Stefan Sołtyszewski
Dochody kościelne pod zarządem
witrykusów w polskim
ustawodastwie synodalnym
Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 3/3-4, 311-333
Ks. STEFA N S O Ł T Y S Z E W S K I
DOCHODY KOŚCIELNE
POD ZARZĄDEM WITRYKUSÖW W POLSKIM USTAWODAWSTWIE SYNODALNYM 1
Dochody kościelne pod zarządem w itryk u só w były ró żn o ra kie. Je d n e b y ły stałe, inne doryw cze. Je d n e b yły przew idziane ustaw am i, inne m iały c h a ra k te r dobrow olnych o fiar i zapisów. Źródła, skąd czerpano dochody, m iały dostarczyć do statecz ny ch funduszów , zw iązanych z u trz y m an ie m kościoła tj. upo sażeniem , re p e ra c ją i spraw ow aniem służb y Bożej.
R odzaje dochodów stały ch b y ły następ u jące: 1. dochody z ben eficju m n a rzecz fa b ry k i kościoła, 2. sk ła d k i w iern y ch i ofiary,
3. pobożne zapisy czyli legaty,
4. o p łaty zw iązane z pogrzebem i podzwonne. Do n iestały ch dochodów kościelnych należały: 1. o p łaty za chow anie u m a rły c h w kościele, 2. k a ry p ien iężne za różne w ystępki,
3. pro cen ty od k apitałów lokow anych liub pożyczanych.
i Zob. S o ł t y s z e w s k i S., Geneza in stytu cji w itryku só w w pol
skim ustaw odaw stw ie synodalnym , Praw o Kanoniczne 1959, I—II, 425;
S o ł t y s z e w s k i S., Powoływanie w itryku só w w polskim ustaw o
daw stw ie synodalnym , Praw o Kanoniczne, 1959, III—IV, 341 ; S o ł t y
s z e w s k i S., Prawa i obow iązki w itry ku só w w polskim ustaw odaw
3 1 2 K S . S T E F A N S O Ł T Y S Z E W S K I [ 6 0 ]
1. P raw o d ek retało w e stanow i, że b e n e fic ja t m iał obow iązek dziew iątą lu b d ziesiątą część z funduszów beneficjum , p rzez naczyć na re s ta u ra c je kościoła2.
B iskup k rakow ski, W ysz, w S tat ut ach z ro k u 1394, chcąc stw orzyć t.zw . „pecu liu m ecclesiasticu m ” zarządził, że dziew iątą część ze swego b en eficju m pow inien proboszcz oddaw ać na rzecz fa b ry k i k o ścieln ej3.
P o dobne zarządzenie ju ż dla całej P o lsk i w ydał arcyb. M. T rąba w roku 1420 a później arcyb. W ężyk pow tórzył w sw ym zbiorze. Z arządzenie to nie w spom ina jaka część do chodów z b en eficju m m a być przeznaczona na rzecz kościoła, ty lk o zaznacza, że b e n e ficja t m a przyczynić się ze sw ych do chodów do n ap raw y dachu i odnow ienia kościoła, jak rów nież kolatorzy, w czym m ają im dopom agać w itry k u sy 4. Nie w ia dom o jed n ak k to m iał zarządzać funduszam i, pochodzącym i z tego ty tu łu . To, że w itry k u sy m ieli przyczyniać się do re p e ra c ji kościoła z funduszów w iern y ch nie upow ażnia nas do tw ierdzenia, że oni zarządzali funduszam i, płyn ący m i na ten cel z b e n e ficju m 5.
S ta tu ty p ro w in cji ry g sk iej z ro k u 1428 p odk reślają, że w izy tato rzy duchow ni m ają spowodować proboszczów, a n aw et zm u sić k aram i, jeśli zajdzie potrzeba, ażeby „de bonis qu e eis
2 с. 1, X, III, 48: „Quicunque ecclesiasticum beneficium habent·, omnino adiuvent ad tecta ecclesiae restauranda, vel ipsas ecclesias em endandas, et nonam et decim am reddant. Por. c. 4, X, III, 48: Sum m arium : Rectores ecclesiarum possunt compelli u t de reditibus, qui supersunt, ten en tu r conferre ad consructionem seu reparationem eccle siae.
3 Zob. U l a n o w s k i W., O pracach przygotow aw czych do historii
prawa kanonicznego w Polsce, K raków 1887, 36.
4 Constitutiones Synodorum M etropolitanae Ecclesiae Gnesnensis
Provincialium authoritate Synodi Provincialis Gembicianae per depu tatos recognitae iussu et opera... D Joannis W ężyk... Editae Cracoviae...
A. D. 1630 (Zbiór Wężyka), 234.
5 M a ł e c k i F., Udział czynnika świeckiego w zarządzie m ająt
kiem kościelnym w Polsce w pierw szych pięciu w iekach po w prow a dzeniu chrześcijaństwa, L ublin 1949 (maszynopis), 114.
D O C H O D Y K O Ś C IE L N E P O D Z A R Z Ą D E M W IT R Y K U S Ó W 3 ^ 3
s u b s u n t” daw ali sk ład k i na re sta u ra c ję kościoła w edług sw oich m ożliw ości6.
Dochody z ben eficju m były więc jed n y m z rodzajów docho dów ściśle kościelnych.
2. S tały m i pew n y m źródłem dochodów, z którego w itry k u sy czerpali fundusze na rzecz kościoła b y ły przew ażnie sk ła d k i w iernych. Różne to były sk ład k i i zbierano je w ró żn oraki spo sób, Je d n e zbierano w kościele lub p rzy kościele, inne po d o m ach.
O sposobie zbierania składek, czy o fiar w n ajdaw niejszych czasach, dow iadu jem y się m iędzy in n y m i z um ow y z ro k u 1364 pom iędzy proboszczem a zarządem m iasta Elbląg. W edług tej um owy, zatw ierdzonej przez Jan a, bisku p a w arm ińskiego, w kościele m ogły b yć jed n a lu b k ilk a sk arbon, stosow nie do woli proboszcza. S k arb o n y m iały być zam ykane na klucz. J e d e n klucz m iał przechow yw ać proboszcz, d ru g i w itry k u sy . O fiary składane do sk arb o n y b yły dzielone na dwie części, z k tó ry ch jed n a część 'należała do plebana, d ru g a do fa b ry k i k o ścielnej7.
Tak sam o o fiary zb ieran e p rzy sta c jac h z obrazam i m ają być podzielone pom iędzy proboszcza i fab ry k ę kościoła8.
S kładki m ają być zbierane n iety lk o poza kościołem , lecz i w kościele, ale w oznaczonym czasie. W itry k u sy od M a t ut i n u m do Te r cj i w łącznie pow inni chodzić poza kościołem , po 6 J a c o b s o n H., Geschichte der Quellen des katholischen K ir
chenrechts der P rovinzen Preussen und Posen m it U rkunden und Regesten, Königsberg 1837, 41: ,,ipsis visitatoribus districte praecipien
do m andam us, ut rectores ipsos inducant et si opus fu erit penis legi tim is compellant, quod de bonis que eis subsunt de stipendio suarum ecclesiarum collectis pro restauratione earundem quibus m erito sunt obnoxii contribuant ju x ta posse”.
7 J a c o b s o n H., j.w., 112. S ententia sive a rb itriu m inter plebanum civitatis Elbing et consules ibidem de tegim ine ecclesiae parochialis ibidem 1364.
8 J a c o b s o n H., j.w., 113: „Neque stationes aliquas cum ymagi- nes sine consensu P lebani faciant ut in oblacionibus debitis d e fra u detur, sed de suis consensu si quas fecerint, quidquid ad illas datum , positum a fidelibus vel oblatum causa devotionis fuerit, in ter plebanum et fabricam per m edium pro eis reparacione et usibus divinis necessa riis dividatur...”
