W drodze do Petersburga : (z życia Lubeckiego)

W drodze do Petersburga

(Z ŻYCIA LUBECKIEGO).

I.

j)aw ne wspomnienia.

K ra in a p u sta , b ia ła i o tw a rta , J a k z g o to w a n a do p is a n ia k a rta ...

C zyż n a n ie j p isa ć b ę d z ie p a le c B oski, I ludzi d o b ry ć h u ż y w s z y z a g łoski, C zyliż tu s k r e ś li p r a w d ę ś w ię te j w ia ry , Z e m iło ś ć rz ą d z i p le m ie n ie m c z ło w ie c z e in , Ż e tro fe a m i ś w ia ta s ą o fiary ? C zyli te ż B o g a n ie p r z y ja c ie l s ta r y P rz y jd z ie i w k s ię d z e tej w y r y je m ie c z e m , Ż e r ó d c z ło w ie c z y m a b y ć w w ię z y k u ty , Ż e tro fe a m i lu d z k o śc i są knuty??...

Mówią, że nigdzie nie odczuje się tak potęgi słów Mickiewi­ cza, jak w drodze do Petersburga, gdy komu zdarzy się ją po raz pierw szy odbywać w ponurym mroku grudniow ego dnia, z tym niezrównanym „Ustępem" z D ziadów w ręku albo w pamięci.

Jeszcze ów ustęp nie był napisany, a poeta na inny zupełnie św iat spoglądał, na Forum lub kolum nadę św. Piotra, złoconą zi- mowem słońcem rzymskiego nieba: kiedy ogromne podróżne sanie m knęły po niezmierzonym całunie śnieżnym między W ilnem a P e­ tersburgiem . D aleką miały za sobą drogę: 10-go grudnia 1830 w y­ jechały z petersburskich rogatek na Pradze, a w samę wilię Bo­ żego Narodzenia dojeżdżały do stolicy nad Newą. Podróżni mieli o czem rozmyślać dla skrócenia dw utygodniow ej nudy: o

wszyst-kiem, co przeżyli przed wyjazdem z W arszaw y, o tem, co się tam działo, co się stać m o g ł o w W arszaw ie po ich wyjeździe, i o tem, 0 tem niezawodnie najwięcej, co ich czeka u kresu nudnej drogi, gdy staną przed obliczem Cesarza i Króla, jeżeli im danem będzie stanąć przed Mikołajem. Byli to: książę X aw ery Drucki Lubecki, m inister skarbu KrólestwTa Polskiego, i hrabia Jan Jezierski, poseł garwoliński, w ysłani przez D yktatora Chłopickiego do Cesarza Mi­ kołaja, w niespełna dw a tygodnie po w ybuchu listopadow ego po­ wstania.

Jezierskiego wyznaczono Lubeckiem u na tow arzysza w osta­ tniej niemal chwili, na miejsce W ładysław a O strow skiego, który zrazu był upatrzony do tej funkcyi. Sam Lubecki w płynął podobno na w ybór tego kolegi, chcąc mieć obok siebie towarzysza, ile mo­ żności nieznaczącego, o którym mógł być przekonanym , że go w niczem nie będzie krępow ał samodzielnością sądu i poglądu. W rękach Lubeckiego zatem —tak i jem u się w ydaw ało i w W a r­ szawie tak sobie w yobrażano w otoczeniu D yktatora — w rękach Lubeckiego złożone były losy Polski w tej chwili tak doniosłej, jakiej rów nych niewiele było w calem paśmie dziewięciu wieków życia narodu. On miał stanąć między K rólestw em , podnoszącem sztandar pow stania i zbrójącem się do walki, a młodym, tak mało dotąd w Polsce znanym Monarchą, od niedaw na koronow anym królem polskim. Miał stanąć między Im peratorem i Samo władcą Rosyi, pogrom cą D ekabrystów , a Polską, nie K rólestw em samem tylko, lecz narodem polskim a jego żądaniami. G dy bowiem „De­ p u t a t a " w yjeżdżała z W arszaw y, widocznem było, i dla Lubeckie­ go także widocznem, że po dwu niespełna tygodniach powstania, ruch rew olucyjny nie da się już uśmierzyć byle jak ą koncesyą; je ­ den był pewny, niezaw odny środek zażegnania w ojny i katastrofy: przyłączenie L itw y i Rusi do K rólestw a, przynajmniej Litwy. Lu­ becki, przed w yjazdem z W arszaw y, nie raz odzyw ał się z zna­ mienną pew nością siebie: „Mam nadzieję, że na Nowy R ok przy­ wiozę wam prow incye polskie w podarunku".

Czy przywiezie...? Co przywiezie z powrotem...? Około tego pytania snuć się m usiały ustawicznie myśli podróżnych, obydwu członków D eputacyi i zaufanych urzędników , których Minister 1 tym razem, jak zwykle, zabrał ze sobą do Petersburga...

A w W arszaw ie, na placu Bankowym, w pałacu Minister­ stw a Skarbu, co w ieczora w dziecinnym pokoju odzywała się rze­ wna, piękna modlitwa: „Panie Boże, prosim y Cię pokornie, abyś raczył błogosławić Rodzicom naszym. O bdarz ich ciągiem zdro­ wiem, długiem życiem, wszelkiemi pomyślnościami, szczęściem

W D R O D Z E D O P E T E R S B U R G A . 7 9

czesnem i wiecznem. Boże, błogosław Ojcu naszemu we wszelkich jego zamiarach, czynnościach i przedsięwzięciach. W spom óż go i bądź przyjaznym temu, co przedsięwziął, aby tego mógł dokonać za pomocą T w oją i na chwałę Tw oją, ze zbawieniem duszy swo­ jej i z dobrem dla rzeczy mu powierzonej" 4). Było o co się modlić. „Książę-Minister" z otuchą jechał do Petersburga. Dziwne to, że miał tyle nadziei w powodzenie trudnej — dziś się wydaje — z góry chybionej a niebezpiecznej misyi; nietylko dziś tak się zda­ je, już w rok później trudno było się nie dziwić, że w grudniu

1830 w yglądano pomyślnj^ch skutków misyi Lubeckiego. On za­ wsze był optymistą; zawsze wierzył w siebie, w swój rozum, w swoją zręczność; miał wszelkie praw o ufać swej żelaznej ener­ gii, którą tylekroć przezwyciężył n iep rzełam an e— jak myślano — trudności i przeszkody; nic dziwnego, że w ierzył w swoją szczę­ śliwą gwiazdę, która go dotąd nigdy nie zawiodła: więc mimowoli nie tracił tej instynktowej w iary i w tej ciężkiej chwili, najważniej­ szej i najtrudniejszej w dw udziestoletnim przeszło zawodzie publi­ cznym. Może naw et nie zdaw ał sobie z tego spraw y, że ta w iara w niezawodzące nigdy powodzenie, była ostatecznie silną dźwi­ gnią i ważnym w powodzeniach czynnikiem; bez takiej w iary w siebie, i tej niezmordowanej, żelaznej naturze nie łatw o byłoby w ydobyw ać z siebie takie nieprzebrane zasoby energii, w ytrw ało­ ści i pracow itości, którem i tylekroć odnosił zwycięstwa nad prze­ ciwnikiem, o tyle silniejszą i bezpieczniejszą zajmującym pozycyą. Szczególnie ten biały całun, po którym mknęły sanie na pół­ noc, ta droga do Petersburga, dobrze znana, musiała w księciu Lubeckim samemi wspom nieniami obudzać wiele otuchy. Dziesiąty raz odbyw ał już tę drogę i pew no nie przypuszczał, że nią jedzie po raz ostatni w życiu; że z P etersbu rg a jeszcze wprawdzie nieraz wyjedzie, ale litew skiego traktu już nie zobaczy, ani rodzinnej Li­ twy, ani W arszaw }’, w której trzecią część życia spędził. Ten trakt litewski zawsze go wiódł po jakąś zdobycz, mniejszą czy większą, a nieraz po taką zdobycz, że i życzliwi i nieżyczliwi nie wierzyli w pom yślny skutek zabiegów, które Lubeckiego ponio­ sły do Petersburga. T ak było nie dalej ja k przed rokiem, właśnie przed rokiem, w czasie ostatnie) podróży polskiego Ministra S k ar­ bu na dw ór cesarski; tak samo każdym razem poprzednio, gdy jeździł z W arszaw y do Petersburga, aby zmierzyć się tam z nie­

9 M o d litw a p is a n a r ę k ą S ta r o ś c in y S c y p io n o w e j dla d z ie c i M in istra L u ­

nawistnymi w pływ am i W . X. K onstantego i niebezpieczniejszemi jeszcze intrygami Nowosilcowa. Zawsze, za każdym razem pow ra­

cał litewskim traktem wesół, szczęśliwy z odniesionego w stolicy zwycięstwa, ze spotęgow aną—nie dziw—pew nością siebie, zadow o­ lony z rzetelnych, nieraz nieocenionych korzyści, które wiózł w zdo­ byczy Królestw u, świadom utw ierdzonego silnie własnego stano­ wiska, i to nieraz w łaśnie w takiej chwili, gdy przyjaciele zarówno jak wrogowie rokow ali Ministrowi rychły upadek.

