnie o k ręto w ej, na z a c h o d z ie 29. W iąże się tak ż e z trzeb ieżą lasów n ad b ałty ck ich , a co za ty m idzie zm ianam i środo w iska geograficznego, rozw ojem różnorakiego p rz e m y słu d rz e w n e g o 30 i dzięki te m u z k ształto w an iem fo rm p ro d u k cji przez w ielk i han del.
Od chw ili kied y ró żn o k ie ru n k o w y ru c h to w aró w ustab ilizo w ał się p rze d e w szystkim na osi rów noleżnikow ej, pow stał jednocześnie p ro b lem częściowego uzależnienia od siebie społeczeństw zam ieszk ujący ch oba k ra ń c e osi. Im p o rt b u d u lca b y ł życiow ą koniecznością dla stoczni h o len d erskich , angielskich, czy n a w e t p ortu g alsk ich . W ybór re jo n u , z którego drzew o to było przyw ożone, został chy b a n arz u c o n y przez ek sp an sję zor ganizo w an ych w H anzie k u pcó w n ad b ałty ck ich , k tó rz y u jęli w sw oje ręce tra n s p o rt zdo b y w ając ry n k i zachodnie. O płacalność h a n d lu w iązała się po pierw sze z dow ozem su k n a flan d ry jsk ieg o , po d rug ie ze zdobyciem ry n k ó w n ad b a łty ck ic h dla b re ta ń s k ie j s o li 31.
W ty m ok resie w w yw ozie b a łty c k im dużą ro lę odgryw ało ponow nie zboże. Zw łaszcza la ta nieu ro d zajó w i głodów na zachodzie, np. w N i d e rla n d ac h ok. 1440 r., stw a rz a ły zapotrzebow anie na dowóz m asow y 32. M im o ży w ych k o n ta k tó w N id erlan d ó w z ro lniczy m i k ra in a m i fran cu sk im i i angielskim i 33 coraz w iększą ro lę odgryw ało dla nich zboże b ałtyck ie. W iększe m ożliw ości p ro d u k cji to w arow ej na P om orzu, w P ru sa c h i Polsce zw iązane b y ły zap ew ne ze słab ym rozw o jem r y n k u w ew nętrznego. U p rzy w ilejo w an a pozycja szlach ty stw o rzy ła jej m ożliw ość stw orzenia w ielkich gosp o d arstw ro ln y c h p ro d u k u ją c y ch n a zbyt. M ożliwość ta m ogła być w p ełn i w y k o rz y sta n a po o d zy sk an iu przez P o lsk ę Po/norza z ujściem W isły. Jed n o czesn y rozw ój gospodarczy N id erlan d ó w w y tw o rzy ł zdecy dow aną k o n iu n k tu rę na z b o ż e 34, a zapotrzebow an ie na' ry n k a c h z a g ra
29 M. M a ł o w i s t , L ’a p provision n em en t des p o rts de la B altiqu e en pro d u its fo re stie rs pou r le s con struction s n avales au X V e siècle, Le n avire e t l’econom ie m a ritim e du N ord de l’Europe du M oyen -Â ge du X V IIIe ' s. T ra va u x du З&пе Colloque In tern ation al d ’histoire m a ritim e, Paris 1960, s. 25.
39 Literatura na ten tem at: M. S t r z e m s k i , P rzem ia n y środow iska geogra ficznego P olski jako tła przyrodn iczego ro zw o ju roln ictw a na ziem iach Polskich (od poi. III tysią clecia p.n.e. do n aszych czasów ), KHKM 1961, s. 352; K. Ś l ą s k i , Zasięg lasów P om orza w o sta tn im tysiącleciu , PŹ 1951; H. S a m s o n o w i c z , R ze m iosło w ie jsk ie w Polsce w X IV —X V I w., W arszawa 1954, s. 172; K. Ś l ą s k i , Zaludnienie pu szcz Polski zach odn iej w okresie do X IV w., RDSG XVI, 1954, s. 86 nn.
31 A. A g a t s, D er hansische Baienhandel, Heidelberg, 1904, s. 19; A. L. C h o - r o s z k i e w i c z , op. cit., s. 213 nn; F. V o l l b e h r , Die H olländer u n d die deu tsche Hanse, „Pfingsblätter des H ansischen G eschichtsvereins” t. X X I, 1930, s. 8; E. D a e n e l l , H olland und die H anse im 15. Jh., HGbll, 1903, s. 13 nn.: R. H ä p к e, D er deutsche K au fm an n in den N iederlan den , s. 19 nn., 28 nn.
32 P. J. B l o k , G eschichte d er N iederlan den t. II (1300—-1559), Gotha 1905, s. 597 nn; M. P. L e ś n i k ó w , N iek o fo ryje w o p ro sy b a ltijsk o -n id e rla n d sk o j to rg o w li Chlebom w końce X IV naczale X V w iek a , „Sred-ni-je W ieka”, t. VII, 1955, s. 112 nn; 3. H a n s e n , B eiträge zu r G eschichte, s. 6, 8; M. M a ł o w i s t , S tu dia z d zie jó w rzem iosła, s. 425.
33 Z. W. S n e 11 en:, Le com m erce du blé des H ollandais dans la région de la Som m e au X V e s., „Bulletin T rim estriel de la Société des A ntiquaires de P icardie” t. III, 1947, s. 148; N. Y. М. К e r 1 i n g, C om m ercial R elations of H olland and Zealand w ith England from th e L a te 13th C en tu ry to th e Close of the M iddle Ages, Leiden 1-954, s. 214, A ppendix B.