3 1 4 K S . S T E F A N S O Ł T Y S Z E W S K I [ 6 2 ]
cm en tarzu kościelnym z tack ą (cum tabulis), zbierając ofiary. P o Te r cj i p rzestan ą zbierać, aż dopiero po O f f er t o r i um na S u m ie, znowu zaczną zbierać o fiary w ew n ątrz lub n a zew nątrz kościoła w edług w łasnego uznania. W szystko, co zbiorą m a być obrócone na p o trzeb y kościoła, a nie proboszcza, tak jak to było postanow ione na sy n od ach9.
W idzim y więc, że był zwyczaj zbierania o fiar na tackę w kościele od najd aw n iejszy ch czasów.
Często na tle zbierania sk ład ek pow staw ały nieporozum ienia pom iędzy w itry k u sa m i i proboszczam i. Proboszczow ie nie c h ę tn y m okiem p a trz y li na zbieranie ofiar przez w itrykusów w kościele. B yły rów nież nieporozum ienia pom iędzy probosz czem i w itry k u sa m i przy podziale dochodów k ościeln y ch 10. Celem u niknięcia nieporozum ień na przyszłość n iek tó re s ta tu ty syn od aln e określiły szczegółowo jakie rod zaje dochodów należą do fa b ry k i kościoła, a jakie do proboszcza. Tak n a p rz y k ład na W arm ii, s ta tu ty sy nodalne określały, że:
a) ofiary złożone przy o łtarzu należą do proboszcza,
b) o fia ry złożone na tacę, do w oreczka, lub do skarbony należą do fab ry k i kościelnej,
c) o fiary złożone przed N ajśw iętszym S ak ram en tem , przy obrazach św iętych, lu b w in n y sposób w kościele lub poza kościołem , m ają być podzielone na dwie części: pom iędzy p ro
boszcza i fab ry k ę kościoła.
P ostanow ienie to, po d k reśla praw odaw ca, nie narusza w n i czym um ów, na podstaw ie daw nych zwyczajów, aprobow anych w jakichkolw iek kościołach11.
9 Tamże: „Item cum tabulis vadant vitrici ecclesiae petitoriis ab bora m atu tin ali usque ad terciam inclusive in cim eterio tam en ex tra ecclesiam et non intra, ex tuncque cessent et post sanctum offerto rium summe misse item v adant in tra ecclesiam vel ex tra prout placet et quidquid super illis datum positum vel oblatum fu erit a fidelibus causa devotionis, fabrica et non plebanus integre tollat, u t de his est dudum per predecessores nostros et nos ordinatum in synodis et sta tu tu m ”.
10 M a ł e c k i F., j.w. 117.
η H i p 1 e r F., C onstitutiones Synodales W armienses, Sam bienses,
runsber-D O C H O runsber-D Y K O Ś C IE L N E P O D Z A R Z Ą D E M W IT R Y K U S O W
O zb ieraniu sk ład ek w kościele, czyli t.zw. kolektach , czer piem y w iadom ości rów nież z innych synodów. S ta tu ty M iko ła ja T rąby m ówią ogólnie o dochodach, pły nący ch z o fia r na rzecz fab ry k i kościoła, nie w yliczając poszczególnych rodzajów dochodów 12.
Synody n ato m iast Poznański z ro k u 172013 i z ro k u 173814 w y m ieniają sk ład k i kościelne czyli k o lek ty jako jed e n z ro d zajó w dochodów kościelnych, z k tó ry c h w itry k u sy czerpią fundusze na rzecz kościoła. Synody te w yszczególniają jeszcze in n e rodzaje dochodów kościelnych, a m ianowicie:
a) o p łaty pogrzebow e, b) opłaty za podzwonne, c) k a ry pieniężne,
d) pobożne zapisy,
c) zyski od k a p ita łu kościelnego.
Synod G dański z ro k u 1745 w ym ienia pięć rodzajów docho dów kościelnych pod zarządem w itrykusów :
gae 1899, 63, n r 44. Synodus M artini Crom eri Coadiutoris W armiensis anno 1575 celebrata: „Circa oblationes servatam hactenus consuetu dinem presenti statuto innovam us. Quidquid o ffertu r ad altare solids parochi erit; quidquid ad tabulam seu in sacculum vitricorum vel ad truncum , ecclesiae fabrica id sibi vendicabit; quidquid vero oblatio num coram venerabili Sacram ento aut ad imagines Sanctorum , seu alias in tra vel ex tra ecclesiam obvenerit, ex dimidio dividetur 'inter parochum et ecclesiam. Salvis quarundam ecclesiarum actis, p raescrip ta consuetudine approbatis, quibus hac constitutione derogatum no lu m us”.
12 Zbiór M ikołaja Trąby, j.w., 229.
13 Synodus dioecesana Posnaniensis sub D. Christophoro A ntonio
Szem bek, V arsaviae celebrata a. 1720, cap. X II: „(vitrici) pecunias
tam a sepulchris, quam et ex pulsantibus, et collectis „w orkow e” dic tis, etiam eleemosynis, ac m ulctis a publice delinguentibus, et aliis piis oblatis, ad hunc finem legatis et obventionibus percipient, et ad carbonem im ponent, et pro fabrica, vino, cera saevo; lotione et re p a ratione param entorum sacrorum... cum consilio Parochi expendent”,,, 14 Decretales sum m orum pontificum pro regno Poloniae et constitu
tiones synodorum provincialium et dioecesanorum Regni eiusdem ad su m m u m collatae... Editae cura et studio Zenonis Chodyński.. et E duardi Likowski..., Posnaniae 1882 (Zbiór Zórawskiego), 489.
3 1 6 K S.. S T E F A N S O Ł T Y S Z E W S K I [ 6 4 ]
a) o p łaty pogrzebow e, b) pobożne zapisy, c) dobrow olne ofiary, d) jałm użna,
e) podzw onne15.
O zbieraniu sk ład ek czyli kolekcie m ówią rów nież liczne pro tokóły w izy tacy jn e z ró żn y ch diecezji, k tó re stw ierd zają, że o fiary te b yły zbierane przez w itry ku sów lub, z b rak u tych , przez innych parafian. K o lek ty te zbierano zw ykle w nied zie le i św ięta po kazaniu, kiedy jest w iększy n a p ły w lu d zi16. W n iek tó ry ch diecezjach k o lek ty zwano inaczej p o p u larn ie „w orkow e”, niew ątpliw ie dlatego, że zbierano je do w oreczk a17. Na m ocy sta tu tó w M. T rąb y z rok u 1420 w itry k u sy byli zo bow iązani składać spraw ozdania z zeb rany ch funduszów pro boszczowi i w poro zu m ien iu z nim zakupić najp o trzeb n iejsze rzeczy dla kościoła. N ie stosującym się do tego przepisu, m iał proboszcz praw o zabronić zbierania ofiar w kościele „ad ta b u la m ”18.
Zapiski sądow e w ieluńskie z ro k u 1460 podają, że proboszcz zabronił w itry k u so m chodzić po kościele i zbierać ofiary. Ci
15 Tamże, Culmensis an. 1745: „Quorum (Seil, vitricorum ) m une ris erit proventus pro fabrica et necessitatibus ecclesiae, u ti a sep u l tu ris tertiam partem , legata pia, largitiones, eleemosynas, solutiones a pulsibus Campanorum colligare...”
16 Visitatio Eccl. Paroch, a. 1639 et alio, j.w., 233. Ecclesia P aroch iis S Joannis B aptistae Vladislaviensis: „Vitrici ecclesiae su n t qui die bus Dominicis et festis de m ane quando frequentior concurrit popti- lus exigunt ab offerentibus pecuniam ...” Por, tam że, 157, Kościół sive Kościelna Wieś. „Vitrici... Percipiunt Eleemosynam diebus Dominicis et aliis festis... Tamże, 340, 594, 33. B restia: „V itrici Ecclesiae ad p ra e sens nulli erant. E xigebatur quidem Eleeem osyna ab offerentibus post concionem per aliquos...”
17 Zob. S. Posnaniensis 1720, j. w., cap X II.
Por. Decanatus Brestensis 1699, j.w., Chodecz... „Vitrici... relictum tum et alias Eleemosynas, videlicet workowe, in Cistam seorsinam rep o n en t”.
