Mączak, Antoni
"Ämterhandel im Spätmittelalter und
im 16. Jahrhundert. Refarate eines
internationalen Colloquiums in Berlin
vom 1. bis 3. Mai 1980", wyd. Ilia Mieck,
Berlin 1984 : [recenzja]
Przegląd Historyczny 77/4, 794-797
1986
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
podporządkowujących swe działania centralnym założeniom propagandowym Sto licy Apostolskiej.
ЛУіек XVII ze swymi sprzecznościami to tem at kolejnego, trzeciego już, numeru. Przegląd — choć niestety bardzo lapidarny — dotychczasowych prób patrzenia na to stulecie kontrowersyjnego kryzysu daje Aldo D e M a d d a l e n a . Pozostali autorzy, co było do przewidzenia przy takim sform ułowaniu tem atu, poruszają zagadnienia bardzo różnorodne — od religijności (Massimo M u s s i n i) poprzez problem atyką gospodarczą (Marco B i a n c h i n i, Alberto G u e n z i, Dante В o- l o g n e s i ) i społeczną (Fabio G i u s b e r t i) aż po demografię (Carlo M arco B e 1- f a n t i, który w cennych zestawieniach tabelarycznych wykazał ówczesną stagna cję — z w yjątkiem Piemontu, Sabaudii i Sycylii — stanu zaludnienia większości Półwyspu Apenińskiego.
Tom czw arty — „Zarząd domu, władze m iasta”, poświęcony jest specyficznemu gatunkow i piśm iennictwa — podręcznikom rządzenia, czy też zarządzania organiz mami społecznymi różnej skali — od pryw atnej siedziby i skupionego w niej dworu po republiki miejskie, czy księstwa. Ponieważ bogactwo tego typu literatu ry w ydaje się być italską specjalnością, zamieszczone teksty w zasadzie nie w y k ra czają — w sensie geograficznym — poza półwysep, natom iast chronologicznie śledr.ą dzieje owego gatunku, określanego m ianem economica od starożytności (Carlo N a t a l i , Marco B i a n c h i n і), poprzez średniowiecze (Roberto L a m b e r t i n i) i czasy nowożytne (Daniela F r i g o), aż po początki epoki przemysłowej (Adriana C h e m e 11 o).
Ukontentow ani otw artością i przystępnością form uły „Cheirona” oraz różno rodnością podejmowanej na jego łam ach tem atyki z niecierpliwością oczekujemy na ukazanie się następych numerów. W bieżącym roku będą to: zbiór studiów na tem at zjaw iska patronatu i klienteli w Europie nowożytnej („Padrini e clienti nell’Europa m oderna”) oraz tom poświęcony modlitwie — form ule życia w ew nętrz nego towarzyszącej ludzkości od czasów starożytnych po dzień dzisiejszy, analizo wanej w skrajnych sytuacjach kryzysu i zewnętrznego zagrożenia („Tra uomini e dei: la preghiera”). W dalszych planach parm eńskich wydawców znajduje się analiza relacji człowieka i tworzonych przez niego maszyn („Da Dedalo a oggi: per una storia degli autom i”) oraz — znowu odwiecznej — skłonności ludzi obojga płci do u p :ększania, przy pomocy kosmetyków, własnego wyglądu („La maschera del viso: la cosmesi”).
Wojciech Tygielski
Äm terhandel im Spätm ittelalter und im 16. Jahrhundert. Referatđ eines internationalen Colloquiums in Berlin vom 1. bis 3. Mai 1980.
Studien aus dem Forschungsprojektschw erpunkt „Soziale M obilität im frühm odernen Staat: B ürgertum und Ä m terw esen” am Fachbereich Geschichtswissenschaften der Freien U niversität Berlin, Band 3, wýd. Ilja M i e с k. „Einzelveröffentlidhungen der Historischen Kommission zu B erlin” t. 45, Colloquium Verlag, Berlin 1984, s. XII, 294, 6 nlb. Sprzedaż urzędów zdaje się budzić w ostatnich dekadach niemal tyle zainte resow ania wśród historyków, ile okazywali jej praw nicy — zwłaszcza we F rancji — w czasach H enryka IV i Ludwika X III. Podobnie też podzielone są zdania na tem at politycznych i społecznych skutków rozpowszechnienia się tego zjawiska w Europie (i zamorskich posiadłościach europejskich metropolii). Najszersza dys
kusja rozgorzała w odniesieniu do XV—XVII w., w związku ze sporem o genezę i istotę nowożytnego państwa, jednak najciekawszym może głosem był artykuł
Paula V e y n e „Clientèle et corruption au service de l ’Êtat: la vénalité des offices dans le Bas-Empire rom ain” ł. C harakterystyczne jest tu połączenie trzech zjawisk: klientelizmu, korupcji i sprzedawalności urzędów. W takim układzie dyskutuje się dziś problem urzędów nowożytnych, dodając jeszcze zagadnienie interesów fiskusa.