34 M. M a ł o w i s t , S tu d ia z d zie jó w rzem iosła, s. 435 nn; tenże, P o d sta w y g ospodarcze p rzy w ró c en ia jedności p a ń stw o w e j P om orza G dańskiego z P olską w X V w., PH XLV, 1954, s. 147 nin., 186; tenże, Z zagadn ień p o p y tu na p ro d u k ty k r a jó w n adbałtyckich w Europie Z ach odniej w X V w., PH L, 1959; M. B i s k u p , Z jednoczenie P om orza W schodniego z Polsk ą w po ło w ie X V w., Wa-rsaawa 1959, s. 47 nn; Z. W. S n e l l e r , W alcheren in de 15. eeuw , U trecht 1916, s. 1-10;
nicznych stw orzyło bodźce k ie ru ją c e gospodarką P o lsk i i k ra jó w sąsied n ich na to ry o rgan izacji fo lw a rk u pańszczyźnianego w ra z ze w szy stk im i jego k o n se k w e n c ja m i35.
Z apew ne w siedem dziesiątych -o siem d ziesiątych lata ch X V w iek u s tr u k tu ra h a n d lu b ałtyckiego uleg a ponow nej zm ianie. Szlak w schód— zachód sta ł się n iem al w y łączn y m k ie ru n k ie m w y m ian y to w aro w ej, k tó ra w zrosła w p o ró w n an iu z p ierw szą połow ą stulecia. N astąp iła też zm iana w o rg anizacji tra n s p o rtu . Zboże, k tó re zdecydow anie zajęło pierw sze m iejsce w eksporcie w yw ozili w coraz w iększym sto p n iu k u p c y h o len derscy. M ieszczaństw o b a łty c k ie coraz b ard ziej przerzucało się n a po śred n ictw o m ięd zy zapleczem i p rzy b yszam i z Zachodu. K o lejn e sondaże dotyczące h a n d lu w I połow ie X V I w iek u w sk azu ją na szybkie zm iany idące d a le j w ty m sam ym k ie ru n k u , n a w z ro st w yw ożonej m asy to w aro w ej zboża, a k ty w izację bilan su , w zm acnianie pozycji zachodnich kupców w tra n sp o rc ie 'bałtyckim . W ywóz coraz w iększych ilości zboża spraw ia, że nie k ry z y sy głodowe w N id erlan d ach są te ra z ok azją dla zw iększenia i m p o r tu 3e, lecz że sta ł się o n dla N id erlan d ó w s ta ły m czynnikiem gospo d arczy m re g u lu ją c y m rów now agę r y n k o w ą 37. W y stą p iły rów nież w y raźn ie przesu n ięcia w g ran icach sam ej stre fy . T ra d y cy jn e ośrodki h a n d lo w e z L u bek ą n a czele w ty m w łaśnie czasie m u sia ły u stą p ić pierw szeń stw a m iastom re p re z e n tu ją c y m p ro d u k cy jn e, rolnicze zaplecze: G dańskow i, H am burgow i, R ydze i in. 38.
W iek X V II n ależy do o k resów n a jb a rd z ie j k o n tro w ersy jn y c h . P rz y czyny, początek э n a w e t sam o istn ien ie zjaw isk k ry zy so w y ch są p rze d m io tem o stre j dyskusji. N iezależnie od stw ierdzonego fa k tu w y stęp o w a n ia zjaw isk ró w noczesnych w całej E u ro pie i k ra ja c h z n ią zw iązanych gospodarczo 39, n ie budzi dziś w ątpliw ości, że p o stę p u ją ca in te g ra c ja eko nom iczna św iata pociągnęła za sobą podział p ra c y m ię d z y stre fa m i eu ro pejskim i, k tó ry c h drogi w y ra ź n ie j niż k ied y k o lw iek do tąd poczęły się rozdzielać 40. K on sek w en cje tego zja w isk a dlla s tr e f y B a łty k u szły sp e cja l nie daleko, będzie o ty m m ow a niżej. N a ty m m ie jsc u z a n o tu jm y re z u l
F. К e t n e r , De handel en sch eepvaart v a n A m sterd a m in de 15. eeuw , Leiden 1946, s. 95 пп., 118 пп.; N. W. P o s t h u m u s , De oosterse h andel te A m sterd a m , Leiden 1953, s. 72 пп.
35 M. M a ł o w i s t, Studia, toc. cit. ; B. Z i e n t a r a , Z zagadn ień spornych tzw . „w tórnego p o d d a ń stw a ” w Europie śro d k o w ej, PH XLVII, 1956, s. 36 nn. Ostatnio p rzeciw tej tezie w ypow iedział się zdecydow anie tylko H. v o n B o r e k e - - S t a r g o r d t , G ru n d h ersch a ft-G u tsw irtsch a ft. Ein B eitra g zu r A grargeschich te, „Jahrbuch der A lbertus-U niversität zu K önigsberg” t. X , 1960, s. 176 nn.
30 Por. przyp. 32,
37 Por. A. F r i i s , S. E l l e h o j, The T w o C rises in th e N eth erlands in 1557, „Scandinavian Economic H istory R eview ” t. I, z. 2, 1953.
38 Por. ogólne uw agi M. M a i o w i s t a, Zagadnienie k ry zy su feu dallizm u w X IV i X V w . w św ie tle n ajn ow szych badań, KH LX, 1953, s. 93.
38 W szechstronnie przedstaw ił ten problem dla badanego· przez siebie okresu R. R o m a n o (Tm X V I e X V II secolo. Una crisi economica: 1619— 1622, „Rivista Storica Italiaina” t. L X X W , 1962). N ajdalej posunięto badania nad korelacją cen: M. H r o c h , J. P e t r ń ń , E u ropejska gospodarka i p o lity k a X V I i X V II w ieku . K r y z y s c z y regres? PH LV, 1964, tam że literatura, nadto A. F r i i s , S. E l l e h o j, op. cit.