Tamże, Brzeście: Nec non de Eleemosynis, funeralibus, 'ac de pe cunia ex sacculo proveniente qualiter in rem data cedit”.
D O C H O D Y K O Ś C IE L N E P O D Z A R Z Ą D E M W IT R Y K U S Ô W
oskarżyli go p rzed sądem duchow nym . Proboszcz w sw ojej obronie zeznał, że zabronił im zbierać ofiary, poniew aż nie sk ła d a ją przep isan y ch p raw em spraw ozdań i nie chcą kupić za ze b ran e pieniądze koniecznych rzeczy do kościoła. Sąd nakazał w itrykusom , aby stosow ali się do obow iązujących przepisów sta tu tó w p ro w incjo naln y ch i aby ku p ow ali „om nia necessaria”
dla kościoła19.
K iedy o fiary zebran e w kościele lu b zapisane darow izną nie w ystarczały, ustaw odaw stw o synodalne przew idyw ało zbiórkę sk ład ek po dom ach, zwłaszcza gdy chodziło o w iększe w ydatki, na p rzy k ład odnow ienie kościoła20.
W zb ieran iu skład ek po dom ach b ra li udział wszyscy p a ra fianie po kolei, chodząc po dwóch, p rzez jakiś czas, od dom u do dom u. K to nie chciał zbierać skład ek lu b nie mógł, opłacał pew ną sum ę pieniędzy i obow iązek te n przechodził na n astęp nego z kolei. Sum a jak ą należało złożyć była określona. Można było za pew ną o p łatą zwolnić się na zawsze z tego obow iązku21. 19 A cta C apitulorum пес non iudiciorum ecclesiasticorum edidit U lanow ski B., K raków 1902, vol. II, pars I, s. 396, n r 822, r. 1460: „In causa vitricorum ecclesia parochialis in Oszarów... E t dominus decre v it omnia necessaria pro eisdem pecuniis procurare secundum con suetudinem diu tentam (circa) omnia servandam '’.
20 J a c o b s o n H., j.w., 40. S tatu ta Provincialia Concilii Rigensis an. 1428 cap. XXIV: ,,Si autem ad hoc fabrice non suppetant facultates parochianos illarum ecclesiarum m oneant et inducant, ut iuxta posi- bilitatem auxilium p raestan t pro ecclesia ipsorum , quando necessitas ex tite rit, re sta u ra n d a ”.
21 Acta Capitulorum nec non iudiciorum ecclesiasticorum ed. U la now ski B., K raków 1908, vol. I ll, s. 336, nr. 811, r. 1517. „In causa honor. Stanislai plebani et vitricorum in W yrzchlasch occasione p e- t i c i o n i s c u m t a b u l a a c conduecionis robotrum et scindularum pro ecclesia in W yrzchlasch, quotiens opus fuerit, dominus decrevit... quatenus ipsi cm ethones de W yrzchlasch omnes et singuli, bini et bini in fra duas ebdomadas ordinarie debent am bulare cum tab u la ad petendum eleemosinas pro necessariis ecclesia, quod si quis aliquo labore, dum ad eum ordo pervenerit, detentus aut occupatus esset, ex tunc sequenti et proxim o vicino debet tabulam porigere dimidium grossum dando. P re fati vero cm ethones tres de Chochlow debent abso luti esse a tab u la seu peticione cum tab u la et p retex tu huiusm odi de b en t dar.e annis singulis pro festo N atalis Dni quilibet eorum p er I gr. pro ecclesia in W yrzchlasch”.
3 1 8 K S . S T E F A N S O Ł T Y S Z E W S K I [66]
B ył zwyczaj na W arm ii, że sk ład k i rozkładano rów nom iernie na w szystkich p arafian , niezależnie od zamożności, dzieląc d a n ą sum ę przez liczbę p a ra fia n 22. Synod W arm iń sk i z ro k u 1610 uzależnił wysokość składki, płaconej przez poszczególnych pa rafian , od w ielkości obsianego g ru n tu 23.
S ta tu ty pro w incji ry g sk ie j z ro k u 1428 podkreślają, że pro boszczowie, chcąc zachęcić sw ych p a ra fia n do ofiarności, po w in n i sam i św iecić p rzy k ład em ofiarności na rzecz kościoła24. W ty ch sam ych sta tu ta c h zn a jd u jem y w zm iankę o odpuście 40 dni dla ofiarodaw ców na rzecz fa b ry k i kościoła25.
3. In n y m źródłem , skąd czerpano dochody dla pow iększenia m a ją tk u kościelnego, b yły pobożne zapisy n a kościół t.zw. le g a ty 26. L eg aty były dw ojakiego rodzaju: jedn e szły na u trz y m anie i uposażenie k ap łan a, in n e były przeznaczone na po trz e b y ściśle kościelne, „pro fabrica eeclesie27. B yła bow iem zasada, że w p arafiach dobrze postaw ionych, dochód kościoła był oddzielony od dochodów proboszcza28. W zapiskach sądo w ych z ro k u 1499 czytam y, że pew ien szlachcic zapisał dwa konie i dw a w oły kościołowi. Pieniądze uzyskane za nie po sprzedaży m iały być podzielone na dw ie części. Je d n ą część m ieli o trzy m ać księża, aby sie m odlili za duszę ofiarodaw cy
22 Encyklopedia Kościelna, j. w., t. XI, 240. 23 Tamże.
24 J a c o b s o n H., j. w., 41.
25 Tamże: „Nos autem om nibus m anus adiutrices pro fabrica ecclesiarum huiusm odi porrigentes, vere penitentibus et confessis, de om nipotenti Dei m isericordia et beatorum P e tri et P auli aposto lorum eius auctoritate confessi quadraginta dies de iniuncta eis peni- te n tia m isericorditer in domino relax am u s”.
26 Zob. S. Posnaniensis 1720, j. w., Zbiór Zórawskiego, S. Culm en- sis 1745, 489.
27 M a ł e c k i F., j. w., 122, 123.
28 D ecretum Reform ationis circa Visitationem Ecclesiarum. Deca-
natu V oynicensi expeditum in Anno 1792, f. 4b: Quia in omnibus bene
regulatis Parochiis proventus Ecclesiae omnino sep arati esse debeant a Proventu Parochi...”
D O C H O D Y K O Ś C IE L N E P O D Z A R Z Ą D E M W IT R Y K U S Ó W
i jego przodków , a d ru g ą w itry k u sy na re sta u ra c ję i p o trzeb y kościoła29.
Często p rzy sporządzeniu testa m e n tu byli obecni w itry k u sy i oni byli naznaczeni w ykonaw cam i o sta tn ie j w oli30.
,,De piis o b latis” lu b „piis leg atis”, jako o jedn ym z ro dza jów dochodów kościelnych, w spom inają synody diecezjalne: Poznański z ro k u 1720 oraz z rok u 1738 i C hełm iński z rok u 174531. Inne synody o dochodach kościelnych m ówią ogólnie „de p ro v e n tib u s”32.
Z protokółów w izy tacy jn y ch d ow iadujem y się, że pod k lu czem w itry k u só w znajdow ały się pieniądze, pochodzące „ tam ex legatis q u am e x eleem o sy n is”33. W ak tach w izytacyjn y ch d iecezji k rakow skiej zn a jd u jem y w zm iankę, że w p arafii C zanice z pew nej fu n d acji, dochód w ynoszący 70 florenów podzielono m iędzy proboszcza, re k to ra szkoły i w itrykusów . Z te j su m y proboszcz o trzym ał 42 floreny, re k to r szkoły ·— 6, a resztę, m ianow icie 22 flo ren y otrzy m ali w itry k u sy na r e p ara c ję kościoła34. Ze słów n iek tó ry ch posiadanych a k t w izy ta c y jn y ch dow iad u jem y się, że w leg atach zapisyw ano na rzecz 29 Acta Capitulotum , j. w., vol. III, pars I, s. 73, n r 185, r. 1499: „ T e n o r t e s t a m e n t i p refati: In nom ine s. Trinitatis... In prim is de bonis m ihi a Deo concessis coram testibus... prim o et principaliter lego equum et equam cum II bobus ecclesie in O straląka plebano et eius presbiteris, quibus venditis m edium d etu r in m anus vitricorum pro reform acione aut perpetua necessitate ecclesie m edium que presbi teris ibidem pro commemoracione anime non tan tu m mee, quam etiam
m eorum predecessorum ...” 30 M a ł e c k i F., j. w., 123. 31 Zob. nota 26.