Dawne to były czasy, jeszcze za najśw ietniejszych łat pano­ w ania Katarzyny, kiedy książę Lubecki pierw szy raz jechał litew ­ skim traktem do Petersburga, siedmioletnim dzieciakiem, w r. 1784. W ieźli go—dwoje dzieci,—jego i młodszego jeszcze braciszka, na wychowanie w petersburskim korpusie k a d e tó w 1). Dlaczego tam ich posyłał ojciec, książę Franciszek, wówczas jeszcze marsza­ łek pińskiego powiatu, później kasztelan piński, jedyny, pierwszy i ostatni zarazem? Dlaczego ich tam posłał, dzieci od ziemi ledwie odrosłe? dlaczego nie do warszawskiej szkoły kadetów , skąd nie­ dawno w yszedł Kościuszko, gdzie kształciło się sporo dziatwy i młodzieży z Piriszczyzny? W rodzinie utrzym ała się tradycya, że książę Franciszek uczynił to w przym usow em niejako położeniu ze względu na dobra białoruskie, odcięte kordonem pierwszego rozbioru. Część tych dóbr musiał i tak sprzedać za bezcen Po- teinkinowi w tym samym roku, w którym też na żądanie Potem - kina odesłał synów do Petersburga, a jeszcze w 21 lat potem w pi­ sał do testam entu niedopłaconą sumę, należącą się od spadkobier­ ców Potemkina, w poważnej kwocie 156,000 zł. z procentam i zale­ głymi od r. 17842).

W ów czas to, gdy obu małych L ubeckich wieziono do korpu­ su kadetów, najmniej w esoła musiała być ta droga ze wszystkich petersburskich podróży księcia X aw erego. A przecież i ta pierw ­ sza przym usow a podróż zaważyła niemało swojemi następstw am i w losach i zawodzie publicznym tego „dziecka szczęścia", jak gdy­ by w jego życiu, od samego dzieciństwa, w szystko miało się obra­ 8 0 W D R O D Z E DO P E T E R S B U R G A .

b S ta n s łu ż b y M in istra L u b e c k ie g o , A rc h iw u m s z c z u c z y ń s k ie А /46 (Ф ор­ м улярны й списокъ); w e d łu g teg o d o k u m e n tu k s. X a w e r y L u b e c k i w s tą p ił do k o rp u s u k a d e tó w w r. 1786, w c z e ś n ie js z ą a śc isłą d a tę p o d a je z a p is k a ta m ż e A/46) się z n a jd u ją c a , p ra w d o p o d o b n ie w y p is z .aktów : Князь Ксавертй Д руцш й Любецкш, князь Херонпмъ Д руд кш Любецкш определены въ к ад еты 1785 Сентя­ бря 28, воспущ ены въ НизовекШ муш кетереш й подкъ прапорщ иками 1797 Ноября 9.

2) T e s ta m e n t ks. k a s z te la n a F ra n c is z k a D ru c k ie g o L u b e c k ie g o . A rch . szczucz. B /l.

cać na dobre. W ypom inano mu, co praw da, przed pow staniem i później, na emigracyi, „petersburską tresurę", „sołdackie w ycho­ wanie" i „moskiewską obrożę", do której przyw ykł już od dzie­ ciństwa; on sam jednak może później i nie żałował edukacyi w ka- deckim korpusie. T o pewne, że dużo jej zawdzięczał, wiele zwła­ szcza ułatw ień w późniejszym zawodzie. Mówił po ro sjjsk u jakby rodził się w Petersburgu; za ostatniego pobytu w stolicy na po­ czątku r. 1830, zaznaczał to z takiem zadow oleniem Cesarz Miko­ łaj, wyrażając życzenie, żeby mu Lubecki oddał rów nież syna na wychowanie, do carskosielskiego Liceum. Co praw da, na ten akt łaski monarszej dał wówczas wymijającą odpowiedź; czyby w nim nie odzywały się niedobre w spom nienia z przed lat czterdziestu?ty W każdym razie nietylko języka nauczył się w kadeckim korpusie, ale poznał na w ylot „rosyjską duszę"; poznał ją nieświadom ie, jak się tyle rzeczy poznaje doskonale w dziecinnych latach, nie zda­ jąc sobie z tego zupełnie sprawy. On i później zapewne nie rozu­ mował, dlaczego z „rosyjską duszą" tak łatw o daje sobie radę, kiedy to innym Polakom szło tak niesporo, jak trudno im też by­ ło łamać się z językiem, którego nauczyli się dopiero w później­ szym wieku.

Z korpusu kadeckiego 'wyszedł już po trzecim rozbiorze, w r. 1797, kiedy ojciec, jedyny, pierw szy i ostatni kasztelan piń­ ski, uniósłszy z rozczłonkowanej Rzeczypospolitej świeżą godność senatorską, był już poddanym Im peratora Paw ła. Jakim był 20-letni wychowaniec kadeckiego korpusu, gdy w stopniu praporszczyka ni- żowskiego pułku m uszkieterów w yruszał za gtanicę bić się za sła­ wę Im peratora? Nie wiemy tego. Nie wiemy, czy go bolało służyć pod rozkazami sław nego wodza, którego pamięć przez parę po­ koleń każde niemal dziecko polskie ze zgrozą przeklinało za rzeź Pragi. Nie wiemy, co czuł podczas włoskiej i szwajcarskiej kam ­ panii 1798 i 1799 r., gdy po stronie nieprzyjacielskiej widział pol­ skie legiony i słyszał dźwięki „Jeszcze Polska"? T o pewne, że bił się mężnie. A gdy po dwu latach wojny, po tylu bitwach, w któ­ rych odznaczył się osobistą braw urą, pod Lecco, pod Marengo, przy szturmie A lessandryi i Servali, pod Novi, u stóp św. G otarda i przy D yabelskim Moście, pow racał do P etersburga z krzyżem św. A nny na piersiach, z widokami świetnej przyszłości w tak zaszczytnie rozpoczętej służbie wojskowej: co wówczas myślał? Co myślał, jakie snuł plany—niewiadomo. T o tylko znowu pew ne,

W D R O D Z E DO P E T E R S B U R G A . 8 1

1) Z listó w M in istra L. do ż o n y z P e te r s b u r g a 1830, A rc h . szczucz. D/2.

8 2 W D R O D Z E DO P E T E R S B U R G A .

że zaraz po powrocie podał się do dymisyi i osiadł na Litwie, przy starzejącym się już kasztelanie, w grodzieńskich stronach. Było to w ostatnich miesiącach panow ania Cesarza Paw ła, w grudniu 1800:),

Ściśle w 10 lat potem w ypadło mu znow u jechać do P e­ tersburga. Pam iętna podróż, właściwy początek publicznego zawo­ du. Od dwu lat blizko był grodzieńskim pow iatowym marszałkiem. Szlachta całej gubernii pow ierzyła mu w ażną m isyą do P etersbur­ ga, w sprawach, od których pom yślnego załatw ienia zależał w zna­ cznej części chwiejący się dobrobyt, nie gubernii tylko, lecz całej Litwy. Krzywo w ielu patrzało na m łodego księcia, od niedaw na dopiero osiadłego w grodzieńskich stronach, że w 30-tym roku ży­ cia dobił się już m arszałkow stw a a teraz wyjeżdżał do stolicy z misyą, do której zrazu był upatrzony pan Koniuszy Litewski G ra­ bowski, dygnitarz jeszcze z czasów Rzeczypospolitej, popularny już wówczas, kiedy książę X aw ery siedział jeszcze na ławce szkol­ nej w Petersburgu. A le właśnie, obok rozumu, którym młody książę dał się poznać grodzieńskiem u obyw atelstw u, petersburska edukacya i zaszczytna służba wojskowa, nie na paradzie lecz w dw u­ letniej kampanii: to były ważne względy, które Lubeckiego zale­ cały na delegata do P etersburga. Trzebaż tam było i rozmówić się nie tylko po francusku, i dobrze było mieć znajomości, jeżeli nie osobiste, to przez rodziców i krew nych niejednego z nieda­ wnych tow arzyszy broni z pod Marengo i Novi. Mimo rozlicznych intryg, mimo niespodziewanych przeszkód ze strony wileńskiego wojennego gubernatora, w których w spółdziałała niezmordowanie nieżyczliwa Lubeckiem u część grodzieńskiego obyw atelstw a: dele- gacya przyszła do skutku. W grudniu 1810 książę-marszalek podą­ żał „litewskim traktem " do P etersburga, dźwigając zaszczytne brze­ mię pierwszej posługi obywatelskiej. I znowu w ' 20 lat potem, przyszło mu na tej samej drodze rozpam iętyw ać w spom nienia tej wyprawy, gdy—zawsze z ufnością patrząc w przyszłość—nie ugi­ nał się bynajmniej pod ciężkiem, przygniatającem brzemieniem swej ostatniej obywatelskiej posługi.