40 M. M a ł o w i s t , opera cit.; uzasadniają tę tezę ■— m im o istotnych różnic poglądów n,a tem at gospodarki XV II w . — autorzy najśw ieższych prac na tem at gospodarki XVII W .: J. T o p o l s k i , O k ry zy sie gospodarczym X V II w ieku w Europie, KH LX IX , 1962; A. W y c z a ń s k i, W sp ra w ie k ry zy su X V II stu lecia, tamże; A. M ą c z a k , O k ry zy sie i k ryzysa ch X V II w ieku , tam że LXX, 1963; J. A. F a b e r . H et p robleem va n de dalende graan aanvoer u it de O ostzeelan den in de tw e e d e h elft van de ze ve n tien d e eeuw , „A.A.G. B ijd ragm ” 9, Wagenimgen 1963. г
206 A N T O N I M AC Z A K , H E N R Y K S A M S O N O W IC Z
ta ty : sp ad ek o b ro tó w handlow ych , osłabienie żeglugi, k o n k u re n c ję szlaku archangielskiego, n a stę p n ie w z ro st znaczenia A nglików kosztem H olen drów , p a sy w n y bilans han d lu . Ta o s ta tn ia cecha n ie je st an i oczyw ista ani pew na, a to z dw óch powodów . Po pierw sze, od X V II w. silniej niż k ied yko lw iek zaznaczają się różnice w e w n ątrz s tre fy i zjaw isko to o d b ija się n a globalnym b ilansie h a n d lu bałtyckiego; w y n ik a to głów nie ze w z ro stu p o te n c ja łu p ro d u k cy jn eg o i eksportow ego Szw ecji p rzy jed n o czesnym sp a d k u w yw ozu płodów ro ln y c h z p o rtó w w y brzeża połud nio w ego B ałty k u . Po d ru g ie — zain teresow anie dzisiejszych badaczy p ro b le m a ty k ą gospodarczą te j s tre fy od d ru g iej połow y X V II w. je s t znacznie m n iejsze niż okresam i poprzed n im i. B ra k u ujęć sy n tety czn y ch nie zastą p ią tru d n e do zestaw ien ia op raco w ania dla poszczególnych k rajów .
O m aw iane zjaw isk a z d ają się ulegać p o g łęb ieniu w w iek u X V III, gdy po jaw ia się czynnik no w y o o g ro m n ej dynam ice: R osja nad B ałty kiem . C ezurę k ład ziem y około połow y stu lecia, zgodnie z ogólną zm ianą (po p raw ą) k o n iu n k tu ry eu ro p e jsk ie j 41.
D otychczasow e b a d a n ia pozw alają n a w ysun ięcie hipotezy, że o ile w X V II w. zjaw isk a kryzy so w e, w y stę p u ją c e w gospodarce eu ro p ejsk iej doprow adziły do pew nego o słabienia ro li s tre fy b ałty ck iej jako p a rtn e ra E u ro p y Z achodniej 42, to z kolei rozw ój gospodarki i żeglugi w stu leciu n a stę p n y m znów podniósł jej znaczenie. T ym raz e m n ie zboże bałtyckie, k tó re w iek X V II uczynił, m im o w szystko, m n iej niezbędnym , lecz żelazo, b u d u lec o krętow y , sm oła, dziegieć i konopie to głów ne a rty k u ły poszu k iw a n e przez k u p c ó w zachodnich n a d B ałtykiem . P rzesu n ięcie to odpo w iada przesu n ięciu p o ten c jału gospodarczego i politycznego w obrębie s tr e fy b ałty ck iej, choć zw iązek m iędzy ty m i zjaw iskam i, do k tó ry c h pow rócim y, jest n a d e r w ieloraki.
P rz e w ró t przem ysłow y n a Zachodzie w p ły n ą ł w sposób d ecydu jący na dzieje s tre fy b ałty ck iej. M ożnaby pow iedzieć, że n ik n ie dla tego o k re su sens stosow ania sam ego pojęcia stre fy . Rozw ój środków k om u n ikacji śródlądow ej o d e b ra ł B ałtykow i w yłączność w zakresie tra n s p o rtu zbóż i to w aró w drzew nych. P rz e sta ł o n być, w k o n sek w encji, osią pow iązań ekonom icznych, szlakiem p e n e tra c ji k a p ita łu zachodniego, w yróżnikiem gospodarczym k ra in położonych n a d jego brzegam i.
A naliza k ieru n k ó w , n a sile n ia i p rzedm iotów h a n d lu do prow adza nas do sfo rm u łow an ia n a stę p u jąc y c h propozycji perio d yzacy jny ch:
I okres: X III do I połow y X IV w iek u
II okres: od I poł. X IV w. do sch y łk u tego stu lecia III okres: koniec X IV w. — osiem dziesiąte la ta XV w. IV okres: osiem dziesiąte la ta X V w. — połow a X V I w.
41 W. A b e l , A g ra rk risen und, A grarkon iu n ktu r in M itteleu ropa vom 13. bis ги т 19. Jh., Berlin 1935, s. 79—82.