32 Zbiór Zórawskiego, j. w., 90. V arm iensis an. 1610.
33 Acta visitationis Eccl. paroch... per D om inum A dam um Les-
niew sky... 1632—1633, 7: C arbona ecclesiae est sub clavibus aedituorum
cum scitu Parochi im qua tam ex legatis quam ex eleemosinis in p a ra tis sunt f. 150... Tamże, 11: „in qua carbona sunt ad presens flor. 60, partim ex eleemosinis p a rtim ex legatis collectis pro necessitatibus Eccle. magis necessariis”.
34 Visitatio Q uindecim Decanatuum in Dioecesi Cracoviensi a P er
illustri et Rndissim o Dno Nicolao Oborski Dei et Apostolicae Sedis gratia Episcopo Archidiacono Laodicen. Sugfraganco Archidiacono V
i-320 K S . S T E F A N S O Ł T Y S Z E W S K I [68]
kościoła n ie ty lk o pieniądze, lecz rów nież in w en tarz żywy, n a p rzy k ład konie, krow y, z k tó ry c h dochód czerp ali w itry k u sy na fab ry k ę kościelną, a ra c h u n k i składali proboszczowi35.
Zapisy pobożne czyli leg aty lu b fu n d acje b y ły jed n y m z za sadniczych źródeł dochodów kościelnych.
4. Do sta ły c h źródeł dochodów kościelnych pod zarządem w itry k u só w należy zaliczyć część op łat zw iązanych z pogrze bem i t. zw. „podzw onne”.
Synod Poznański z ro k u 1720 napom yka ogólnie o pien ią dzach z pogrzebów i podzw onnego, k tó re m ieli pobierać w itry k u sy i składać do kasy ko ścieln ej36.
Na tle op łat pogrzebow ych, z k tó ry c h część szła na u trz y m anie duchow ieństw a, a część na fab ry k ę kościelną, pow sta w ały różne nieporozum ienia pom iędzy poboszczam i a w itry kusam i. Chcąc tem u zaradzić synod n a stę p n y (Poznański) z ro k u 1738 stanow i, że dwie trzecie o płat pogrzebow ych będzie pobierał proboszcz, V3 n ato m iast w itry k u sy na rzecz kościo ła 37. To samo rozgran iczen ie czyni Synod C hełm iński z ro k u 174538. O dzw ierciedleniem przepisów synod aln ych było p ra k cario in Spiritualibus et O ffiaciali Generali Cracoviensi in tem pore ab 1663 ad a. 1665 expedita, 151: „Ex qua fundatione solutus census per
florenos Septuaginta. Parochus percipit florenos quadraginta duos. Rector Scholae florenos sex. R eliquum Census nem pe florenos viginti duos, Vitrici pro reparatione Ecclesiae percip iu n t”.
35 .Acta, visitationis ex: terioris Decanatuum Skaw inen... per Dnum
Joannem Foxium... Archidiaconum Crac... a. 1617, f. 29. Villa Ziski.
„Item pro fabrica eccle. sunt Vaccae quinquaginta quinque a quibus annuatim duodecim est solvuntur, de qua pecunia et de collectis eccl. fit ratio... „Tamże, f. 32. Villa Thecznek: „Item habet haec ecclesia pro fabrica Vaccas viginti tres a quibus singulis in annum duodecim gl. solvuntur. De quibus et de collectis fit ratio festo S. M artini, a vitricis”. Tamże, f. 46. Por. Visitatio Eccl... 1639 et alio, j. w., 556. Krzywosądza: „Pecora Ecclesiae aut parochialia hic non sunt, sim iliter nec legata alia”.
36 Zob. nota 13.
37 Zbiór Żórawskiego, j. w., 489: „Quoniam in ter parochos et aeco- nomos ecclesiae lis et controversia respectu funeralium intercedit, statuim us, ut duae partes cedant parocho, te rtia vero in rem ecclesiae ad carbonam per vitricos re p o n atu r”.
D O C H O D Y K O Ś C IE L N E P O D -Z A R Z Ą D E M W IT R Y K U S Ó W 3 2I
tyczn e zastosow anie ich w życiu p arafialn y m , czego św iadec tw em są ak ta w izytacyjne. Z p rotokółu w izy tacy jn eg o p arafii Chodecz w dekanacie brzeskim , diecezji w łocław skiej, dow ia d u je m y się, że w itry k u sy po b ierają o p łaty z ok azji pogrzebu, z czego uiszczają 2/ 3 proboszczowi, w zględnie jego w ik a riu szowi za k o n d u k t i procesję, resztę sk ła d a ją d o skarbo ny koś cielnej, zapisując w księdze39.
U staw odaw stw o synodalne stanow i rów nież, że o p łaty za „podzw onne” m ają b yć przeznaczone także na rzecz fab ry k i kościelnej. W idocznie zdarzały się nadużycia w zw iązku :z dzw onieniem w dzw ony z okazji czyjegoś zgonu, gdyż Synod W arm ińsk i z ro k u 1610 podkreśla, aby dzw onnice b yły zam y k an e i aby nie dzw oniono bez zezw olenia proboszcza. W itry k u sy m ają czuwać raz e m z proboszczem , aby za zm arłych nie dzw oniono zb y t w iele razy i zb y t długo, lecz tylko dwa albo najw ięcej trz y razy, przez pół k w ad ran sa40. O płatę za dzwonie n ie u sta la ją proboszcz, u rzęd n icy m iejscy i w itry k u sy przy om aw ianiu p o g rzeb u41. Dziwi nas zapew ne m ieszanie się u rz ę d ników św ieckich do sp ra w kościelnych. T rzeba więc zaznaczyć, że w ty ch "czasach zwłaszcza na W arm ii, w itry k u sy razem z rad n y m i, w ó jtam i i sołty sam i byli fak ty czn y m i przedstaw
icie-39 Decanatus Brestensis 1699: „Vitrici autem... in presenti visita tione... constituti... qui ab hac die ratione funeralium contractum facient, pecuniam recipiunt, V enerabili Rndo Praeposito vel alio vicario pro conductu et processione proportionaliter solvent, relictum... in C istam seorsinam reponent, eadem in regestro connotabunt”.
40 Zbiór Zórawskiego, j. w., 493. V arm iensis a. 1610: „Turres cam - panilles clausae ubique sint, nec quisquam ad pulsandam sine consensu et licentia parochi adm ittatur, qui etiam una cum vitricis attendere debent, ne pro m ortuis freq u en ter et nimis diu, sed bis vel ad sum m am ter, idque per dim idium horae quadrantem ...”
41 Tamże:... „certo soluto pretio, a parocho, m agistratibus, v itri-
cisque pro funibus tractoriis, allisque rebus ad eas spectantibus consti tuto p u lsen tu r”.
Por. Acta Capitulorum , j. w., vol. II, s. 415, nr. 954, r. 1489: „Et dom inus iudex decrevit, quod cmethones, vitrici et sculteti ville Szokoliki... nec ad cam panas sine voluntate plebani, dum fum us occurrit et solario pulsare présum ant”.
3 2 2 K S . S T E F A N S O Ł T Y S Z E W S K I [70]
lam i p a ra fii w spraw ach m ajątkow ych. Z agadnieniu tem u ks. M ałecki poświęca cały u stę p w sw ej p ra c y 42.