Co praw da, jeźli jakie, to te właśnie w spom nienia z pierwszej misyi do P etersburga, mogły w nim podniecać nadzieję. W ów czas powszechnie przepowiadano,; że wróci z niczem, że zachodów szko­ da i kosztu. Przeciw nicy zacierali ręce, ciesząc się naprzód z kom- promitacyi młodego księcia-marszałka. I rzeczywiście, trudno było w ówczesnych okolicznościach rokow ać pom yślny skutek misyi,

zwłaszcza w przedm iocie najważniejszjich dla szlachty litewskiej dezyderatów . Chodziło jej mianowicie o ulgi w podatkach i opła­ tach skarbowjrch; tymczasem zły stan finansów państw a, pogor- szający się nieustannie po wojnach 1798— 1799, 1805 i 1807, zna­ czny spadek kursu rubli asygnacyjnych, a wreszcie niepewność położenia i obaw a nowej a rychłej wojny, w szystko to aż nadto uspraw iedliw iało pessym istyczne przew idyw ania, że raczej trzeba się przygotow ać na cięższy niż dotychczas ucisk fiskalny niźli na jakiekolw iek ulgi. T em większa b yła niespodzianka, gdy Lubecki przywiózł z P etersb u rg a wszystko, co szlachta litew ska pomieściła w swoich dezyderatach, wszystko a raczej naw et cokolwiek w ię­ cej, niźli było w instrukcyi. Nie przywiózł właściwie, ale przysłał przed pow rotem swoim do domu w spółobyw atelom ten now oro­ czny podarunek na sam początek stycznia 1812 r., w przeddzień niemal w yborów , w których olśniona niespodziew anym skutkiem misyi szlachta w ybrała go „zaocznie" gubernialnym marszałkiem.

Na to pow odzenie, tak niebywałe, złożyły się już wówczas te same dw a czynniki, które i później stale i nieprzerwanie stano­ wią główne dźwignie całej działalności, sekret wszystkich pow o­ dzeń Lubeckiego—aż do r. 1830: pracow itość niezmordowana, kie­ row ana bystrością niepospolitą, i — szczęście. Rzadkie, nietylko u nas rzadkie, poczucie obowiązku było istotnem źródłem tych osobistych zalet, które przy w ytrw ałości, nacechowanej silnie upo­ rem litew skiego Rusina, tyle razy, na tylu różnych polach dopro­ wadzały Lubeckiego do rezultatów , jakich nikt naw et się nie spo­ dziewał. W idać to w pierwszej misyi petersburskiej. Był w zoro­ wym mężem i ojcem. W yjeżdżając do P etersb u rg a z końcem listo­ pada 1810, pożegnał 17-letnią swoją „Marysię", i dwie córeczki, których się z nią doczekał po trzech już latach małżeńskiego po­ życia. O puszczał dom na trzy lub cztery miesiące, spodziewając się powrócić najpóźniej w marcu 1811. Interesa, dość zawikłane, pozostawił w czujnych lecz nie bardzo biegłych rękach siostry i teściowej; jed en zaś zwłaszcza wielki, istotnie niemal o pozycyi materjalnej młodego stadła stanowiący interes, interes eksdywizyi Tryszek, powierzył, rad nie rad, doświadczonemu, co praw da, pa- lestrantow i, który jednak, ja k później się pokazało, więcej o siebie dbał niż o klienta. Pow rócił zaś z P etersburga, nie ruszając się ze stolicy przez pięć kw artałów — w końcu m arca dopiero czy na początku kw ietnia 1812, w rok przeszło po naznaczonym z góry terminie.

P raw da, g d y b y był wrócił rychlej, byłby dał dowód wielkiej miękości, byłby uchybił obowiązkom publicznym obywatela, trafił W D R O D E E DO P E T E R S B U R G A . 8 3

84 W D R O D Z E DO P E T E R S B U R G A .

bowiem w łaśnie w P etersburgu na taką chwilę, jak a się dw a razy nie zdarza. I to było: „szczęście" Lubeckiego.

Tow arzystw o petersburskie żyło, podczas pobytu Lubeckiego, jeszcze „pod znakiem" Napoleona, am basador francuski był po Ce­

sarzu pierw szą figurą w stolicy, każdym katarem „króla Rzym­ skiego" zajmowano się z większem zainteresow aniem , niż reform a­ mi, nad którem i pracow ał ów czesny—jeszcze—ulubieniec A leksan­ dra, Sperański. Sam A leksander jednak, mimo większej niż kiedy­ kolwiek obaw y nowej wojny z Napoleonem, widział od roku co­ raz jaśniej, że do wojny przyjść musi, ja k znów na drugim końcu E uropy, w Paryżu, Napoleon byłby niezawodnie dał bez w ahania kilka lat życia za trw ały, pew ny pokój i sojusz z Rosyą, a coraz wyraźniej zdawał sobie spraw ę z nieuniknionej konieczności woj­ ny. Po doświadczeniach r. 1807, A leksander widział w zachowaniu się Polaków jeden z najważniejszych czynników, które miały roz­ strzygnąć o losach przyszłej wojny; pozyskać ich dla siebie: to był wówczas jeden z głów nyeh przedm iotów jego troski. G dy Lubecki przybył do P etersburga, A leksander rozpoczynał właśnie sw ą słyn­ ną korespondencyę z A dam em Czartoryskim o wskrzeszeniu P o l­ ski w unii osobistej z Cesarstwem . Czartoryski jednak dość chło­ dno tym razem przyjm ował zwierzenia i ściśle już naw et określone plany „przyjaciela w koronie"; lękał się odpowiedzialności za roz­

dwojenie narodu, w zdrygał się przed widmem w ojny domowej po­ między Polską stojącą przy A leksandrze a Polską w ierną Napoleo­ nowi. Tem lepszego, tem gorętszego przyjęcia doznał u A leksandra Michał Ogiński, gdy zjawił się w P etersburgu z początkiem kw ie­ tnia 1811, po trzech z górą latach pobytu za granicą. P rzybyw ał z Paryża, który z końcem stycznia opuścił; w rażenia paryskie, z którem i się nie taił przed Aleksandrem , mogły tylko utwierdzić Cesarza w obawach, że grozi wojna nieunikniona. Ogiński, niegdyś jed en z filarów pow stania Kościuszkowskiego na Litwie, przez kil­ ka lat wygnaniec, zgnębiony konfiskatą olbrzym iego majątku, orga­ nizator Legionów, jed en z niewielu a podobno i jedyny emigrant, dla którego za P aw ła—gdy chciał się już „przejednać"—nie było w Rosyi bezw arunkow o amnestyi, o d k ilk u lat „przejednany", przez A leksandra obsypany dobrodziejstwami i w yniesiony do godności senatora Cesarstwa: Ogiński, z przeszłością swoją i z przekona­ niem, że Polska niczego nie może się spodziewać po tw órcy K się­ stw a W arszaw skiego, w ydał się w tej chwili A leksandrow i opa­ trznościowym człowiekiem w jego obecnych planach.

Lubecki czekał tylko przyjazdu Ogińskiego do Petersburga, żeby pod jego w pływ ow ą opiekę oddać pow ierzone sobie spraw y

W D R O D Z E DO P E T E R S B U R G A . 8 5

litewskich gubernii, w których poczynił był już wszelkie potrzebne urzędow e kroki. T eraz trzeba było chodzić koło nich; im -więcej w pływ u miał orędownik, któryby się temi spraw am i zajął ener­ gicznie, tem lepiej dla nich. Lubeckiego już ciągnęło do domu, pobyt w P etersb u rgu kosztow ał go już i tak przeszło 20.000 rubli a z Tryszek raz w raz nadchodziły listy, które go jasno przeko­ nyw ały, ja k tam była potrzebna jego obecność. Ale 11/23 kw ie­ tnia Ogiński był u Cesarza na obiedzie i miał z nim tę pam iętną rozmowę, która się przeciągnęła do półtrzecia godziny. Nazajutrz zrana Lubecki był już zdecydow any nie wyjeżdżać na teraz z P e ­ tersburga i—zostać, niewiadomo jak długo, ile będzie potrzeba.

Od tego dnia Ogiński i Lubecki, przez rok niemal cały byli nierozłączeni, z w yjątkiem tylko paru tygodni, które Ogiński na Litw ie spędził, w jesieni r. 1811; gdy Lubecki pozostał w P ete rs­ burgu. W tow arzystw ie stołecznem tak się przyzwyczajono w idy­ wać icli zawsze razem, że gdy jednego z nich, samego czasem ty l­

ko spotkano, pytano mimowoli, gdzie drugi? W ażniejsze były

chwile, gdy byli razem, sami lub w ciasnem kółku zaufanych przy­ jaciół Lubeckiego; do tego kółka należeli zwłaszcza dwaj młodzi

ludzie, wiele obiecując}7, jeden Litwin, drugi W ołyniak, dwaj K a­ zimierze, P later i Lubomirski; czasami przypuszczano do poufnych „gawęd" i drugiego Lubomirskiego, K onstantego, który przebyw ał w Petersburgu, starając się o córkę W ielkiego O chm istrza D woru, hr. Mikołaja Tołstoja. W ystrzegać się natom iast musieli, żeby treść tych „gaw ęd", tylekroć przeciągających się w późną a jasną noc lata petersburskiego, nie przenikła do wiadom ości tego lub owego senatora Polaka; zwłaszcza w ystrzegano się senatora W o r­ cella, który, domyślając się czegoś ciekawego, voulait leur tir er les vers da пег, jak pisał Kazimierz P later. Cesarzow i bowiem chodzi­ ło o to wprawdzie, żeby Polacy wiedzieli i utwierdzali ,się jak naj­ silniej w przekonaniu o jego „dobrych intencyach" w spraw ie pol­ skiej, musiał jednak, na teraz jeszcze przynajmniej, dbać o ścisłe zachowanie sekreta, nie tracąc do ostatka nadziei, że da się uni­ knąć starcia z Napoleonem.