Omawiany tom jest drugim, który w Berlinie Zachodnim poświęcono Ä m te r
käuflichkeit; poprzedni (owoc konferencji w r. 1978) ukazał się w tej sam ej serii
w 1980 2. M ateriały zostały ułożone wedle krajów : część I, K uria Rzymska; II, F ra n cja i Niderlandy; III, K astylia i kolonie Hiszpanii w Ameryce; IV, Anglia, wreszcie V, Rzesza. Nie sposób streszczać wniosków wszystkich autorów i prezentować stosowanych przez nich metod. Zaznaczymy jedynie sprawy, które w ydały nam *ię najciekaw sze; specjalista i ta k sięgnie do samej książki.
A rtykuły poświęcone K urii m ają różnoraki charakter. B ernhard S c h i m m e l p f e n n i g (Augsburg) dla przełomu XV i początku XVI w. daje studium anali tyczne uzupełnione obszernymi załącznikami przedstaw iającym i rozm iary zjawiska, ceny urzędów itd .s Wolfgang R e i n h a r d (Augsburg także) przedstaw ia szkic syntetyczny — przegląd stanu badań, w którym dzięki głównie swej gruntow nej monografii „Papstfinanz und Nepotismus unter Paul V. (1605—1621)” magna pars
f u i t л. Obok próby ujęcia skali zmian — wzrostu — zjawiska między 1520 a 1666
i rozważań źródłoznawczych otrzym ujem y charakterystyczny dla tego autora koń cowy ustęp analityczny dotyczący strategii rodzinnej Borghese.
Czterostronicowy przyczynek Brigide S c h w a r z (Hannover) dotyczy głównie zjawisk praw no-organizacyjnych, które umożliwiły w XIV w. resignationes in
javorem i perm utationes urzędów. Szerzej i na rozległym tle poruszyła ta autorka
te spraw y w swym wykładzie inauguracyjnym w r. 1979, opublikowanym jednak pięć lat p ó źn iejs.
Część francusko-niderlandzka zawiera trzy rozprawy: Françoise A u t r a n d (Paryż) o wzajem nym przekazyw aniu urzędów (resignatio in javorem) głównie w Parlam encie Paryskim "; Kuno B ö s e (Berlin) o vénalité des offices we Francji XIV—XVI w .7; wreszcie Michael E r b e (Berlin) o N iderlandach8. We wszystkich artykułach dominuje aspekt społeczny, przy czym ujęcie Bösego uważamy za szczególnie pożyteczne. Autor zestawia argum enty pro i contra tezom J. R. M a j о г г. o słabości francuskiej m onarchii w okresie renesansu, uchylając się jednak od w ydania zdecydowanej opinii. W arto przy okazji zauważyć, że ta niezwykle
1 „Annales. Économies, Sociétés, Civilisations” t. 36, 1981, z. 3.
3 A m terkauflichkęit: Aspekte sozialer Mobilität im. europäischen Vergleich {17. und 18. Jahrhundert), wyd. K. M a l e t t k e , współpraca A. M. B i r k e g о
і I. M i e c k a, „Einzelveröffentlichungen der Historischen Kommission zu Berlin" t. 26, B erlin 1980.
* Der Äm terhandel an der römischen Kurie von Pius II zum Sacco di Roma (1458— 1527).
* Der Ä m terhandel in Rom zwischen 1534 und 1621. Tegoż autora Papstfinanz und Nepotism us (2 t.) ukazała się w S tuttgarcie w 1974 r. Bardzo cenny jest też
arty k u ł Staatsm acht als Kreditproblem , „V ierteljahrschrift fü r Sozial- und W irt schaftsgeschichte” t. 61, 1974.
5 Die Entstehung der Ä m terkä u flich keit an der Römischen Kurie. Tejże a u to r ki Ä m terkäuflichkeit, eine Institution des Absolutism us und ihre m ittelalterlichen
W urzeln, [w:] Staat und Gesellschaft im M ittelalter und in der früher Neuzeit,
Göttingen 1983, s. 176—196.
6 Vénalité ou arrangements de fam ille: La résignation des offices royaux en
France au X V èm e siècle.