Do n iestałych dochodów kościelnych pod zarządem w itry kusów należy zaliczyć: 1) a p łaty za chow anie u m arły ch w koś ciele, 2) k a ry pieniężne za różne p rzestępstw a o raz 3) zyski od k ap itałó w lokow anych lub pożyczanych na procent.
1). P rzy w ilej grobu w kościele, usankcjonow any ustaw am i, m iał ty lk o kolator, w y b itn y dobrodziej kościoła, lu b te n k to nabył to praw o n a m ocy zw yczaju. K to oprócz w yżej w ym ie nionych osób p rag n ął być pochow any pod posadzką kościoła, m usiał przyw ilej te n opłacić su m ą jed n ej m arki, przeznaczoną w itry k u so m na kościół a nie plebanow i43. M am y dowody źród łowe na to, że czasem o p łaty te pobierali n iep raw n ie duchow ni na osobiste cele44.
O graniczenia w chow aniu nieboszczyków w kościele, czy niono ze w zględów estety czn y ch, aby nie deform ow ać posadzki kościelnej licznym i grobam i i ze względów higienicznych, aby u n ikn ąć zarazy 45. M imo ty c h zastrzeżeń oraz o płat i w później szych czasach nagm innie chow ano u m arły ch w kościele lub przy kościele. Dochody z tego ty tu łu b y ły znaczne i w p ro to kołach w izy tacy jn y ch w ym ieniane są obok dochodów z kolekty.
42 M a ł e c k i F., j. w., 90—98.
43 A b r a h a m Wł., N ajdaw niejsze sta tu ty synodalne archidiecezji
gnieźnieńskiej oraz sta tu ty z rękopisu Oss. Nr. 1627. K raków 1920, 23.
S ta tu ta synodalia Lanciciensia, cap. 15: „Item quia p ropter m u ltitu d i nem sepliendorum ecclesie in pavim entis deform antur et homines ipsas visitantes et fetoribus tem poribus estivis, u t plurim um , inficiun tur, ut igitur talibus obvietur, statuim us, ut nullus deinceps in eccle siis sepeliatur, nisi patronus vel notabilis benefactor aut qui alias ab antiquo liberam h ab u erit sepulturam . Si quis autem p reter istos su- pradictos in ecclesia pecierit supulturam , pro fabrica ecclesie unam m arcam assignabit vitricis ecclesie et non p ropter pro plebano presen- ta n d a”.
44 Visitatio Eccl. Paroch...in anno 1639 et alio, j. w., 292: „Expo situm est quod pro sepulchris et tum ulatio fidelium in ecclesia offera tu r pecunia aliquando sex, aliquando septem floreni et am plius quam Parochi et V icarii percipiunt et in suum usum convertunt”.
D O C H O D Y K O Ś C IE L N E P O D Z A R Z Ą D E M W IT R Y K U S Ó W
P rotokół z w izy tacji w m ieście R adziejow ie podkreśla, że d o chody te grom adzili rów nież panow ie w itry k u sy (Dni v itrici)46. 2). K a ry pieniężne, w y m ierzane przeciw ko publicznym grzesznikom o raz za inne w ykroczenia przeciw ko ustaw om sy nodalnym , zasilały rów nież kasę kościelną47. Do publicznych grzeszników zaliczano m iędzy in n y m i duchow nych — k on ku bi- nariuszy. S ta tu ty synodalne, stanow iły, że duchow ny jeśli jest k o n k u b in ariu szem m a być pozbaw iony dochodów z beneficium , a oprócz tego zasuspendow any. S ta tu ty Tom asza Strzępińskiego, biskupa krakow skiego, z ro ku 1459, p o d k reślają, że każdy d u chow ny — k o n k u b in ariu sz publiczny, niezależnie od godności i urzędu, n a w e t biskup, m a być pozbaw iony przez przeciąg trzech m iesięcy dochodów z beneficjum . Dochody, przy p ad ające w ty m czasie, m ają być obrócone przez przełożonych n a rzecz fa b ry k i kościelnej (in fabricam )48. Rów nież za inne w ystępki, w yk raczające przeciw ko ustaw om synodalnym , były przew i dzian e i określone k a ry pieniężne z przeznaczeniem ich na f a bry k ę kościoła.
S ta tu ty N an k era z roku 1320 stanow iły, że pośw ięcenie świec i palm m a się odbyw ać w k ated rze, a nie gdzie indziej, m ają tam być urządzone rów nież stacje z k rzyżem oraz, że w szkole k a te d ra ln e j, a n ie gdzie in d ziej m ają być nauczane „artes lib e rale s”. P rzek ro czenie ty c h postanow ień podlega karze w kw ocie jed n e j m a rk i n a rzecz fa b ry k i kościoła k a te d raln e g o 49. 46 Visitatio Eccl. Paroch... in anno 1639 et alio, j. w., 503. Radziejów (miasto):... „Porro haec pecunia ut p rae fati Dni Vitrici retulerunt... sub tem poribus concionis, tum et a sepulturis corporum in eadem Ecclesia hum atorum ...”.
47 Zob. nota 13.
48 S ta tu ta synodalia episcoporum cracoviensium X IV et X V saeculi, Cracoviae 1875, 111. S tatu ta Thomae Strzępiński Episcopi Cracoviensis. Ab. 1459:... „Quicunque clericus... in fu erit publicus concubinarius, — a percepeione fructuum om nium suorum beneficiorum , triu m m ensium spacio, sit ipso facto suspensus, quos suus superior in fabricam , seu eciam aliam evidentem ecclesiarum utilitatem , ex quibus hii fructus p ercipiuntur, convertat”.
49 H e y z m a n n U„ j. w., 17: „Transgressores autem huius consti- tucionis penam unius m arce ipso facto incurrant, pro fabrica predicte Ecclesie convertende”.
324 K S . S T E F A N S O Ł T Y S Z E W S K I [ 7 2 ]
S ta tu ty M. T rąb y przew idyw ały rów nież k a rę pieniężną w su m ie jed n ej m arki, z przeznaczeniem je j n a fab ry k ę kościoła k ated raln eg o , w sto su n k u do proboszcza, k tó ry b y , pochował w sw oim kościele p a ra fia ln y m nieboszczyka z obcej p arafii bez zezw olenia b isk u p a50. S ta tu ty P io tra W ysza (biskupa krak ow s kiego), z ro k u 1396, oprócz in ny ch k a r, przew idzianych przez kanony, n aznaczały trz y m a rk i k a ry n a rzecz fa b ry k i kościoła k ated raln eg o , n a duchow nego, k tó ry by ośm ielił się zawezwać innego duchow nego przed sąd św iecki51. U staw odaw stw o syno d a ln e stanow iło rów nież k a ry za zbeszczeszczenie św iątyn i lub cm en tarza. Połow a k a ry w ty m w y p ad ku szła „pro fabrica c a t- h e d ra li”, a d ru g a połow a n a rzecz kościoła zbeszczeszczonego52.
B iskupi n a podstaw ie ustaw odaw stw a m ieli praw o zm usić delik w en ta do zapłacenia k a ry pieniężnej pod groźbą ekskom u niki. E kskom unika była czasem połączona z suspensą oraz po zbaw ieniem dochodów z b en eficju m na pew ien czas lu b na zawsze, w części lu b całkow icie53.
K a ry pieniężne za różn e w ykroczenia, przeznaczone na fa bry k ę kościelną, znajdow ały się rów nież pod zarządem w itry - kusów i stanow iły dodatkow e źródło dochodów kościelnych.
3). W reszcie o sta tn i rod zaj dochodów kościelnych pod zarzą dem w itry k u só w to zyski od su m lokow anych lub pożyczanych na p rocent. W iększą sum ę pieniędzy, k tó ra nie m ogła być a k tu alnie w ydatkow ana, za rad ą w itry k u só w wypożyczano· na p ro cent, k tó ry obracano na rzecz kościoła54.
50 Tamże, 54: S ta tu ta Petri 11 Vissi de Radolin Episcopi Cracovien-
sis Anno 1396: „...ultra penas p er canones expressas et inflictas, sen-
teciam excom m unicationis ipso facto se noverit incursum per nos vel nostros succesores absolvendas, et triu m m arcarum m onete com m uniter currentis penam decernim us incurrere eo facto, pro nostre ecclesie fabrica convertendas”.