42 Dla k w estii zasięgu strefy znaczenie zasadnicze m ają badania nad rynkiem rosyjskim . N ie u lega w ątp liw ości konkurencyjna rola handlu przez A rchangielsk. Jego rozm iary i n atężenie są tem atem żywej kontrow ersji naukowej, jak się w ydaje jednak, postaw iony tu problem rozpatrywać trzeba n ie tylko pod kątem tego, czy otw arcie Archangiielska dla k upców z Zachodu odprowadziło tam tędy pew ną część towaru dotąd w yw ożonego przez B ałtyk, ale czy spowodowało ożyw ienie gospo darcze pew nych regionów graniczących ze strefą bałtycką. Por. A. A t t m a n , op. cit., s. 18 nn. N a tem at konkurencji handlu archangielskiego ostatnio M. B o g u c k a , Z boże ro syjsk ie na ryn k u a m sterd a m sk im w p ie rw sz e j połow ie X V II w ieku , PH DIII, 1962 i głos polem iczny S. H o s z o w s k i e g o , W spraw ie k on ku ren cji zboża ro syjsk ieg o na ryn ku h olen derskim w p ie rw sz e j po ło w ie X V II w ieku , tam że LIY, 1963 oraz odpowiedź B o g u c k i e j , tam że LV, 196; nadto F a b e r , op. cit
V okres: poł. X V I w . — d w u d zieste la ta X V II w.
V I okres: dw u d zieste la ta X V II w . — sześćdziesiąte X V III w. V II okres: d ru g a połow a X V III w.
Pow yższe 7 o k resó w m ożna p o k ró tc e sch ara k te ry zo w a ć n astęp u jąco : stab ilizacja szlaku w schód—zachód jako decydującego w h a n d lu b ał tyck im (z g ran icą n a Sundzie) n a stą p iła o statecznie po czynając od o k resu drugiego.' O k res trzeci w y ró żn ia się znaczeniem e k s p o rtu drew na. O kres V cechuje ogrom nie silna, w zestaw ien iu z poprzed nim , ek sp an sja p ro d u k cji zbożowej, w y w o łan a bodźcam i ry n k ó w zachodnich. N a ek sp o rt p ro d u k u je wówczas, n a w e t na głębszym zapleczu p o rtó w zbożow ych, nie ty lko w ielka, ale i śred n ia a n a w e t d ro b n a w łasność ziem ska. O kres V I to la ta k ry z y su europejskiego i w z ro stu znaczenia e k sp o rtu szw edzkiego. W o k resie o s ta tn im p o jaw ia się n o w y p a rtn e r — R osja.
Dodać tu należy, że tra n s p o rt w o k resach p ierw szym , d ru g im i trz e cim b y ł w w ięk szy m sto p n iu w rę k a c h k u pcó w b ałty ck ich niż zachodnich. W o kresach od czw artego p o czynając zachodnie kupiectw o zdobyło p rz e wagę.
P o zostaje zagad nien ie n iem a łe j w agi d la p erio d y zacji s tre fy : b ilan s handlow y. W X IV i X V w. b ilan s h a n d lu bałtyckiego· b y ł p a s y w n y 4?. W ynikało to z w zrastająceg o p rzy w o zu su k n a flan d ry jsk ieg o , później angielskiego, b reto ń sk ie j soli o raz z fa k tu , że w yw ożone drewno· stan o w iło bądź suro w iec bądź (w n a jle p szy m p rzy p a d k u ) p ó łp ro d u k t, n a to m ia st przyw ożone su k n a sta n o w iły p ro d u k t w ysok iej jakości. O sta tn ie dzie sięciolecie XV w ie k u p rzyniosło ak ty w iz a c ję bilan su , w y w ołan ą w po w ażnym sto p n iu w zro stem znaczen ia e k s p o rtu pło dó w ro ln y c h 44. A k ty w n y b ilan s u trz y m u je się zap ew n e p rzez c a ły w iek X V I do pierw szych dziesięcioleci n astępn eg o 45, po czym s ta je się znów b iern y . T rzeb a jed n a k p am iętać, że chodzi tu jed y n ie o b ilan s h a n d lu bałtyckiego, n ie zaś bilans s tre fy b a łty c k ie j. P ie rw sz y to jed y n ie zestaw ien ie w arto ści to w aró w p ły nących w o b u k ie ru n k a c h p rzez C ieśniny. D ru gi uw zg lędn ić m u sia łb y ■ ponadto w szystkie in n e szlaki, k tó ry m i stre fa b a łty c k a k o n tak to w a ła się z o bszaram i s ą sie d n im i46. S p raw a b ila n s u h a n d lu bałtyckiego, a n a w e t
43 D ane liczbow e z literaturą zestaw ia H. S a m s o n o w i c z , Struktura handlu gdańskiego, s. 695 nn. Por. także A. L. С h Oi r o· s z k i e w i с z, T o rg o w lja W ielikogo N ow goroda, .s. 291.
44 N a podstaw ie analizy strat kupców pruskich w I poi. X V w . i ksiąg celnych z drugiej połow y tego stulecia m ożna ułożyć następujące zestaw ienie: Stosunek w artości w yw ozu gdańskiego do w artości ‘przywozu kształtow ał się jak następuje:
1407— 1423 1: 2, 2 1451— 1453 1 : 22 (!) 1475 1 :1 ,4 . 1426— 1432 U 3,2 1460 1 : 3,0 1492 1: 0, 8 1436—1442 li73,5 1470 1 : 1,7
H. S a m s o n o w i c z , S tru k tu ra handlu gdańskiego, s. 707/8 tab ela 5; tenże, Ba dania n ad k a p ita łem m ieszcza ń sk im G dańska w II poł. X V w., W arszawa 1960, tab. I; por. tam że, s. 27, gdzie om ów ione są przesunięcia znaczenia portów nadbał tyckich. N a ten sam tem at biorąc za punkt w yjścia ilość .mieszkańców i ilość w ystaw ianych zbrojnych — H. R e i n e k e , B evölkeru n gsproblem e d er H an sestädte, HGib 11. 1951, s. 5, tabela 1.