W tem zaś kółku litewskiem, które przez Ogińskiego miało bezpośrednią styczność z Cesarzem, w ypracow ano w ciągu paru miesięcy aż dw a szczegółowe projekta przyszłej konstytucyi pol­ skiego państw a, połączonego z R osyą węzłem unii osobistej Były dwa projekta, były też w ogóle dwie kom binacye polityczne, na których tle miało nastąpić urzeczywistnienie tych planów. Jedna kombinacya: W ielkie Księstwo Litewskie, utw orzone z ośmiu gu- ernii, które wchodziły niegdyś w skład Rzeczypospolitej Polskiej;

86 W D R O D Z E DO P E T E R S B U R G A .

druga: K rólestw o Polskie w granicach r. 1771. W końcu września, przed wyjazdem Ogińskiego na Litwę, Cesarz A leksander jasno określił ten dyllemat: albo wojna, a w takim razie K rólestw o P ol­ skie w dawnych granicach, albo pokój e t j e m e t t r a i en execu tion n o tre g r a n a p r o j e t p a r r a p p o r t a la L ith u a n ie . Ogiński odczytał raz Cesarzowi jed en szczegółowy m em oryał Lubeckiego, zakoń­ czony słowami: i i n e s t p e u t - e t r e q u e stio n que d e s re v e r ie s . Ce ne s o n t p o in t d es re v e rie s, p a s d u to u t, zaw ołał żywo A leksander I x).

Było to w końcu stycznia 1812. Niebawem, 9 kwietnia, A le­ ksander pośpieszał już do armii, stojącej na Litwie w pogotow iu do boju, a na wyjezdnem z P etersb u rga pisał do A dam a C zarto­ ryskiego, zapytując go o zdanie, który z dwu projektów konsty- tucyi w ybrać i kiedy ogłosić proklam acyę o w prow adzeniu tej kon- stytucyi, ile możności zbliżonej do konstytucyi 3-go maja. Na dwa tygodnie przed Cesarzem w yjechał z P etersb u rg a Lubecki, podą­ żając na Litw ę tym samym traktem , na N arwę, D orpat, Rygę, na którym rozpam iętywał te w ydarzenia w grudniu 1830, jako poseł polskiego D yktatora do następcy A leksandra I.

Nadeszła wiosna, jedyna, niezapomniana w iosna, o której z ta- kiem przejmującem wzruszeniem mówi poeta:

U ro d z o n y w n ie w o li, o k u ty w p o w iciu , J a ty lk o je d n ą ta k ą w io s n ę m ia łe m w życiu...

Dla Lubeckiego była to niezawodnie najcięższa w iosna w ży­ ciu. Ledwie mógł się przyw itać z żoną i dziećmi, których nie wi­ dział rok i cztery miesiące, m usiał jako m arszałek gubernialny za- prządz się do Syzyfowej istotnie pracy, mającej na celu praw idło­ we zaprow iantow anie armii, bez obciążenia obyw ateli litewskich gubernii, w których obrębie skupione były gotow e do boju woj­ ska. Cel ten, sam przez się wielkiej doniosłości praktycznej dla całego obyw atelstw a, nabierał w danej chwili szczególniejszego znaczenia politycznego, gdy rekwizycye w ojskowe rozpasanych nieraz i w rogo usposobionych jenerałów drażniły ludność i roznie­ cały tlejące zarzewie nienawiści; N apoleońska zaś armia zbliżała się nad Niemen, polskie wojska K sięstw a W arszaw skiego łada dzień mogły się pokazać na Litwie. Lubecki zorganizow ał celem unor­ mowania praw idłow ych dostaw dla armii kom itety obywatelskie, powiatowe, gubernialne i na ich czele K om itet G łów ny w W ilnie, którego najczynniejszym był członkiem. Tem u Głów nem u

Komite-Ь O b fity m a te ry a f do h is to ry i p ie r w s z e j m isy i L u b e c k ie g o do P e te r s b u r ­ g a 1810—1812 w d w ó c h s p o r y c h te k a c h a r c h iw u m sz c z u c z y ń s k ie g o A /3 i A/4.

towi przeznaczone były o wiele donioślejsze zadania, daleko się­ gające po za spraw y dostaw i utrzym ania armii; on miał stać się w danej chwili zawiązkiem rządu, stanąć na czele Polski, skupio­ nej przy A leksandrze. T o też obok Lubeckiego głów ną rolę w tym Komitecie odgryw ał Tom asz W awrzecki, ostatni Naczelnik n iepo­ dległej Polski, bezpośredni następca Kościuszki po bitwie pod Ma­ ciejowicami, następnie więzień stanu, w r. 1812 przejednany od daw na z A leksandrem filar lojalnej na Litwie partyi. Przygotow ana już była proklam acya, Lubeckiego ręką napisana, w której A le­

ksander odzjTw ał się do narodu polskiego, w chwili wkroczenia N a­ poleońskiej armii: ...„Zaczęła się wojna, dla Rosyi święta, bo obron­ na, dla cywilizowanej Europy ważna, od jej bowiem skutków za­ leżeć będzie albo zupełne narodów św iata pokonanie albo też ich oswobodzenie. Polacy! Ja k przykro, jak boleśnie w pośród tłum ów najezdniczych, w śród ujarzmionych lub najem nych hufców, W asze postrzegać chorągwie. W alczycie, ja k w Lfiszpanii, przeciwko nie­ podległości narodu, walczycie za człowieka, co swoją władzę i po­ tęgę na ruinie tego wszystkiego gruntuje, co dotąd było u ludzi szanownem i świętem. A le umiejący W as ocenić, rozumiem W as i zapał W asz nietylko nie potępiam, ale go czczę i szanuję. G dzie­ kolwiek srogie losy m iotały W am i po świecie, czy pod skwarnem niebem San-Domingo czy na brzegach Nilu, czy w Alpach, w Apen- ninach czy w Pireneach, jeden W as zajmował przedmiot, jedn a myśl, jedno żądanie: pow rót utraconej ojczyzny... T o szlachetne wytrwanie, ta stałość ducha narodow ego uzacniła W as w oczach świata, mnie zaś do W as na zawsze przywiązała..." W zyw a zatem świeżo zawiązaną K onfederacj ę G eneralną warszawską, wzywa cafy naród, by stanął przy nim i kończy uroczjrście: „Ogłaszam w obli­ czu nieba i ziemi, że w skrzeszam i przj^wracam K rólestw o Polskie, łącząc pod tem nazwiskiem K sięstw o W arszaw skie ze wszystkiemi polskiemi w ojewództwam i i ziemiami, które następnie trzema p o ­ działami w r. 1772, 1793 i 1796 do Rosyi wcielone zostały; że od­ dzielną od cesarsko-rosjjskiej, a w mojej osobie z Rosyą połączo­ ną koronę królew sko-polską w imię Boga w kładam na moją gło­ wę, przjjm ując ją dla siebie i moich następców; że ulubioną i po­ wszechnie od W as pow ażaną konstytucyę 3-go maja uważam za ustaw ę rządow ą Narodu Polskiego, podług praw ideł której rządzić W am i postanaw iam ..." ty

W D R O D Z E DO P E T E R S B U R G A . 8 7

1) P r o j e k t p ro k la m a c y i p is a n y n a czy sto r ę k ą L u b e c k ie g o , a rch . szczu cz. A Ib.

Przygotow ana proklam acya—utonęła w papierach Lubeckiego, gdzie jej oko ludzkie nie oglądało przez sto lat blizko... On sam zaś, odznaczany wówczas — j a k n i g d y — przez A leksandra, nie mógł o to naw et zachować żadnego żalu do Cesarza, że przecież marzenia r. 1811 pozostały pięknem tjdko marzeniem, choć w ro­ ku 1812 były istotnie niedalekie urzeczywistnienia. W szystko roz­ wiało się jakby we mgłę, pod brutalym naporem faktów, cisną­ cych się z oszałamiającą szybkością. W samą noc Św iętojańską odbyw ał się ów pam iętny bal na Zakrecie, na którym A leksander niewypowiedzianym czarem swojej osobistości podbijał serca Litw i­ nów i Litwinek; w 24 godzin po tem nie było w W ilnie ani je ­ dnego dworskiego ekwipażu; po upływ ie dwu dni Napoleon ba­ wił w stolicy Litw y ’), która—jak długa i szeroka, stanęła jak mąż jeden przy Napoleonie, choć bez tego ogólnego, gorącego zapału, jaki bije z dziecinnych w spom nień Mickiewicza; czar rzucony przez A leksandra—działał i, mimo wkroczenia wojsk narodow ych, nie przestaw ał i dalej działać. Z tem wszystkiem, L itw a stanęła przy Napoleonie; przy A leksandrze pozostało k i l k u Litwinów, w ich zaś liczbie cały niemal G łów ny Komitet, z starym W awrzeckim i młodym księciem Druckim Lubeckim. Pow olni rozkazom, po­ spieszyli z W ilna za Cesarzem A leksandrem do obozu w Święcia- nacli, stam tąd dalej, aż niebawem znaleźli się w P etersburgu, gdzie pozostali do końca wojny. Lubecki biw akow ał w obozie pod Drys- są, gdy żona jego i siostra w strojnem gronie litewskich dam przy­ czyniały blasku dworskim obiadom króla H ieronim a. Sm utno wle­ kły się długie miesiące tego pobytu w stolicy sam otnem u księciu Xawreremu, nie tak ja k w przeszłym roku, kiedy każda poczta przynosiła mu listy z domu. T eraz tygodnie i miesiące mijały bez żadnej wiadomości z Szczuczyna. Czasem doszła go jakaś kartka za pośrednictw em nieodłącznego tow arzysza przeszłorocznej w P e­ tersburgu bytności, obecnie zajmującego urzędow e stanowisko w śród władz Konfederacyi, Kazimierza P latera. Proponując mu po­ średnictwo, zastrzega się wyraźnie, że przez to bezw arunkow o nie wejdzie w kołizyę z obowiązkami swego urzędu: je sais que Vous ne ferez passer que des nouvelles de fa m ilie, a in si je p u is hardi- m ent Vous le proposev, sans manquer a mon devoir. I to pisze ów nieodstępny tow arzysz przeszłorocznych petersburskich „gawęd" i „marzeń", w rocznicę wspólnej pracy nad projektam i konstytucyi 8 8 W D R O D Z E DO P E T E R S B U R G A .