51 H e y z m a n n U., j. w., 218. 52 H e y z m a n n U., j. w., 237. 53 M a ł e c k i F., j. w., 128.
54 Synodus Dioecesana Praem ysiiensis praesidente D. Andrea Szoldrski a. D. 1636. Cracoviae 1636, 11: ...„vel si aliqua m aior sit
Summa, quam in Ecclesia expensas converti possit, perpetuus aliquis Census em atur, et in rem ecclesiae... cum consilio M agistratus loci, vel
D ochody ściśle kościelne, w yżej om ówione nie m ogły być użytkow ane przez proboszcza, ani w itry k u só w na ich osobiste cele, lecz w całości m iały być obrócone na poży tek kościoła53.
Z a k o ń c z e n i e ·
N iniejszy a rty k u ł je st końcow ym rozdziałem m ojej p rac y 0 in sty tu c ji w itry ku só w w polskim , ustaw odaw stw ie syn o dal ny m na p rze strz e n i pięciu w ieków przed rozbioram i. P rz e d staw iłem w n iej genezę in sty tu c ji w itrykusów , pow oływ anie ich
na urząd , ich p raw a i obowiązki, oraz ro dzaje dochodów, zosta jących pod ich zarządem 56.
Vi tr i cus to nazw a pow szechnie p rzy ję ta przez ustaw odaw stw o synodalne na oznaczenie św ieckich w spółrządców m a ją tk u kościelnego. „Polacy łacińską nazw ę w itry k u s p rz y ję li”57, d la te go i m y nazyw am y ich w itryk u sam i.
W opracow aniu tego te m a tu o p ierałem się na tek stach źró dłow ych, zaczerp nięty ch z ustaw odaw stw a synodalnego Polski, począw szy od pierw szej w zm ian k i źródłow ej z ro k u 1320 „de v itric is ”, aż do rozbiorów ; n a p rotokółach w izytacy jny ch i za piskach sądow ych z tego o kresu.
U staw y sy n o d aln e n aśw ietlają stro n ę praw n ą naszego zagad nienia. P ro to k ó ły w izy tacy jn e z różnych diecezji P olsk i od- zw ierciadlają jak d y b y „d ru g ą stro n ę m ed a lu ”, stw ierd zając jak w p ra k ty c e by ły realizow ane u staw y synodalne. O dchylenia 1 w ykroczenia przeciw ko ustaw om sy n o daln y m i d łu go letniem u zw yczajow i w y k azu ją zapiski sądowe, k tó re są ko palnią w iado m ości o w itry ku sach .
j ^ 3 ] D O C H O D Y K O Ś C IE L N E P O D Z A R Z Ą D E M W IT R Y K U S Ó W 3 3 5
55 Constitutiones et Decreta Synodi Dioecesanae Plocensis sub
D. Andrea Stanislao K ostka in Załuskie Załuski, Pultoviae 1733 cele
brata. V arsaviae A. D. 1735: „Prohibem us etiam, ne amodo quispiam Eeneficiatus pecuniam Ecclesiae propriam , ex ipsis proventibus, seu ex pia largitione Fidelium congregatam , in propriam ac peculiarem usum suum convertere...”
56 Zob. notę 1 niniejszego artykułu.
3 2 6 K S . STEIF A N S O Ł T Y S Z E W S K I m
W ielką tru d n o ść p rzy opracow aniu tego tem a tu stanow i b rak lite ra tu ry . Śm iało m ożna powiedzieć, że w lite ra tu rz e praW no- h isto rycznej o w itry k u sa c h tak, jak b y nic nie było. Poza ogól nym , encyklopedycznym o pracow aniem 58, dotyczącym naszego zagadnienia, ,przez ks. Z. C hełm ickiego o ra z szczegółową roz praw ą d ok to rsk ą ks. F eliksa M ałeckiego1, w yżej cytow aną, piszą cy in n y ch opracow ań nie n apotykał. Te dw ie prace naśw ietliły te m a t n a s in teresu jący , zostały odpow iednio w ykorzystan e i w prow adziły piszącego ,,in m edias r e s ” . T rzeba było rów nież oprzeć się n iek ied y n a luźn ych uw agach autorów , k tó rz y tylk o „ o b ite r” poruszali to zagadnienie.
P ra ca niniejsza n ie w yczerpuje całości zagadnienia, rzuca jed n a k sporo św iatła 'na p ro b lem u działu św ieckich w zarządzie m a ją tk ie m kościelnym i w ykazu je ich u p raw n ien ia w spraw ach kościelnych, odnoszących się do dziedziny m a te ria ln e j.
W YKAZ ŹRÓDEŁ I OPRACOW AŃ
I. Ź R Ó D Ł A A. R ę k o p i s y
Acta V isitationis ex: terioris D ecanatuum Skaw inen. N ovim ontis,
Oswiecinen. Żatorien. ad Archidiaconatum era c. pertinen.' per Admo
dum Rendum Dnum Joannen Foxium I. U. D. A rchidiaconum Crac. P rotonotarium Apostolicum in Anno Dni Mil. — mo Sexcetesimo De cimo Septim o authoritate ordinaria factae sub felicibus auspiciis Ulmi et R end-m i Domini Dni M artini Szyszkowski Episcopi Cracovien. Ducis Severien. Ex A rchivo C apituli C athedralis Cracoviensis.
Acta visitationis Ecclesiarum parochialium, H ospitalium , Oratorio
rum , Capellarum, A ltarium in Archidioecesi et Archidiaconatu Gnes- nensi consistentium ... per Illrem et Adm. Rndum Dominum Adam um
Lesniew sky A rchidiaconum Gnesnen. Posnanen. Pouthavien. Canoni cum iuxta m odum in Constitutionibus Archidioecesanis trad itu m expedi tae, conscripta se rv an tu r 1632—1633.Archivum M etr. K u rii w Gnieźnie. Acta V isitationum Nr. 61. Visitatio Archidiaconatus Cracoviensis per
Illustrissim um D num M ichaelem de Magna K unice K unicki Episcopum Arsionensem Suffraganeum et Archidiaconum protunc Cracoviensem A nnis Infrascriptis Peracta. D ecanatus Skalensis 1727. Decanatus
Vitoviensis 1727. A rchivum C apituli M etropolitani Cracoviensis. Acta V isitationis Generalis Ecclesiarum Archidiaconatus Calisiensis
per Perill. Rev. D num Joseph G em borek A. D. 1781, 82, 83 Expeditae.
A rchivum M etr. K urii w Gnieźnie.
Decanatus Brestensis 1699 (bez k a rty tytułow ej). Je st to księga wizy
tacyjna dekanatu Brześć. A rchiw um K urii W łocławskiej.
D ecretum R eform ationis circa V isitationem Ecclesiarum Decanatu W oynicensi in Anno 1792 expeditum . Ex Actis Ksiącęco-M etropolitalna
K uria w K rakowie.
Peneralis V isitatio Ecclesiarum in Archidiaconatu Gnes. consisten tiu m per Perillustrem R udissim um A ntonium W yczalkow ski I. U. D. Canonicum M etropolitanum Gnesnen. Archidiaconum Calisien. V isita
torem G eneralem Delegatum continuata et perfecta A. D. 1766. A rchi
wum Metrop. K urii w Gnieźnie.
328 K S . S T E F A N S O Ł T Y S Z E W S K I [ 7 6 ]
Visitatio Archidiaconatuum Crusficiensis et Pomeraniae Anno Domini 1582 et 1583. Ratio Visitationis Archidiaconatus Crusviciensis in Dioecesi Vladislaviensi. P er me Thom am Zakrzew ski A rchidiaconum
Crusviciensem et Canonicum V ladislaviensem Anno Domini 1582. Archiw um M etr. K urii w Gnieźnie.