45 A. A t t m a n . op. cit., s. 63 n/n., 77 ran..; S. H o s z o w s k i , The Polish B altic T rade in the 15th — 18th C enturies, P olan d a t th e X lth In tern ation al Congress of H istorical Sciences in S tockh olm , W arszawa 1960, s. 121 run. Por. przyp. 46.
46 Nabiera to znaczenia w zw iązku z zagadnieniem , co d/ziało się z kruszcem napływ ającym tak ob ficie od końca X V do początku XVII w . pr.zez cieśniny duńskie. Pytanie to zadał H e c k s c h e r , podając w w ątp liw ość istn ien ie w tym czasie aktyw nego dla krajów bałtyckich bilansu handlow ego. O statnio w ątp liw ości w y raził, operując podobną argum entacją, K u l a . Badania powojenne n ie przyniosły istotnych przyczynków do zagadnienia bilansu handlu lądow ego krajów strefy
bał-208 A N T O N I M A C ZA K , H E N R Y K SA M S O N O W IC Z
s tre fy b a łty c k ie j n ie po siad a tu dla nas znaczenia decydującego: w a ż n iej szym zagadnieniem je s t pro b lem lo k aty napływ ająceg o pieniądza. Tak, na przy kład , k o n tra s t gospodarki P olski i Szw ecji X V II i X V III w. u w y d a tn ia fak t, że decydujące znaczenie m a s tr u k tu ra gospodarki zarów no w sensie tech n iczn y m (jakie dziedziny gospodarki się ro zw ijają), jak i społecznym (kto dy sp o n u je w ładzą polityczn ą i środkam i p ro du kcji). P od ty m w zglądem Szw ecja zn ajd o w ała się w sy tu a c ji znacznie ko rz y stn ie jsze j; nie w n ik ając w zag adn ien ia s tr u k tu r y społecznej i u s tro ju teg o k ra ju , w y starczy stw ierdzić, że ogro m n e złoża r u d zapew niały trw a łą pom yślną k o n iu n k tu rę h a n d lu i pow odow ały, że p e n e tra c ja k a p i ta łu obcego, głów nie h olenderskiego m ia ła c h a ra k te r o d m ien n y jak w rolniczej P o ls c e 47. N a p rze m ia n y b ilan su handlow ego Szw ecji znaczny w p ły w m ia ł n a p ły w k a p ita łó w h o len dersk ich, p rzyciągan ych p e rsp e k ty w am i tam tejszeg o g ó rnictw a i m e ta lu r g ii48. Nie bez znaczenia b y ła tu rów nież ek sp loatacja przez m etro p o lię tere n ó w zdobyty ch o rężem na p rzeciw ległych w ybrzeżach B a łty k u 49. W z ak resie b ila n su h a n d lu zag ra nicznego dostrzegam y, czy też — ostro żn iej — do m yślam y się pow ażnych różn ic m iędzy poszczególnym i reg ion am i n ad b ałty ckim i; o stateczn e saldo obliczone na podstaw ie ksiąg z H elsingör m ów i bardzo niew iele.
Pow yższe rozw ażania dotyczące zm ian w s tru k tu rz e tow aro w ej i bi lansie h a n d lu m orskiego przez S u n d dadzą się schem atycznie u jąć w p o staci tab elk i, u w zg lęd n iającej jed y n ie a r ty k u ły O' n ajw ięk szy m znaczeniu (por. s. n a s tę p n a ) 50. U k ład tow arów , z konieczności w sposób dość a rb i tra ln y , p rzed staw iać m a ich znaczenie w gospodarce stre fy b ałty ck iej, nie m usi więc p okryw ać się z ich ro lą w b ila n s ie 51. W ydaje się jed n ak , że ·
tyckiej. N ie u lega w ątpliw ości, że siln ie ujem ny bilans handlu m iała Polska na szlaku m ołdaw skim , zapew ne przynajm niej już od końca X VI w. To zjaw isko w yjaśnia po części przynajm niej, sprzeczność jaką Kula w idzi m iędzy dom niem a nym dodatnim bilansem handlowym Polski i względnym brakiem zjaw isk in fla cyjnych (tzn. inflacją n ie silniejszą niż na Zachodzie). Trudniej byłoby w ytłum aczyć tą m etodą brak deflacjd w końcu w ieku XVIII. Czy jednak zarówno inflacja jak deflaoja m usiały zaistnieć w w yniku napływu, w zględnie odpływ u, kruszcu? Nie w ynika to z analizy m echanizm u cyrkulacji towarów, przeprowadzonej przez M a r k s a , który podkreśla regulującą rolę tezauryzacji. A. A t t m a n , op. cit., s. 63 nn., zw łaszcza 77 nn.; S. N i l s s o n w rec. z op. cit. A t t m a n a, „Scandia” 1944; E. F. H e c k s с h e r , M u ltilateralism , B altic T rade and the M ercan tilists, EcHR s. 2, t. Ill, z. 2, 1950, s. 219 nn.; W. K u l a , P roblem y i m e to d y h istorii gospodarczej, W arszawa 1963, s. 208. Ważne, choć w yryw kow o zachowane infor macje na tem at odpływ u kruszcu z Polski na szlaku m ołdaw skim podaje Z. Ś w i t a 1 s к i, Clo od p ie n ię d zy w y w o żo n ych za granicą R zeczyp o sp o litej w latach 1598— 1659, PH LI, 1960, s. 24. W zw iązku z problem am i bilansu handlu zagra nicznego, inflacji i deflacji por. K. M a r k s , K a p ita l t. I, W arszawa .1951, s. 125 nn., zw łaszcza 130.