') Ш ильдеръ, И м ператоръ А лександръ I, его жизнь и ц арствоваш е I I I 82, 85.

W . X. L itew sk ieg o , i z boleścią w y ry w a m u się z pod p ió ra p y ­ tanie: C o m m e n t V o u s tr o u v e z V o u s d a n s cet e n d r o it, s i e lo ig n e d e s V o tr e s , sa n s aucune p e r s p e c tiv e de V o u s r e u n ir a eux? M ało je s t listó w księcia X a w ere g o z tego czasu: je d y n e , w któ ry ch w idocznie przeb ija przy g n ęb ien ie. Z d arzały się je d n a k i w tym sm utnym okresie jaśn iejsze chw ile, ja k np. w sierp niu 1812, kiedy jed n e g o dnia L ubecki b y ł u C esarza na fam ilijnym obiedzie n a K am iennym O stro w ie, a n azaju trz zaraz sta ry K utuzow , odjeżdżając do arm ii dla objęcia naczelnej kom endy, otrzym ał od A le k san d ra dw ie j e- d y n i e instrukcy e: nie w daw ać się w żadne ro k o w an ia z N ap oleo ­ nem i w razie zw y cięstw a „postępow ać łag odnie z obyw atelam i litew skich gubern ii, k tórzy w sto su n k u do R o sy i zapom nieli o obo­ w iązkach w iern y ch p o d d an y ch ".

Z członków G łów nego Komitetu, jed en tylko został na Litwie, Michał Dziekoński. Przystępując do K onfederacyi Jeneralnej, n a­

stępujące złożył oświadczenie: „W momencie zabierania urzędni­

ków krajowych, cudow ną koleją przeznaczeń uwolniłem się z ro­ syjskiej przem ocy i sam w śród braci moich tu stawam, a mniej szczęśliwi koledzy moi, na których ojczyzna nigdy się nie zawie­ dzie, siłą zajęci, gw ałtow nie uwięzionymi zostali. W takowem więc zdarzeniu mam honor upraszać P rześw ietną Konfederacyą, aby ten akces do K onfederacyi G eneralnej K rólestw a Polskiego nietylko w mojem ale i w imieniu kolegów moich, JW . Chorążego Lit. W aw rzeckiego, Księcia JMC X aw erego Lubeckiego i JW . Kancle- rzyca Lit. Ludw ika P latera, przyjętym i zapisanym został".

Przyjacielski krok Dziekońskiego nie odniósł żadnego skutku. Orzeczono, że „bez ich własnego i imiennego oświadczenia" Kon- federacya uznać nie może ich akcesu. „Nie w ątpi jednak Konfede- racya G eneralna"—dodał jej w ym ow ny S ekretarz—„iż Towarzysze Jego, mniej szczęśliwi w tym względzie, pierw szego mom entu uw olnienia swojego użyją na okazanie pozbaw ionej ich posług oj­ czyźnie, tej gorliwości i przywiązania, jakiej świadectwo w JW P a- na odezwie K onfederacya G eneralna odbiera".

Co do L u beckiego, nie b rakło m u w k ró tce pola do okazania ojczyźnie—gorliw ości, w jakiej m u podo b n o n ik t nie doró w nał, i przyw iązania, bez w ątpienia, szczerego a w y trw a łe g o , stałego, k tó re niczem nie dało się złam ać ani przytłum ić. Czy je d n a k L u ­ becki w lipcu '1812 b y łb y uznał sam o w o ln y k ro k D ziekońskiego, czy b yłby z dalek a d ał jak ik o lw iek znak, że do K onfederacy i p rzy ­ stąpi, skoro tylko o dzyska sw o b od ę ruchów ? C hy ba nie. N ie b y ł­ by teg o uczynił, niety lk o ze w zględów oportunizm u. Z asad ą jeg o było, że p rzy sięg a „nie w ym uszona" je s t św iętą, że łam ać jej nie

9 0 W D R O D Z E D O P E T E R S B U R G A .

wolno. Z politycznego zaś stanowiska, naw et m iędzy szturm em Sm oleńska a w kroczeniem do Moskwy, pewniejsze, bezpieczniej­ sze widział dla spraw y polskiej oparcie o Rosyą niż oNapoleona. Bez przechwałki też, zgodnie z praw dą a z w łaściw ą sobie p ro . stotą, mógł stwierdzić w grudniu 1812, że n i g d y w Napoleona nie w ierzył <).

II.

Z T{o s s у q.

"L u b e c k ie g o um ysł n ig d y nie odpoczyw ał, chyb a go krzepił sen, krótki zw ykle, tw a rd y i zd ro w y sen. N a w spom nien ia i w d r a ­ dze nie było daw niej czasu; ty le zaw sze p ro je k tó w go zaprzątało, tyle sp ra w ró żn o ro d n y ch . P o w y b u ch u p o w sta n ia zachw iały się w p osadach zasadnicze w aru n k i p rac i działalności M inistra, a trz e ­ źw y je g o um y sł do w szystkiego p o trz e b o w a ł op arcia, pew nego i bezpiecznego, n a w e t do m arzeń — bo i ten św iat nie b y ł m u obcym —do sw ojego ro d zaju m arzeń, p rze p e łn io n y c h cyfram i o d łu ­ gich szereg ach zer. T e ra z , w m iarę ja k sanie rączo m knęły na p ółnoc, za nim u su w a ła się w siną dal cała je g o przeszłość, z W a r­ szaw ą n a k rańcach w id n o k ręg u , tym jasn y m , św ietlan y m p u n k tem p racow iteg o życia; przed nim sta ł P e te rsb u rg , s ta ła m roczna, n ie­ p ew n a przyszłość... D o spokojnych ro zp am ięty w ań , do przeg ląd u w spom nień przeszłości, na co n igd y nie było czasu — je d y n a chwila.

I niezawodnie, w tym przeglądzie m inionych zdarzeń, myśl Lubeckiego zatrzym yw ać się musiała najdłużej n a wspomnieniach r. 1812, do nich nieustannie wracała. W r. 1812, gdy podążał z pow rotem z P etersburga w podobny dzień zimowy: wszystko było stracone, a przecież wszystko dało się odzyskać z zamętu, i to z tak sowitym naddatkiem . W szystko rozsypyw ało się w gru­ zy. Ruina, doszczętna ruina m ateryalna biednego kraju, w yssanego do szpiku kości przez obydw ie krociowe armie; ruina polityczna, bezpow rotne—zdawało się—zaprzepaszczenie wszelkich nadziei, któ­ re niedalej jak na wiosnę tak złudnie się uśmiechały, z jednej i z drugiej strony, niosąc przyw rócenie utraconego bytu polity­ cznego. Na Litwie, obydw a pokolenia—to, które widziało upadek Rzeczypospolitej, i to, które wzrastało, nie mogąc się pogodzić z utratą niepodległości—obydw a pokolenia, zmiażdżone pogromem

W D R O D Z E DO P E T E R S B U R G A . ₉₁ „Boga W ojny", z którym los ich się splątał, patrzyły ogłuszone w ponurą przyszłość; tam majaczyła im przed błędnemi oczyma niechybna—zdaw ało się — zagłada tych wszystkich znośnych sto­ sunkowo w arunków bytu, w których doniedaw na tętnił tak silnie puls życia narodow ego, pod znakiem szlacheckich sejmików, urzę­ dników z w yboru i edukacyi publicznej pod skrzydłami wileńskiej K uratoryi. A w śród tych ruin, prócz kilku „nieskom promitowanych" senatorów i kam erjunkrów , z których w pływ em nikt się nie liczył, stali trzej ludzie, zdolni do czynu, stary druh Kościuszki, Tom asz W awrzecki, z dwoma młodymi przyjaciółmi, z Lubeckim i Ludw i­

kiem Platerem . ‘

Platerow i zaw ikłane interesa m ajątkow e nie dozwoliły w tej rozpaczliwej chwili w ypłynąć na szerszą w idow nię polityczną; L u ­ becki przem knął się zaledwie przez Litw ę i stanął niebawem przed Aleksandrem , w Kaliszu, wezw any przez Cesarza do głównej kw a­ tery, po dokonanej okupacyi K sięstw a W arszaw skiego. On i W a ­ wrzecki zajęli miejsca w ustanowionej przez A leksandra Radzie Najwyższej, której adm inistracyę K sięstw a powierzono; obok nich

dwaj Rosyanie i je d en Prusak.