7 Die Ä m terkäuflichkeit in Frankreich vom 14. bis 16. Jahrhundert.
8 A spekte der Ä m terkäuflichkeit in den Niederlanden im späten M ittelalter
ciekawa dyskusja, w której przeciwny biegun poglądów reprezentuje rozpraw a Federico C h a b o d „Czy istniało państw o renesansowe?” ·, cierpi wciąż na ogra niczenie do ram Francji. Spory wokół państw Rzeszy, m odernizacji Anglii, jedno czenia się m onarchii hiszpańskiej czy wreszcie stosunku państw Europy środko wo-wschodniej do modeli zachodnicth10 toczą się po osobnych torach.
M. Erbe potw ierdza dla przedrew olucyjnych i następnie habsburskich N iderlan dów wielkie znaczenie nabyw ania urzędów jako inw estycji prowadzącej do no bilitacji. Zarazem szlachta znajdow ała miejsce w strukturze urzędniczej — stosow nie do swego stanu. Zdaniem autora obsadzanie urzędów szlachtą miało — za K arola V — znaczenie dla ukształtow ania ogólnoniderlandzkiej państwowości (Staatsverband); jednak wymogi m odernizacji zmusiły tego cesarza, a po nim Filipa II, do nom inacji coraz liczniejszych fachowców-prawników. Było to nieunik nione wobec w yraźnej tendencji centralistycznej monarchów. A utor odsyła do bardzo cennego zbioru artykułów na tem at biurokracji i biurokratyzacji w „Tijd- schrift voor geschiedenis” i zapowiada rychło wyniki szerokich badań prozopogra- ficznych na tem at grup urzędniczych n .
Tem atyka hiszpańska tom u obraca się wokół miast. Joachim B ö e r (Marburg) pisze o m iastach kastylijskich, zaś w artykule Reinharda L i e h r a (Berlin) mowa przeważnie o m iastach kolonialnychu . Zagadnienie w ykracza jednak poza m ury miejskie, a to z racji roli, jak ą zwłaszcza 18 większych m iast Kastylii grało w Kor- tezach i systemie fiskalnym tego k ró le stw a 1S. Zresztą stanow iska rajców intere sowały także szlachtę, a w skrajnym przypadku (autor przytacza go za A. D o- m i n g u e z O r t i z e m ) diuk Medinaceli kupił stanowisko alguacil m ayor Sewilli za 160 tys. dukatów (s. 155).
O Anglii mowa w dwóch referatach i komunikacie. K arl S c h n i t h (Mona chium) przedstaw ia stan badań w zakresie X II—XIV w.; Robin L. S t o r e y (Not tingham) pisze o dwóclh następnych, akcentując prereform acyjną genezę quasi dziedziczności niektórych urzędów lub raczej tradycji urzędowania w danym re sorcie. Zarówno Storey jak Adolf M. B i r k e (Bayreuth) w swym głosie w dys kusji akcentują ciągłość angielskiego systemu rekrutacji, w arunków zatrudnienia i socjalnego charakteru urzędów od epoki prereform acyjnej aż do reform XIX w. Jest to jednak powszechnie przyjęte stanowisko u .
O Niemczech tra k tu ją Wolfgang R i b b e (Berlin) i R einhard H e y d e n r e u t e r (Monachium), odpowiednio o M archii B randenburskiej i Bawarii. Dołączony głos w dyskusji Petera-M ichaela H a h n a (Berlin) jest w istocie jednym jeszcze
» У a-t-il un État de la Renaissance?, [w:] Actes du Colloque sur la Renaissance, P aris 1958. R eferat w ielokrotnie tłumaczony.
10 Por. arty k u ł G ottfrieda S c h r a m m a , Polen — Böhmen — Ungarn: über
nationale G em einsam keiten in der politischen K ultur des späten M ittelalters undi der jrühen Neuzeit, PH t. LXXVI, 1985, z. 3, s. 417 nn.
11 Bureaucratie en bureaucratisering — voornam elijk tijdens het Ancien Régime, wyd. H. К о s s m a n n , D. J. R о o r d a i H. de S c h e p p e r, „Tijdschrift voor geschiedenis” t. 90, 1977, s. 301—536.
W załączeniu do powyższych referatów zamieszczono także głos w dyskusji Klausa M a 1 e 11 k e (Marburg), Zur zeitgenössischen Verwendung der Term ini
„office” und „officiers” vom 14. bis zum frühen 17. Jahrhundert in Frankreich.
12 Ä m terhandel in kastilischen S tädten і Ä m terkäuflichkeit und Äm terhandel
im kolonialen Hispanoamerika.
13 Por. ostatnio C. J a g o , Habsburg Absolutism and the Cortes of Castile, „American Historical Review” t. 86, 1981, s. 307—326.