47 E. F. H e c k s c h e r , S verig es Ekonomisk a H istoria t. II, s. 566 nn.
48 S ven sk h an d elssta tistik 1637— 1737, wyd. B. B o ë t h i u s , E. F. Н е с к s c h e r , Stockholm 1938, s. LIII — tam że w nikliw a ocena urzędowej statystyk i handlu swedzkiego w tym zakresie.
49 Zwraoa uwagę w w ysokim stopniu ujem ny bilans handlu Szw ecji z Po morzem Szw edzkim w bilansie za lata 1734— 1737, por. tab. IV.
50 W ten sposób, na przykład, w ok resie V (przełom X V I w.) w ysunęliśm y sukno przed sól, choć globalna w artość tej ostatniej w im porcie bałtyckim była w iększa (wynika to z zestaw ienia danych przytoczonych przez E. A. C h r i s t e n - s e n a, D utch T rade to th e B altic about 1600, Copenhagen 1944).
51 Na podstaw ie danych liczbow ych z k siąg celnych Gdańska, Lubeki, Rewia i s.undsklch. Por. H. S a m s orno w i c z. H andel zagran iczn y G dańska; F. B r u n s , L übeckisch e P fun dzollbü ch er vo n 1492—96, HGbll. 1904—5, 1907, 1908; G. L e c h n e r . Die H ansischen P fu n dzollisten des Jahres 1368, „Quellen und D arstellungen zur Hansischen G eschichte” NF Bd. X , 1935; W. S t i e d a , S ch iffah rtregister, HGbll.
sch em at te n m oże być u ży teczn y jako p o dstaw a do d y sk u sji n a d dalszym i tezam i niniejszego a rty k u łu .
Okres II III IV V VI VII
Bilans
dodatni dla zachodu zachodu wschodu wschodu zachodu zachodu
Towary wywożone na wschód sukno sukno sól ryby gotówka tow. kolonialne sukno gotówka sól ryby tow. kolonialne gotówka sukno sól ryby tow. kolonialne sukno sól tow. kolonialne zboże sukno sól tow. kolonialne zboże Towary wywożone na zachód futra prod. leśne płody rolne prod. leśne płody rolne futra płody rolne prod. leśne futra płody rolne prod. leśne prod. leśne płody rolne żelazo prod. leśne żelazo płody rolne IV
P ro blem , k tó ry n ależy om ów ić po pow yższych p ró b ach dotyczących u staleń w czasie są p rz e m ia n y w p rz e strz e n i. J e s t sp ra w ą jasn ą, że o lin e a rn y c h g ran icach in te re su ją c e j nas p rze strz e n i nie m oże być m ow y. M ówiąc o s tre fie w sen sie p rz e strz e n n y m m ożem y jed y n ie spróbow ać w yznaczyć reg io n y geograficzne, k tó re b y ły zaangażow ane w h a n d lu na szlaku m o rsk im na ty le silnie, że całość ich sy tu a c ji gospodarczej uza leżniona b y ła od fu n k cjo n o w an ia tego h an d lu . P rz y k ła d n eg aty w n y : p rzez ca ły o m aw ia n y o k res m iedź w ę g iersk a b y ła p rzed m io tem h a n d lu bałtyckiego, ale n a w e t całk o w ite przecięcie te j drogi han d lo w ej nie m ogło w p ły n ąć n a zasadniczą zm ian ę k ie ru n k u czy fo rm p ro d u k cji i s y tu a c ję w e w n ę trz n ą w k ra ja c h k o ro n y św . S tefana. B ardziej skom plikow ana je s t sp ra w a pow iązań z F ra n c ją . Czy zap o trzebo w anie n a sól b reto ń sk ą w k r a jac h n a d b a łty c k ic h — szczególnie w X V w . — w pływ ało w w y czu w aln y sposób n a p ro ck i w y d o b y cia soli n a w ysp ie R é czy w B aie de B ourgneuf? W iem y co się działo w k r a ja c h n ad b a łty ck ic h w ok resach p rze rw a n ia do p ły w u soli zach o d n ioeu ro p ejsk iej i gw ałtow nego w ów czas skoku cen na sól bliższego pochodzenia. Czy je d n a k zam knięcie cieśnin sundzkich pow odow ało sp ad ek p ro d u k cji, czy o tw a rc ie B a łty k u prow adziło do w z ro stu w y d ajn o ści p ra c y w okolicach B rouage? S p ra w a je st o tw a rta , m im o iż cała lite r a tu r a p rze d m io tu uw aża, że ekonom ika zachodniej F ra n c ji podobnie ja k P o rtu g a lii, p rz e d X V III w. w znacznie w iększym
1884; K. H. S a s s , H ansischer Einfuhrhandel in R eva l u m 1430, Marburg/Lahn 1955; N. E. B a n g , T a b eller o ve r S k ib sfa rt og V aren tran sport permem 0resu n d , 1497— 1660, t. II, Kerbenhavn, 1906; A. E. C h r i s t e n s e n , op. cit.; B. B o ë t h i u s i E. F. H e c k s c h e r , op. cit.; Cz. B i e r n a t , S ta ty s ty k a o brotu tow arow ego
210 A N T O N I M Ą C Z A K , H E N R Y K S A M S O N O W IC Z
sto p n iu zw iązana była z pozab ałty ćk im i ry n k a m i z b y tu 52. Oczywiście, p o p y t n a ry n k a c h b a łty c k ic h m ógł być bodźcem prow adzący m n p . do w iększej w y d ajn o ści p racy , ale zasadniczych zm ian dla potężnej gospo darczo E u ro p y Z achodniej nie w prow adzał. N atom iast w iadom o, że już w X III w ie k u N orw egia b y ła ekonom icznie u zależnio na od dowozu zboża, że do pierw szej połow y X V I w. p rzem ysł szw edzki pozostaw ał pod k o n tro lą k u pcó w hanzeaty ckich , że N ow ogród W ielki sw o je znaczenie zaw dzięczał w y m ian ie z E u ro p ą Z achodnią w dużej m ierze prow adzonej szlakiem b ałty ck im 53. O czyw iście n ależy też przypom nieć ro lę jak ą o d g ry w a ł han d el zam orski w k sz ta łto w an iu się gospodarki folw arcznej w Polsce i k ra ja c h sąsiednich. M ówiąc więc o g ran ic ac h s tre fy b ałty ck iej m am y n a m yśli obszary, k tó ry c h działalność gospodarcza w dużym sto p n iu o k reślo n a b yła przez sto su n k i p a n u ją c e n a h a n d lo w y m szlaku bał tyckim .