Rozpoczęły się długie lata natężonej, niezmordowanej pracy. Z pełnem praw em i bez cienia przechwałki będzie Lubecki pisać do żony po stłum ieniu listopadow ego pow stania, po więcej niż całorocznem z nią niewidzeniu: „Od r. 1810, jeźli policzę w szystek czas, w którym służbowe obowiązki nas rozłączały, w szak to strach bierze, wszakże w samym P etersburgu (razem licząc) blizko 6 lat przebyłem. Można naw et powiedzieć, że ciągle byliśmy jak w go­ ściach, ja k w tymczasowości, a poruczotia mi praca zawsze prze­ chodziła zakres przedmiotu, do którego byłem mianowany, tak, że więcej czasu poświęcać musiałem na objekta obce memu urzędo­ waniu..." '). P raw da wielka. Powiedziano niedaw no o Lubeckim, że m ógł był stać się mężem stanu, a sam się „zdegradował" na urzędnika. Z degradow ał czy nie zdegradował; urzędnikiem był w każdym razie fenom enalnym —to jedyny w yraz, który tu można zastosow ać—tak w yjątkow ym i tak nieporów nanym , że nieobliczo- na w ydatność i w artość pracy tego urzędnika spotęgow ała z cza­ sem w pływ Lubeckiego do niebywałych rozm iarów i uczyniła zeń męża stanu, bez żadnych zabiegów z jego stron}7. „Może trzecią część czasu, upłynionego od naszego ożenienia" — pisze w innym

1) L is t L u b e c k ie g o do ż o n y z P e t e r s b u r g a 27 s ty c z n ia 1832 r., A rc h iw . szczucz. D/2.

9 2 W D R O D Z E DO P E T E R S B U R G A .

liście—nie byliśm y ze sobą, a jeźli przypomnimy sobie, kiedyśmy nib\T z sobą byli, jeźliby przyszło odtrącić ten,' co w biurach przesie­ działem przy czytaniu ekspedycyj, rezolucyj, ołówkiem zapisywaniu lub m em oryałów albo projektów i raportów dyktow aniu, nakoniec czas na sesyach przepędzony, kto wie, czy szóstą część czasu od naszego połączenia z sobą przepędziliśmy". I z rów nem niew ątpli­

wie praw em odzyw a się w dw a tygodnie później: „W ypłaciłem

już dług K rólowi i tow arzystw u należny 28-łetnią z górą służbą i może dzieci nie będą mogły znajdować złem, że pókim był w służbie, o ich m ajątku nie myślałem a może i nadw erężyłem przez proste nietrudnienie się interesami, nie zaś przez w ydatki, bo, pracując przez 12 do 20 godzin na dzień, nie próżnow ałem i nie miałem ani czasu ani sposobności trudnienia się interesami domowymi lub trw onienia w łasności dziatek..." r).

T o szczere a tak pełne prostoty św iadectw o, dane wobec towarzyszki życia sobie samemu, stw ierdzają w całej rozciągłości wszelkie w spom nienia licznych tow arzyszy pracy, których Lubecki tylekroć w yręczał, w tym tylko celu, żeby r z e c z była zrobiona lepiej, jak on to sam tylko potrafił. Stw ierdzali to doniedawna żyjący w spółpracow nicy i podwładni, których umiał porw ać przy­ kładem, rozgrzać, zapalić, tak że jak on, zapominali o sobie. Jemu zaś samemu przez lat z górą 20 nigdy naw et takie spostrzeżenie z pod pióra się nie w yrw ało, w tych setkach listów, które mamy przed sobą—aż do r. 1831. Czasu nigdy nie było na refleksye tego rodzaju; przyszła na to pora dopiero podczas przym usow ego bez­ robocia, pierwszego w długiem już dosyć życiu, w Petersburgu, w r. 1831 i 1832.

W długich latach tej żelaznej, niezmordowanej pracy utrw alił się na niewzruszonych podstaw ach pogląd Księcia M inistra na spraw ę polską.

„Miałem sposobność poznać bliżej księcia Lubeckiego, w któ­ rego domu się ukryw ałem "—pisze M aurycy Mochnacki. — „Postę­ pow ał on ze mną najuprzejmiej i rozm awiał po kilka godzin. P rze­ konałem się, że niebyło nadeń zręczniejszego człowieka w Polsce ale zarazem więcej upartego w swojem systemie, które zależało na tem, żeby dobro kraju naszego c a ł e g o opierać na najściślejszym związku z Cesarstw em " 2). Z R osyą i tylko z Rosyą!

System ten przybrał w umyśle Lubeckiego w yraźne kształty w łaśnie w roku 1812, gdy od razu przyszło mu przebyć ogniową

9 T a m ż e list z 13 lu te g o 1832.

W D R O D Z E DO P E T E R S B U R G A . 9 3

prawdziwie próbę. Nie on sam jeden nie w ierzył wówczas w Na­ poleona; nie wierzył, ja k on, niejeden, co przecież po wkroczeniu Francuzów dał się porw ać ogólnemu prądow i. Lubecki tw ierdził jednak, że n i g d y w eń nie wierzył. Niemało zaś było takich, co nie miełi praw a tego mówić o sobie, choć w wiośnianym roku 1812 dzielili tę niew iarę z Lubeckim; wielu Litw inów wytrzeźwił, jak wiadomo, już rok 1807 i wyleczył na zawsze z w iary w N apo­ leona. Co wówczas m yślał m łody książę X aw ery, w kilka lat zale­ dwie po swej włoskiej i szwajcarskiej kampanii, podczas m iodo­ wych swych miesięcy po ślubie z 14-letnią siostrzenicą, mimo to przecież nie oddzielony żadnym murem chińskim od tego kotłow a­ nia, tego w rzenia umysłów, którego w idow nią była Litw a w r. 1807,

„między Jena a Tylżą"? Nie wiemy, szkoda wielka, że nic o tem nie wiemy. A le po Tylży, po długim pobycie w P etersburgu w r. 1811, po wszystkich pracach i „marzeniach" kółka litew skie­ go, uczeń Ogińskiego, tyle już wówczas wyższy od swego mistrza, jednę tylko drogę widział i za dobrą uznawał; na niej drogowskaz, zawsze ten sam drogowskaz: z Rosyą i tylko z Rosyą. Dużo zasług zdobył sobie na tej utartej drodze i dużo się nauczył od r. 1812. T rzy lata spędził w stolicach P rus i A ustryi, poznał dokładnie dw a inne rozbiorowe m ocarstwa, ich urządzenia, ich mężów stanu, a to w nim tylko ustaliło dewizę: z Rosyą i tylko z Rosyą. A le nietylko z Prusakam i i A ustryakam i potykał się w tym czasie; Cesarz A le­ ksander, patrząc na Lubeckiego hom eryczne zapasy z Gurjewem -i K ankrynem , dwoma z kolei ministrami skarbu w Cesarstwie, mó­

wił: M ais il nous tr a ite to u t-a -fa it en Prussiens ou Autrichiens. On zaś w tych w alkach zdobył i utrw alił zwycięsko dla K rólestw a ową taryfę cłową, pod której osłoną przem ysł krajow y rozkw itł w ciągu kilku lat jego m inisterstw a, jakby pod uderzeniem różdżki czarodziejskiej; nie dziw, że jeszcze silniej utw ierdził się w prze­ konaniu: z R osyą i tylko z Rosyą, rozpostartą do chińskich granic, do brzegów Pacyfiku...

Po śmierci A leksandra, w pierwszych latach Mikołaja I, prze­ konania Księcia M inistra utw ierdziły się jeszcze silniej, w skutek osobistych stosunków z młodym Cesarzem. Posłuchajm y słów je ­ dnego z zaufanych pow ierników Cesarza Mikołaja, słów tak nie­ podobnych do praw dy, że trudnoby im wierzyć, gdyby z innego

pochodziły źródła j . ,

1) Z p a m ię tn ik ó w K o rffa, Ш ильдеръ, Ими. Н иколай I, II , 402. T a m ż e II. 4 i II. 214 d w a in n e n ie z m ie r n ie c h a r a k te r y s ty c z n e sz c z e g ó ły , w ła ś n ie z c z a

-9 4 W D R O D Z E DO P E T E R S B U R G A .

„Razu pew nego, w pierwszym roku rządów Cesarza Mikołaja książę Lubecki w otw artej pogadance nagadał mu m nóstw o praw d o R osyi i o nim samym. Cesarz w ysłuchał go łaskaw ie, ale nagle mu przerwał:

— Powiedz mi, jeźli łaska, skąd Ci się w zięła taka śmiałość

że to wszystko mówisz mi w oczy? - .