Visitatio Q iundecim Decanatuum in Dioecesi Cracoviensi a Perillus tri. et R udissim i Dno Nicolao Oborski Dei et Apostolicae Sedis gratia episcopo Archidiacono Laodinen. Sufraganeo Archidiacono Vicario in Spiritualibus et O fficiali Generali Cracoviensi in tem pore ab 1663 ad 1665 expedita. Ex Actis Książęeo-M etropilitalnej K urii w Krakowie.
V isitatio P erillm i B orzyslaw ski Archidiaconi Vladiclavien. A -o Dni 1711. Visitatio ecclesiarum Parochialium in Archidiaconatu Vladisla viensi sub Felici Regim ine Illm i et R ndm i Dni Dni Constantini Feliciani Szaniaw ski Dei et S. Apostolicae Sedis Gratia Episcopi Vladislavien. et Pomeraniae Perillrem Joannem Stanislaum B orzyslaw ski Archidia conum V ladislaviensem In 1711 expedita. Ex libris A rchivi V. Capituli
Vladislavien.
Visitatio Ecclesiarum Parochialium In Archidiaconatu Vladislaviensi iussu Illm i M ath: Ł ubieński Eppi Cuj: et Pom. Per A dm odum R ndum Dnum Sebastianum G rotkow ski I. U. D. Archidiaconum V ladislaviensem In A nno Domini M illesimo Sexcentesim o trigesim o nono et alio succe- sive facta et expedita. Ex Actis Vnbilis C apituli V ladislaviensis A. D.
1728.
B. D r u k i
Acta Capitolorum nec non Iudiciorum Ecclesiasticorum selecta edidit B. Ulanowski, vol. II. K raków 1902.
A cta C apitulorum пес non Iudiciorum Ecclesiasticorum selecta edi dit B. Ulanowski, vol. I ll, P ars I. K raków 1908.
Antiquissim ae Synodales Provinciae Gnesnensis. H u b e R., P etro -
poli 1856.
Canones et Decreta concilii Tridentini. T aurini 1913. Codex Iuris Canonici. Typis Polyglotis W aticanis 1948. Constiutiones Concilii Provincialis M oguntini sub R ev. ...Dn. Sebastiano... Archiepiscopo Moguntino... A . . D. 1549 celebrati. Contitutiones et Decreta Synodi Dioecesanae Posnanensis praesi dente... D: Andrea de Szoldry Szoldrski... A. D. 1642. Posnaniae A. D.
1642.
Constitutiones et Decreta Synodi Diecesanae Plocensis sub D. Andrea Stanislao K ostka in Załuskie Załuski, Pułtow ie 1733 celebrata.
D O C H O D Y K O Ś C I E L N E P O D Z A R Z Ą D E M W IT R Y K U S Ó W
Constitutiones Synodi Dioecesani Luceoriensis ab... D. Andrea Gem- bicki. Episcopo Luceoriensi A.D. 1641, Luceoriae celebratae. Cracoviae
In Officina Typographica A ndreae Petricovij S.B.M. Typographi.
Constitutiones Synodi Archidioecesis Gnesnensis sub... D. S ta n i slao In Słupów Szem bek... Archiepiscopo Gnesnensi... Lovicij A.D.... 1720 celebratae. V arsaviae Typis S.R.M. Scholarum Piarum .
C onstitutiones Synodorum M etropolitanae. Eccl. Gnesnen. P rovin cialium, authoritate Synodi Provincialis Gembicianae per Deputatos recognitae Iussu vero et opera... D. Joannis W ężyk... editae Cracoviae...
A.D. 1630. (Zbiór Wężyka).
Constitutiones Synodales Ecclesiae Culmensis a R ev. Dno Petro Costka Episcopo Culm ensi emendatae et auctae A. D. 1530. Opere e t
im pensis R.D. Odincti P erren o t Canonici et Officialis G eneralis Cul mensis in lucem editae A.D. 1610.
Constitutiones Synodales Varm ienses, Sam bienses, Pomesanienses, Culmenses, nec non provinciales Rigenses. H i p 1 e r F., Brunsbergae
1899. i
Corpus Iuris Canonici, ed. A em ilianus Friedberg. P ars I. D ecretum
M agistri G ratiani, Lipsiae 1879.
Corpus Iuris Canonici, ed. A em ilianus Friedberg. P ars II. D ecretal
ium Collectiones, Lipsiae 1881.
Corpus Iuris Civilis, vol. I Digesta. P aulus K r u e g e r . B erolini
apud W sidmanos 1908.
Decretales Sum m orum Pontificum pro Regno Poloniae et C onstitu tiones Synodarum Provincialium et Dioecesanarum Regni eisdem ad. S um m am collectae... Editae cura et studio Zenonis Chodyński... et
E duardi Likowski... Tomus II... Posnaniae. Sum ptibus et typis J a ro - slaj L eitgeber 1882.
Epistola Pastoralis... Cardinalis... Bernardi M aciejowski, jako roz
dział w Synodus Diocesana Chełm ensis ab D. Christophoro Joanne in
Słupów Szem bek, celebrata A.D. 1717, Zamoscii, Typis U niversitatis. M onum enta Historica Dioeceseos Vladislaviensis, t. XV. V ladisla-
viae 1897.
M onum enta Historica Dioeceseos Vladislaviensis, t. XXXI, V ladi-
slaviae 1901.
Pismo Św ięte Starego i Nowego Testam entu, K raków 1935.
Reform ationes Generales ad Clerum et populum Dioecesis Craco- vien. pertinentes ab 111. et Rev. Dno D. Martino S zyszko w ski in S y nodo Dioecesana sancitae, et promulgatae, A. 1621, die 10 Februari.
Cracoviae in O fficina Andreae Petricovi Typogr. S.R.M.
Rozrządzenia y Pisma Pasterskie za rządów I. O. Księcia Michała Jerzego Poniatowskiego B iskupa Płockiego etc etc do D yecezyi Płoc- kie y w ydane. Dla wygody tejże Diecezyi zebrane i do druku podane.
330 K S . S T E F A N S O Ł T Y S Z E W S K I [7 8 ]
Komisyi Edukacyi Narodowej. Roku 1785. Wydał X. W iktor W argaw- ski K atedry Płockiey i Kollegiaty P ułtuskiey Kanonik.
Statuta Synodalia Dioecesis W ladislaviensis et Pomeraniae collegit et edidit Zenon Chodyński... V arsaviae 1890.
S ta tu ta Synodalia Dioecesana Sanctae Ecclesiae W ratislaviensis
edidit M. de Montbach... W ratislaviae A. D. 1855.
S ta tu ty synodalne w ieluńsko-kaliskie M ikołaja T rąby z r. 1420
uzupełnili i w ydali ks. Ja n F ijałek i Adam V etulani, K raków 1915— 1920—1951.
Starodaw ne Prawa Polskiego Pom niki, t. IV. Sta tu ta Synodalia Episcoporum Cracoviensium X IV et X V saeculi e codicibus m anu scip- tis mandata, additis statutis V ielunii et Calissii s. 1420 conditis (et ex
rarissim is editionibus — etiam authenticis nunc iterum editis). H e y z m a n n U. Cracoviae a. 1875.
Synodus Dioecesana Vladislaviensis ab III. et Rev. Domino D. M at- hia Lubieński... Episcopo Vladislaviensi et Pomeraniae in sua Ecclesia Cathedrali Anno Domini 1634. V arsaviae A. D. 1634.
Synodus Dioecesana Praem ysliensis praesidente D. Andrea Szołdr- ski a. D. 1639. Cracoviae 1636.
Synodus Dioecesana Praem ysliensis praesidente D. Petro G em bicki A nno Domini 1641. Cracoviae 1648.
Synodus Dioecesana Chelm ensis ab D. Christophoro Joanne in S lu pów Szem b ek celebrata A. D. 1717.
Synodus Posnaniensis per Nos Stanislaum in Magna W itw ica in Ecclesia Cathedrali convocata A nno ab Incarnato verbo 1689. V arsa
viae.