W p ierw szy m o k resie w a ru n k i te sp e łn ia ły chyb a południow e k ra in y n ad b rzeżn e B a łty k u i S kan d y n aw ia. M ożna t u też zaliczyć częściowo R uś now ogrodzką. W d ru g im o k resie (d ru g a połow a X IV w ieku) — po w stają w y raźn iejsze p rzesłan ki istn ien ia s tre fy b a łty c k ie j. W ow ym czasie w cho dziła w je j sk ład n a pew no R uś now ogrodzka' w raz z n ied ający m się ściślej o k reślić w ielkim zapleczem i w y brzeża F in la n d ii54. P o w sta je p y ta nie, czy m ożna t u m ów ić ty lk o o w ybrzeżach. S p ra w a je s t n a pewno· d y sk u sy jn a. F in la n d ia zalud n io n a b y ła głów nie w ąskim pasem w zdłuż
52 W ynika to niedw uznacznie z dziejóiw stosun k ów hamzeatycko-bretońskieh: O. H e l d , Die H anse und F rankreich von d e r M itte des 15. Jh. bis zu m R egie ru n g stritt K a rls VIII, HGbll. 1912, s. 130 nn., 139 nn., 152, 166 nn. Por. też V. R a u , Exploraç ao e com ércio do sal de Setüb al. Estudo de H istoria Económica t. I, Liisbo.a 1951·. Podobnie A. H. d e O l i v i , e r a M a r q u e s , H ansa e Portugal, gdzie autor w ym ien ia w ciągu XV w . ponad 100 H anzeatów jeżdżących po sól i 5 Portu galczyków zainteresow anych w handlu północno europejskim . Z estaw ienia statków przybywających w XV II w . do .portu Faros na w ybrzeże Portugalii w ykazują za ledw ie 4 statk i z Gdańska w latach 1627, 1629 i 1631: V. R a u, Subsidios para o estudo do m o vim en to des p a rte s de Faro e Lisboa du ran te o sécculo X V II, Academ ia P ortugu ese da Historia, „Anaiis” 2 s. t. V, 1957, tab. С. O zm ienionej roli żeglugi bałtyckiej w X VIII w . por. niżej w oparciu о V. R a u, O m ovim en to la barra do Douro du rante o sécculo X V III: um a in terpretaçào, Porto 1958.
53 J. S c h r e i n e r , P est од P risfall i S en m iddelalderen . E tt problem i Norsk H istorie, „Avhandlinger u tgitt av det Norske V idenskaps Akadem ie i Oslo” II, His.t. Filos. Klasse, 1948, 1; tenże, H an seatern e og N orge i d e t 16 ärhundre, Oslo 1941, s. 40 nn.; M. W e t k i , S tu dien zu m H an se-N orw egen P roblem , s. 34 nn. Wielkość handlu — por. s. 64. D la X IV w . por. F. B r u n s , Die Lübecker Ber- gen fahrer und ihre Chronistik, Berlin 1900, H ansische G eschich tsqu ellen N. F. 3, s. X X X II nn.; J. A. G a d e, The H anseatic C ontrol of N orw egian Com m erce during the la te M iddle Ages, Leiden 1951, s. 9, 95, 111; M. M a ł o w i s t , H andel zagra n iczn y S ztokh olm u i p o lityk a ze w n ętrzn a S zw e c ji w latach 1471— 1503, Warszawa 1935, s. 18 пп.; К . К u rn l i e n , Stockh olm , L übeck u nd W esteu ropa zu r H ansezeit, HGbll. 1952, s. 13, 18, 21,'28; G. C a r l s s o n , E tt n y tt sven s b erg ve rk u nder Erik av P om m ern, „Hisitotrisk TidS'kxift”, Stockholm 1956, s. 154 nn.; A. L. C h o r o s z- k i e w i c z , op. cit., s. 3, 43; N. A. K o z a k o w a , lsto ria sn oszen ii N ow goroda s G anzoj v X V v., „Istoriczeskije Zapiski t. X X VIII, 1949, s. I l l nn.; P. J o h a n s e n N owgorod u n d die Hanse, S tä d tew ese n u nd B ü rgertu m als geschichtliche K rä fte. G edächtn issch rift fü r F ritz Rörig, Lübeck 1933, s. 123 nm. Tenże autor jednak stoi na stanow isku, że handel bałtycki Nowogrodu nie był głów nym czynnikiem powo dującym w zrost gospodarczy tego m iasta w X II w.