Z u m Problem des Ä m terka u fs in England vom 12. zu m 14. Jahrhundert; England: Äm terhandel im 15. und 16. Jahrhundert (tekst niemiecki). A. M. B i r k e , Zur K ontinuität des Ä m té'h a n d els in England. Należałoby jednak wspomnieć
re fe ra te m 15. Przedstaw ia on — rzecz cenna — nie stosunki praw ne lecz (wy chodząc od osób i konkretnych przypadków) strategią uzyskiwania urzędów i sto pień zainteresow ania różnych grup m ieszczaństwa i szlachty tym i stanowiskami. Podsumowanie dyskusji, którego dokonał Michael E r b e , dotyczy raczej spo łecznej niż praw nej roli procederu sprzedaży urzędów, zjawisk rynkow ych (gra podaży i popytu), wreszcie w pływ u tego systemu na siłę państw a i na wyrabianie się świadomości zawodowej czy stanowej grupy urzędniczej. Tej ostatniej sprawie poświęcono w tomie tylko dwa zdania: Der Ä m terhandel stärkte nachhaltig das
Selbstbew usstsein des unabhängigen, dem Wohl des Ganzen verpflichteten Веаггџ· ten, eine Konsequenz, die bis in die Gegenwart fo rtw irkt, in welcher der staatliche A m tsträger in vieler Hinsicht dem Typus des ’officier’ viel m ehr entspricht alst dem des ’commissaire’. Beide T ypen zusam m en erst ergaben den m odernen Beamten, wie es bereits Otto Hintze in seinen Studien gezeigt hat (s. 278). Ponieważ oba
typy .urzędnika w znacznym stopniu w yczerpują możliwości, jest niem al oczywiste, że z nich w yrósł „nowoczesny urzędnik”. Jednak budzi wątpliwości wywód jego genealogii z instytucji sprzedawalności urzędów (przynoszącej niezależność) i za kładanie, że ów system zobowiązywał ich posiadaczy dem Wohl des Ganzen. Właśnie przy ta k szerokich uogólnieniach należy brać pod uwagę konteksty spo- łeczno-ustrojowe, bowiem pozycje urzędników jako grup interesów przedstaw iały się odmiennie np. w Anglii i we F rancji XVIII w.; posiadacze radcostw P a rla m entu Paryskiego byli motywowani inaczej niż dzierżawcy ceł czy innych do chodów korony. Państw a ancien régim e’u były bardziej zróżnicowane niż to by zakładała jednolita form uła „posiadacza urzędu”. W odniesieniu jednak do stuleci omawianych w recenzowanej tu książce można by szukać wspólnego mianownika w słabości instytucji centralnych i dysproporcji tem pa wzrostu ap aratu adm ini stracyjnego w stosunku do w skaźników demograficznych, produkcji czy obrotów handlu. W jednych k rajach (Rzeczpospolita utrzym ała się jako jedyny casus d łu gotrwały) nieform alna sprzedaż urzędów była przejaw em realizacji rządów stano wych; szukając analogii z praw em cywilnym — był to, przynajm niej w zakresie dzierżawy starostw , podział zysków z posiadania Rzeczypospolitej, bez podziału jej substancji. W państw ach silniej scentralizowanych sprzedaż urzędów ułatw iała stosunkowo tanią rozbudowę ap aratu władzy. Wszędzie zaś sprzyjała tw orzeniu się lokalnych oligarchii. Te pospieszne tezy w skazują jedynie linię rozumowania i interpretacji zjawiska, k tóra w ydaje się nam bardziej owocna niż bilansowanie walorów i m ankam entów Ä m terkäuflichkeit.
Z krótkiego streszczenia stanowisk reprezentow anych w dyskusji zdaje się wynikać, że w ym iana zdań była ożywiona i toczona na szerokiej płaszczyźnie porównawczej. W mniejszym stopniu w ynika to z tek stu referatów , k tóre raczej słabo akcentują rozbieżności poglądów. Znawca przedm iotu nie znajdzie w tym tomie w ielu nowych inform acji i wyników poszukiwań źródłowych. Przywołano tu jednak bardzo obfitą literatu rę, także spoza ścisłego tem atu. Waga problem u i godna uwagi dyscyplina tem atyczna referentów zapew niają m ateriałom tej sesji miejsce w literaturze państw a europejskiego przełomu średniowiecza i początków nowożytności u .
A ntoni Mączak
15 Burg- und Ä m tsverpfändungen in der Mark Brandenburg; Probleme des
Ä m terka u fs in Bayern; Landesherrliches A m t und Stadtbürgertum in Brandenburg
im 16. Jahrhundert.
u Tom został wydany z w łaściwą tej serii starannością, zaopatrzony w indeks
rzeczowy i osobowy (z pominięciem nazwisk autorów). Spis rzeczy w ykazuje drobne niezgodności z tytułam i referatów w tekście.