Synodus Dioecesana Posnaniensis sub D. Christophoro Antonio S zem bek, Varsaviae celebrata a. 1720. V arsaviae Typis S.R.M. Scho
larum Piarum .
Synodus Dioecesana Varm iensis DD. Christophori Joannis comitis in Słupów Szem b ek Episcopi Varm iensis a. D. 1726.
II. O P R A C O W A N I A
A b r a h a m Wł., Organizacja Kościoła w Polsce do połow y w ieku X II, Lwów 1893.
A b r a h a m Wł., N ajdaw niejsze S ta tu ty Synodalne A rchidiecezji G nieź
nieńskiej oraz S ta tu ty z R ękopisu Oss. N r 1627, K raków 1920.
A b r a h a m W., Statuta Synodu prowincjonalnego w K aliszu z r. 1420, K raków 1888.
A b r a h a m Wł., Studia krytyczn e do dziejów średniowiecznych s y
D O C H O D Y K O Ś C I E L N E P O D Z A R Z Ą D E M W IT R Y K U S Ó W 3 3 j
В a ł у к В., Innocenty W innicki w ładyka p rzem yski 1679— 1700 (ma szynopis).
B i s k u p s k i S., K rzysztof Żóraw ski Polski Kanonista X V III S tu le
cia, W łocławek 1950.
С h (ełmicki) Z., Kościół (przepisy praw a kościelnego). Encyklopedia
Kościelna im . Nowodworskiego, t. XI, W arszaw a 1878.
C r e s p i n J., Historia o srogim prześladowaniu Kościoła Bożego... z łacińskiego przełożył, C. Bazylik, Brześć Litew ski 1567.
D ę b i ń s k i Κ., Dozory Kościelne, W arszawa 1913.
F a g n a n u s P., Com m entaria Decretalium, l.III, pars II, Romae 1661. F i j a ł e k J., Najstarsze S ta tu ty Synodalne K rakow skie Biskupa N an
ker a z 2 października 1320 R., K raków 1915..
G r a b o w s k i I., Prawo Kanoniczne, W arszaw a 1948.
G (autier) S., K ościelny m ajątek. Podręczna Encyklopedia Kościelna, t. X X I—X X II. W arszawa 1910.
J a c o b s o n H., Geschichte der Quellen des katolischen K irchen
rechts der P rovinzen Preussen und Posen m it U rkunden und R e gesten. K önigsberg 1837.
K a ł w a P., Pierw szy Polski Synod Plenarny, L ublin 1939.
К ał w a P., Powstanie i rozwój kolendy jako daniny parafialnej,
Lwów 1933.
K a ł w a P., Stanow isko Kościoła Polskiego wobec osadników niem iec
kich w średniowieczu, L ublin 1947.
K a r ł o w s k i Κ., Z dziejów zarządu m a ją tk u kościelnego. Mięsiecz- nik Kościelny. O rgan Archidiecezji i Poznańskiej. Nr. 51, R. 1936. K o l a ń c z y k Κ., Studia nad reliktam i w spólnej własności ziem i
w najdaw niejszej Polsce, Poznań 1950.
K u t r z e b a S., Historia Źródeł Dawnego Prawa Polskiego, Lwów, W arszawa, Kraków . W ydawnictwo Z akładu Narodowego im. Osso lińskich.
Ł u k a s z e w i c z J., K ró tki opis historyczny kościołów parochialnych w daw nej dieceji poznańskiej, t. I. Poznań 1858.
M a c i e j o w s k i W., Polska aż do pierw szej połow y X V II w ieku pod
w zglądem obyczajów i zw yczajów t. II. P etersburg — W arszaw a
1842.
M a ł e c k i F., Udział czynnika świeckiego w zarządzie m ajątkiem k o
ścielnym w Polsce w pierw szych piąciu w iekach po w prow adze niu chrześcijaństwa, L ublin 1949. (maszynopis).
M e y s z t o w i c z W., Dobra kościelne jako przedm iot upraw nień w prawie W. Ks. Litew skiego, Wilno 1935.
M o r a w s k i M., Synod D iecezjalny w daw nej Polsce. W łocławek 1937. M o r a w s k i M., Synod P row incjonalny Prowincji G nieźnieńskiej
332 K S . S T E F A N S O Ł T Y S Z E W S K I [80]
N o w i c k i E., Kościelne prawo m ajątkow e, Poznań.
N o w i c k i E., Zarząd m a ją tku kościelnego w Rozporządzeniu Ks. Kard. Prym asa z 25 września 1936 r. M iesięcznik Kościelny. Organ
Arch. Gnezn. i Pozn. Nr. 1. R. 1936.
P i r h i n g E., lu s canonicum, t. III, Dilingae 1676.
R e i f f e n s t u e l A., lots Canonicum universum , t. II. P arisiis 1854. S a w i c k i J., Concilia Poloniae. Źródła i Studia K rytyczne, t. II.
Synody Diecezji W ileńskiej i ich S ta tu ty. W arszawa, 1948.
S a w i c k i J., Concilia Poloniae. Źródła i S tudia K rytyczne, t. IV.
N ajdaw niejsze S ta tu ty synodalne diecezji chełm skiej z X V w. Lublin
1948.
S a w i c k i J., Concilia Poloniae. Źródła Krytyczne t. III. S ynody die
cezji Ł uckiej i ich S ta tu ty. W arszawa 1949.
S a w i c k i J., Concilia Poloniae. Źródła i Studia Krytyczne, t. V. S y
nody A rchidiecezji G nieźnieńskiej i ich S ta tu ty. W arszawa 1950.
S i l n i c k i T., D zieje i ustrój Kościoła na Śląsku do końca X IV w ie k u . K raków 1939.
S i l n i c k i T., Organizacja archidiakonatu w Polsce. Lwów 1927. T h o m a s s i n L., Ancienne et Nouvelle Discipline de l’Église, B ar-le-
Duc 1870.
U l a n o w s k i Wł., O pracach przygotow aw czych do historii praw a
kanonicznego w Polsce, K raków 1887.
U m i ń s k i J., Historia Kościoła, t. I., Opole 1949.
W a d o w s к i, Rady kościelne. W iadomości Diecezjalne Lubelskie. R. 1929.
W i ś l i c k i J., Prawa św ieckich w Kościele K atolickim , L ublin 1939.
III. S Ł O W N I K I
B o b r o w s k i F., S łow nik laciński-polski, t. I., Wilno 1905. B o b r o w s k i F., S łow nik łacińsko-polski, t. II., Wilno 1903.
С n a p i u s G., Idiotism i Polonici seu Voces Polonicae, quae latine de
verbo ad verbum reddi nequeunt, sed periphrastice reddenda su n t per Thesaurum Polono-Latinum , Posnaniae 1737.
D u C a n g e , G lossarium Mediae et Injim ae L atinitatis ...Conditum а Carolo Dufresne, Parisiis 1846. Tomus Sextus.
Dictionnaire de Droit Canonique publié sous la direction de R. Naz.
Fascicule XXV, P aris — VI 1950.
J o u g a n A., Słow nik kościelny lacińsko-polski. „M ichalinum ” 1948. K a r ł o w i c z J., K r y ń s k i A., N i e d ź w i e c k i W., S łow nik języka
polskiego, t. VII., W arszawa 1919.
L i n d e M., Słow nik języka polskiego, t. VI., W arszawa 1814.
Nouveau Larousse Universal sous la direction de Paul Augé, Paris,
S P I S T R E Ś C I
Zarząd m a ją tkiem kościelnym w kanonicznym ustawodawstwie p o w s z e c h n y m ... [I] Geneza in stytu cji w itrykusów w polskim ustaw odaw stw ie syno
dalnym ... [1]
Pow oływ anie w itrykusów w polskim ustaw odaw stw ie synodal n ym ... [15]
Prawa i obowiązki w itryku só w w polskim ustaw odaw stw ie syno
dalnym . [33]
Dochody kościelne pod zarządem w itryku só w w polskim ustaw o daw stw ie s y n o d a l n y m ... [59] W yka z źródeł i o p r a c o w a ń ...[75]