— J a widzę, Najjaśniejszy Panie, że kto W am chce praw dę mówić, nie w W . C. Mości znajdzie przeszkodę; w edług tego też

s ó w p ie r w s z e g o p o b y tu L u b e c k ie g o w P e te r s b u r g u p o w s tą p ie n iu M ik o łaja na tro n . C e s a rz m ó w ił z L u b e c k im o o b o w ią z k u k o ro n o w a n ia się k ró le m polskim ; n ie m ia ł o c h o ty k o ro n o w a ć s ię w W a r s z a w ie , d la te g o te ż o d w ló k ł te n a k t aż d o r. 1829 i p r z y s tą p ił do n ie g o z w ie lk ie m p r z e z w y c ię ż e n ie m , ja k ś w ia d c z y k o r e s p o n d e n c y a je g o z W . X . K o n sta n ty m , ob. Ш ильдеръ, 1. с. II. 452 n n . uw . 292—303. W tej ro z m o w ie z r. 1826 r z e k ł c e sa rz : „ R o z u m ie m , ż e p o o d b y c iu k o ro n a c y i n a c e s a r z a R o sy i, m u s z ę je s z c z e ta k ż e k o ro n o w a ć się k ró le m p o l­ sk im , p o n ie w a ż te g o w y m a g a w a s z a k o n s ty tu c y a , n ie w id z ę je d n a k , d la c z e g o b y ta k a k o ro n a c y a m ia ła k o n ie c z n ie o d b y ć się w W a r s z a w ie , a n ie w P e te r s b u r g u lub w M o sk w ie; w k o n s ty tu c y i p o w ie d z ia n o n ie z u p e łn ie ja s n o , ż e te n o b rz ę d o d b y w a się w s to lic y " .— „ N ie z a w o d n ie — o d p a rł L u b e c k i — n ic ła tw ie js z e g o , ja k u c z y n ić z a d o ść w o li W . C. M ości; d o ść o g ło sić, ż e k o n s ty tu c y a , z a w ie ra ją c a to p o s ta n o w ie n ie , o b o w ią z u je ta k ż e i w o b u ro s y js k ic h sto lic a c h W . C. M ości". P r z y p o ż e g n a n iu , p r z e d sa m y m w y ja z d e m L u b e c k ie g o do W a r s z a w y , M ikołaj w s p o m n ia ł, ż e p r a g n ą łb y ja k n a jry c h le j z o b a c z y ć b r a ta . L u b e c k i „m iał o d w a g ę " (s ło w a S z y ld e r a ) n a to p o w ie d z ie ć : Sire, il fa u t qu’il arrive p o u r le couronnement

a, Moscou; il fa u t que eelui qui vous a cede la couronne, vienne aussi Vous la mettre a la fa c e de la Russie et de 1'Europe. - L a chose est infaisable et surtout improbable. — File se fe r a , Sire.— E n taut cas, arrive a Varsovie, allez baiser les m ains a la P rin- cesse de Łowicz. T y le S z y ld e r w e d łu g z a p is e k b a r o n a K o rffa. R o z m o w a to c z y ła

s ię w p o ło w ie lip ca, k r ó tk o p r z e d w y ja z d e m M ik o łaja n a k o ro n a c y ę . 27-go lip ­ ca o p ó łn o c y L u b e c k i p r z y b y ł do W a r s z a w y i te g o ż sa m e g o d n ia p is a ł do Mi­ n is tr a S . S. G ra b o w s k ie g o : Je me suis rendu chez S. A . 1. p o u r lui presenter mes

devoirs respectueux; Elle а Ыеп voulu те di<e, quEU e те .fe r a it p reven ir, lorsque je devrai me presenter au Belvedere, p o u r continuer a causer de mon voyage. D o p ie ro

4 s i e r p n ia m ó g ł z n ó w d o n ie ś ć G ra b o w s k ie m u : J ’ai eu 1’honneur dfetre appele on

Belvedere aupres de S. А. I. ■ ainsi que de M-me la P ,incesse de Ł o w ic z . . . et de

niacąuitter de la commission, dont l'Em pereur avait daigne me charger . .. Je ne se- ra is p o in t ćtonnć, que vous vissiez S. А . 1. assister a une ceremonie ой Sa presence sem bleraii le complement de Sa noble conduite. (A rc h . szczu cz. A / 15). M imo to Mi­ k o ła j n ie w ie rz y ł do o sta tn ie j c h w ili i n ie dziw , p o s ta n o w c z y c h o d m o w a c h W . X. K o n s ta n te g o n a ty le p r ó ś b , ż e b y p o k a z a ł s ię w P e te r s b u r g u ; n ie s p o ­ d z ia n e p o ja w ie n ie się K o n s ta n te g o w K re m lu (26 sie rp n ia ) u ra d o w a ło g o n ie ­ s ły c h a n ie i p o d n io s ło n ie z m ie r n ie L u b e c k ie g o w o p in ii C e s a rz a (Ш ильдеръ, 1. с. II. 4). 1 Ь-go w rz e ś n ia , p o p o w ro c ie W . X . K o n s ta n te g o z M oskw y, p is a ł L u ­ b e c k i d o G ra b o w s k ie g o : J ’ai attendu les nouvelles que nous apportait le retour de

Monse gneur qui, s a n s avoir pro d u it a u ta n t d ’etonnem ent qu’a JYtoscou, a f a i t pour- ta n t beaucoup d'heureux, en proclam ant les graces de S a M a j e s te ... A in si, le voyage

przekonania ja postępuję. Ale w ładza — to największa na świecie баловница (nic tak człowieka nie psuje jak władza). T eraz W . C. Mość pozw ala mi łaskaw ie gawędzić, i nie gniewasz się, N. Panie, ale za lat 10 albo i mniej wszystko będzie inaczej, przywykniesz do wszechwładzy, do pochlebstwa, uniżoności, i wówczas za to samo, co mi dzisiaj uchodzi, każesz mnie, być może, powiesić.

. — Nigdy, ja zawsze rad będę praw dy słuchać i pozwalam tobie naówczas, tak ja k i dzisiaj, jeżeli tylko powiem lub zrobię głupstwo, powiedzieć mi prosto w oczy: Николай, ты врешь.

Po dw óch latach—opow iadał Lubecki—przybyłem znowu do P etersburga i byłem u Cesarza. Tym razem przyjął mnie bardzo chłodno, naw et nie w gabinecie swoim, ja k dawniej, lecz w pocze­

kalni, a obróciw szy■ się z roztargnionym wyrazem ku oknu, pytał,

tylko sucho o pogodę, jak ą miałem drogę i t. p. Nie było ani cie­ nia dawnej poufałości, ja zaś, rozumie się, trzymałem się, co do mnie, etykiety ja k najściślejszej, nie pozwalając sobie najlżejszej naw et aluzyi do dawniejszych naszych pogadanek. W tem po kilku minutach, N. P an obrócił się ku mnie z głośnym śmiechem i z w y­ ciągniętą ręką:

— No cóż, dobrze odegrałem swoją rolę zepsutego w szech­ władzą i pochlebstw em monarchy? Nie, mój bracie, ja nie zmieni­ łem się i nigdy się nie zmienię, a jeżeli t-y ze mną w czemkolwiek się nie zgodzisz, możesz mi zawsze śmiało po dawnemu pow ie­

dzieć: Николай, ты врешь!.-:'.

-W D R O D Z E DO P E T E R S B U R G A . 9 3

de S. А. I. a produit tout 1’effet ąu’on etait en droit d ’en attendre! C est ce que je pensais depuis longtemps, et je jo u issa is d'avance de eette idee, tandis que vous etiez encore toin de V admettre, comme inexecutable, malgre V avis indirect que je vous ar ais donnę (w liście z 4 s ie rp n ia ): mes conjonctures, en effet, reposaient sur des fonde- mens que j e ne p ouvais p a s fa ir e connailre, - mais qui n en śtaient p a s moins solides, comme La prouve Vevenement et comme je p o u rra i expliquer un jour. P o w id z e n iu

■ się z W . K się c ie m , 22 w rz e ś n ia , L. p is z e do G.: M onseigneur m ’a temoigne L u i-

тёте, combien U etait heureux de Son uoyage a Moscou, et U m’a d it entre antres que le seul regret qu’il eprouvait, etait .d'en etre p a rti un jo u r trop tot. W a ż n a ta u słu g a ,

, o d d a n a M ik o łajo w i w te j ta k d e lik a tn e j d la n ie g o s p r a w ie , w z m o c n iła n ie -■ z m ie rn ie p o z y c y ę L u b e c k ie g o , ju ż i ta k silną, j a k św ia d c z y e p iz o d o p o w ie d z ia ­ n y w p a m ię tn ik a c h K orffa. Ł a tw o zaś so b ie w y o b ra z ić , ja k M ik o łajo w i im p o ­ n o w a ło —p o ta k p o m y ś ln y m sk u tk u d o b ro w o ln e j m isy i L u b e c k ie g o —je g o p e w n e sie b ie : Elle se je r a (la chose infaisable et surtout improbable). M ikołaj d o b rz e w ie ­ . dział, ja k z ły b y ł w o g ó ln o śc i s to s u n e k L u b e c k ie g o do K o n sta n te g o , m im o to L u b e c k i p o w ie d z ia ł: Tm chose infaisable se je r a i „ rz e c z n ie do z ro b ie n ia " sta ła

Jadąc z Jezierskim do P etersburga, Lubecki m ógł być na to przygotow anym , że Cesarz w niejednej rzeczy nie będzie się z nim zgadzał... P rzed wyjazdem z W arszaw y pow tarzał jednak nieraz: „Nikt więcej odemnie od Cesarza nie w y targ u je "...x).

9 6 W D R O D Z E DO P E T E R S B U R G A .

Lubecki miał jedno przyzwyczajenie, i dla urzędnika zby­ teczne, u męża stanu nieraz naw et fatalne: lubił „gawędzić", cza­ sami jakoby głośno myślał. On jednak takiem był dzieckiem szczę­ ścia, że to co innych gubi, jem u wychodziło na korzyść. Niewia­ domo, czy się kiedy „wygadał" z czem niepotrzebnem , często na­ tom iast „swojem płynnem gadulstwem" 2) rozbrajał ostrożność drugich i w yciągał z nich takie opinie łub zwierzenia, których może inaczej nie byliby odsłonili.