54 Por. w yżej oraz L. K. G o e t z, D eutsch-russische H andelsgeschichte des M ittela lters, Lübeck 1922, H ansische G eschichtsquellen N. F. t. V, s. 33 nn. V. N i i t e m a a, Finnland. D et n ordiske syn p a forbin delsen m ellen H an sesta- ederne og norden, s. 126 nn. 1957; R. D e n e k e r , Finnlands S tä d te und hansisches B ü rgertum (bis 1471), HGbll. 1959, s. 19 nn.
w y b rz e ż y 55. P o d staw o w ym i p ro d u k ta m i w yw ożonym i z k r a ju ty siąca jezior b y ły jednalk n ie ty lk o ry b y , łow ione p rzez m ieszkańców w ybrzeża, czy tra n , a le tak ż e f u tr a i wosk. P e n e tra c ja k u p iectw a hanzeatyckiego wyw ożącego te to w a ry m u siała zate m iść i w głąb lądu. Gęstość z a lu d n ie n ia b y ła ta m znikom a, ale nieliczni m ieszk ań cy ty m silniej odczuw ać m usieli w p ły w zm ian p o p y tu n a dostarczane p rze z nich p ro d u k ty . D la tego w n ę trz e k r a ju n ależy w łączyć rów nież do stre fy b a łty c k ie j56. N ależy do n ie j zaliczyć tak że Szw ecję, D anię i N o rw e g ię 57. N a tej sam ej zasa dzie co w p rz y p a d k u F in la n d ii m ożem y m ów ić o 'krajach, choć in te n syw ność w p ły w u r y n k u b a łty ck ieg o b y ła n ajw iększa n a w ybrzeżach. Szczególną ro lę zaczęły o d g ry w ać tu w y brzeża S k anii jako baza ry b o łów stw a zaop atru jącego w śledzie rozleg łe ob szary E u ro p y p ł n .58 Do s tre fy b ałty ck iej n a le ż y ró w n ież zaliczyć k r a je leżące na południow ym w ybrzeżu: M eklem burgię, Pom orze, P ań stw o K rzyżackie. N atom iast p o w staje w ątpliw ość co do Polski, L itw y, B ra n d e n b u rg ii. W ydaje się, że w d ru g im p rzez n a s w ydzielon y m okresie nie b y ły one w jak iś bliższy i s ta ły sposób pow iązane z h a n d le m bałty ck im , a n a pew no nie b y ły od niego uzależnione. S ta n te n zm ienia się w trzecim okresie, k ied y to stre fa w y ra ź n ie się rozszerza, szczególnie w k ie ru n k u południow o-w schodnim . W sposób oczyw isty w ciągn ięte zostało w o rb itę działan ia kupców h a n - zeatyckich M azowsze, ro zw ija ły sw oją działalność k a n to ry n a obszarze L itw y 59 W o jna trz y n a sto le tn ia była w y razem coraz siln iejszy ch zw iązków gospodarczych polskiego zaplecza z w ybrzeżem B ałty ku, a w w y n ik u II p ok oju to ru ń sk ieg o zw iązki te szybko się u tw ie r d z a ły 60. W czw arty m i p ią ty m ok resie — do dw u d ziesty ch l a t X V II w. — s tre fa b ałty c k a raczej się geograficznie k u rc z y ła k o n so lid u jąc się jed n a k pod w zględem gospo darczym . T e ry to riu m je j w yznaczone było głów nie przez spław ne do rzecza B ałtyk u . N a przeło m ie X V I i X V II w. zaliczyć by ta m należało Szw ecję, D anię, M eklem burgię, B ran d en b u rg ię, Pom orze, część Śląska ko rzystającego ze sp ław n ej O dry, dorzecze W isły, N iem n a i D ź w in y el.
W ta k im u k ład zie sp raw a zasięgu i granic te j s tre fy w ym ag a pew nego om ów ienia. K ra je w jej skład w chodzące bez w ątp ie n ia zw rócone by ły w p e w n y m sensie k u m orzu. Istn ie ją pow ażne pow ody, a b y zająć się tak że gospodarczym i siłam i odśrodkow ym i, poza p rzy p a d k iem północno-zachod n iej Rosji — zw iązanym i z h a n d le m lądow ym . Ich znaczenie w po rów na n iu z h a n d le m b a łty c k im m ożna p o rów ny w ać w ielorako. N a jtru d n ie j ze staw iać liczby dotyczące ilości czy w artości to w aró w przew ożonych,
55 A. D e m c k e r , F innlands S tä d te, s. 22, gdzie też mapa.
59 D o w cześniejszych okresów odnieść się da w iele z rozważań A. L u u k k o , The „Annual B u dget” of N orth Finnish F arm ers a t th e End of the 17th C entury, „Scandinaviam. Economic 'Wistory R eview ” t. Ill, z. 6, s. 132 nn.
57 Na tem a t powiązań handlow ych por. O. - J o h n s e n , N orw egische W irt schaftsgeschichte, Jerna 1939, s. 132 пп.; E. A r u p , D anm arks H istorie, jSebenhavn 1932, t. II.
58 G. A. K i e s s e l b a c h , D ie vn rtsch aftlich en G rundlagen, s. 162, 227; E. C i e ś l a k , R eglam en tacja handlu ry b a m i p rze z Z w ią zek M iast H an zeatyckich W X IV i X V W., PZ 1952, s. 147.
59 E. D a e n e l l , B lü th ezeit d er deu tschen Hanse t. II, s. 390 nn.; W. S t e i n , Vom deu tschen K o n to r im K ow no, HGbll. 1916, s. 229; M. M a ł o w i s t , P o d sta w y gospodarcze p rzy w ró c en ia jedności p a ń stw o w e j P om orza G dańskiego z Polską w X V w., PH XLV, 1954, s. 147 пп.; M. B i s k u p , Z p ro b le m a ty k i handlu polsko- gdańskiego dru giej p o ło w y X V w ., tam że, s. 394.
09 Por. M. M a i o w i s t , S tudia z d zie jó w rzem iosła, s. 435, 436. 91 Por. m. in. A. A t t m a n , Den ry sk a m arkn aden , s. 26, 94 nn., 100.