Dzięki temu przyzwyczajeniu zachował się nieoceniony przy­ czynek do charakterystyki Lubeckiego, zagadkowy, co praw da, coś jakby łamigłówka: w rozmowie jego z Ludwikiem Platerem , niegdyś towarzyszem w spólnych prac i cierpień w r. 1812, zawsze serdecznym przyjacielem, który w ostatnich latach przed pow sta­ niem był w całem tego słow a znaczeniu praw ą ręką Ministra

S karbu. .

— P o lsce trzech rzeczy trzeb a — rzekł L u beck i — 1) szkół, to je s t ośw iaty i rozum u; 2) p rzem ysłu i handlu, to je s t zam ożności i bogactw a; 3) fab ry k broni. T o posiadając, n a w e t i w połączeniu z R o sy ą potrafi całkow icie sw oją niepo dleg łość utrzym ać.

— I fab ry k b ro n i? —z ap y ta ł P la te r, ja k b y nie rozum iejąc. — T ak, i fab ry k b ro n i — odpow iedział sp okojnie L u b eck i.— P o lsk a p o w in na m ieć w szystko, czego p o trz e b a do z a g w a ra n to w a ­ nia niepodległości, inaczej w szy stko straci. — A po chwili dodał: Mam nadzieję, że z czasem przepro w adzić to z d o ła m 3).

' Na tem urw ała się rozmowa; Minister spostrzegł się może, że naw et wobec zaufanego Radcy S tanu—myśli za głośno... Później przypom niał sobie P later te słowa, które w zestawieniu z p o stę­ powaniem Lubeckiegn po w ybuchu pow stania, dziwnej nabrały

1) B a rz y k o w s k i, H ist. p o w st. listo p . I. 429.

2) T a m ż e , w y r a ż e n ie B a rz y k o w s k ie g o : p o r. D e m b o w s k i, W s p o m n ie n ia II. 58, L e le w e l, P o ls k a , d z ie je i rz e c z y je j, V II. 172, M o ch n ack i, P o w s t. n a r . p o ls k . (P a ry ż 1834) II. 251; lic z n e p o d o b n e w z m ia n k i s p o ty k a się w w s p ó łc z e ­ sn y c h lista c h i rę k o p is a c h .

wyrazistości. W noszono stąd; że Lubecki oddaw na liczył się z m o­ żliwością, kto wie, czy nie z koniecznością naw et zbrojnego kiedyś pow stania. T rudno to było pogodzić z całem jego życiem, przed pow staniem i po pow staniu, a przedewszystkiem z jego politycznym systemem: z R osyą i tylko z Rosyą. A gdy mimo tego wszystkiego, wysłaniec D yktatora nie wrócił do W arszaw y, po stłumieniu p o ­ w stania stale w P etersburgu zamieszkał, niebaw em naw et zasiadł ,w Radzie P aństw a, aw ansow ał na Rzeczywistego Tajnego Radcę i coraz wyższe ordery otrzym ywał od Mikołaja: cóż dziwnego, że wszyscy niemal jednogłośnie go potępili a tylko najprzychylniejsi, ruszając ramionami, nazwali—Sfinksem...

T en Sfinx, ten aż do skąpstw a oszczędny Minister, który jak lew gotów był bronić Skarbu od każdego nieproduktyw nego w y­ datku, rad był poświęcić miliony na zbudow anie tw ierdzy w T e ­ respolu, w prost Brześcia Litewskiegp; ten sfinx, a nie Lelew el, był autorem sławnego paradoksu: „Niechaj Mikołaj, król polski kon­ stytucyjny, wojuje z Mikołajem, cesarzem absolutnym W szech- rosyi!" r). I w Lubeckiego ustach istotnie ten paradoks był czemś więcej niż niewczesnym dowcipem, nie był bez głębszego znacze­ nia, zwłaszcza gdy go zestawić z jego w łasną, zasadniczą opinią, w której przed samym wyjazdem do P etersbu rg a w ytykał d yrek­ tyw ę działaniom D yktatora i Rządu Tym czasowego. „Rew olucya"— mówił— „jest to skutek nadużyć i gw ałtów W . Księcia i Nowosil- cowa. O strzegałem Cesarza, nie wierzył mi, teraz ma dowód. Lecz wojna między nami na żaden sposób nie pow inna mieć miejsca... Cesarz z natury rzeczy nie może chcieć wojny, bo w ojna z nami byłaby dla niego puszczeniem krwi z obydw óch rąk; tego mu i interes własny i polityka zabraniają, a-m y także wojny, nie p o ­ trzebujemy. Po co z bronią w ręku domagać się tego, co zgodnie otrzymać można? Nasze żądania są sprawiedliwe. Cesarz może im zadość uczynić bez osłabienia swej władzy. Cesarz A leksander m y­ ślał szczerze zlać całą Polśkę w jedność, połączyć wszystkie pro- wincye. Myśl ta w ielka a naw et i dla Rosyi korzystna, bo Rosjoi z Polską pod jednem berłem zgodna, a cała E uropa u ich stóp będzie. Okoliczności tylko przeszkodziły mu tę wielką nryśl speł­

W D R O D Z E DO P E T E R S Ę U R G A . 9 7

ł) L e le w e l, P o ls k a , d z ie je i rz e c z y je j, V II. 177. Z d a n ie to, w y ra ź n ie j a ­ ko z d a n ie L u b e c k i e g o p rz y to c z y ł L e le w e l w sw o je j m o w ie n a s e s y i d e - tro n iz a c y jn e j S e jm u 2b s ty c z n ia 1831. M o ch n ack i (P o w s ta n ie n a ro d u p o lsk ie g o , P a ry ż 1834. II. 297) w y rz u c a L e le w e lo w i, ż e z b y t d łu g o tr z y m a ł się z a sa d y , w y ­ r a ż o n e j w te m z d a n iu , w s k u te k czeg o w o b e c p o c z y tn o ś c i d z ie ła M o ch n a c k ie g o p rz y p is a n o a u to r s tw o te g o p a ra d o k s u L e le w e lo w i.

9 8 W D R O D Z E DO P E T E R S B U R G A .

nić. Cesarzowi Mikołajowi nie je st również ona obca i niewiado­ ma. Mamy praw o domagać się od niego tych koncesyj, a on sku­ tkiem przyrzeczeń swojego poprzednika i we własnym interesie spełnić je powinien. A by cel ten pewniej otrzymać, skoro pow sta­ nie już zrobione, powinniśmy silnie uzbrajać się, być gotowymi do wojny, naw et udawać, jakobyśm y na Litw ę w kraczać chcieli, bo to traktowanie ułatwi, wszelkim negocyacyom nada wagę i do kon­ cesyj prędzej skłoni. Lecz wszystkie inne praw a Cesarza i Króla, z traktatów w ynikające, szanowane być winny, bo tylko wtenczas będziemy na drodze właściwej i prawnej i układy nastąpić mogą. P ostaw a zbrojna, ale spokojna może nas jedynie u celu postawić" x). Innemi słowy: Niech Polska konstytucyjna g o t u j e s i ę do wojny z Sam ow ładcą Rosyi, manifestując zarazem w edług możności w ier­ ność dla swego konstytucyjnego króla, a bez dobycia oręża dopnie zamierzonego celu, dla któręgo się uzbroiła do walki. T o właści­ we znaczenie głośnego paradoksu. N iepodobna było tylko wyrażać się tak jasno, mówiąc publicznie i otwarcie, zarów no przez wzgląd na jed n ą jak i na drugą stronę. W P etersburgu—m yślał Lubecki— niech sobie w yobrażają, żeśmy do wojny przygotow ani i wszystko postawim y na kartę; w W arszaw ie niech nie ustaje zapał i goto­ wość do walki: będzie to skutecznym środkiem nacisku w roko­ waniach.

Ten Sfinks uchodził jednak za uosobienie trzeźwości, nietylko finansowej trzeźwości. Jakże mógł z tak zaślepioną pew nością sie­ bie liczyć na skuteczność takich środków nacisku wobec Cesarza Mikołaja I? Nie dalej ja k przed miesiącem pisał Cesarz o sytuacyi, wytworzonej w ypadkam i rewolucyi lipcowej i belgijskiej: „Jestem najmocniej przekonany, więcej niż kiedykolwiek, że jeźli można jeszcze uniknąć wojny, jeden je st tylko środek: trzęba pokazać do­

wodnie Jakobinom we wszystkich krajach, że się ich nie boimy, że stoimy wszędzie pod bronią i że jeżeli w nieodgadnionych w y­ rokach O patrzności zapisana je st nasza zguba, to zginiemy z ho­ norem, padniemy na wyłomie; takie je st moje uczucie od pięciu lat; takiem zostanie przez całe życie; to zapatryw anie pragnę wpoić w s z ę d z i e i w e w s z y s t k i c h ; tymczasem czyńmy, co obowią­ zek każe..." 2).

Lubecki nie znał tego listu Cesarza do feldm arszałka Dybi- cza, ale wiedział dokładnie o zamierzonej „krucyacie" przeciw

1) B a rz y k o w s k i, i, 428.

2) L is t M ikołaja I do fe ld m a rs z a łk a D y b ic z a z l / l 3 listo p a d a 1830, Ш иль- деръ, Н миераторъ Н иколай 1, его ж изнь и ц арствоваш е; II, 576.