O przywileju repliki i redakcyjnej nieodpowiedzialności słów kilka

Włodzimierz Appel

O przywileju repliki i redakcyjnej

nieodpowiedzialności słów kilka

Przegląd Historyczny 100/1, 129-131

2009

WŁODZIMIERZ APPEL

Uniwersytet Mikołaja Kopernika

Katedra Języka i Cywilizacji Greckiej

O przywileju repliki i redakcyjnej nieodpowiedzialności

slow kilka

P ię k n y t o o b y c z a j „ P r z e g l ą d u H is t o r y c z n e g o ” , ż e o s o b o m z a in t e r e s o w a n y m d a je p r a ­ w o d o r e p lik i. C o p r a w d a n ie s ą d z iłe m , ż e z t a k i e g o p rz y w ile ju b ę d ę z m u s z o n y s k o r z y s ta ć , a le p o z a p o z n a n i u s ię z o d p o w ie d z ią p a n a d r . A l e k s a n d r a W o l i c k i e g o n a m o j ą n o tk ę t r u d n o b y ło b y m i to p r a w o z le k c e w a ż y ć , ja k o ż e d o s z e d ł e m d o w n io s k u , ż e p o p r z e d n i o n ie ty lk o z o s t a łe m ź le z r o z u m ia n y , a le p o n a d t o te k s t, k tó r y p is a łe m b e z z ło ś liw o ś c i i w d o b r e j w ie r z e , b y n a jm n ie j n ie p rz y n ió s ł s p o d z i e w a n e g o e f e k t u , a n a d o d a t e k r e d a k t o r W o lic k i w s w o je j p o le m ic e z a w a r ł t a k b a r d z o n i e f o r t u n n e w y p o w ie d z i, ż e p o p r o s t u w y m a g a ją o n e s p r o s to w a n ia .

Z a c z n ę o d te g o , ż e n ie s p r o w a d z i łe m p r a c y R e d a k t o r a W o lic k ie g o d o „ k ilk u p r z y p i­ s ó w ” , n a t o m i a s t is t o t n i e d o k ilk u z n ic h o d n io s łe m s ię k ry ty c z n ie , a w ła ś c iw ie ty lk o d o ty c h , „ k t ó r e b u d z ą m ó j n a jw ię k s z y s p r z e c iw ” . J e ś li z a ś w y m ie r n y m e f e k t e m p r a c y r e d a k t o r a W o lic k ie g o b y ło , j a k s a m o b e c n ie p is z e , „ n i e d o p u s z c z e n ie — w p o r o z u m i e n i u z a u t o r k ą — d o p o w ie le n i a w p o ls k ie j e d y c ji k ilk u d o ś ć p o w a ż n y c h b łę d ó w rz e c z o w y c h n ie m ie c k ie g o o r y g i n a łu ” , to , o c z y w iśc ie , n ie m o g łe m o ty m w ie d z ie ć , i ty lk o c h c ia łb y m t e r a z z a p y ta ć , s k ą d w ta k i m r a z i e w z ię ła s ię w k s ią ż c e j e d n a tr z e c i a w s z y s tk ic h o d r e d a k c y jn y c h u w a g ( p o ­ m ija ją c „ a p e n d y k s ” ), tj. p rz y p is y : 3 ( t e n a k u r a t n a d o d a t e k w p e w n y m s t o p n i u d y sk u s y jn y , p o n ie w a ż „ p r z e d c z a s e m ” e w e n tu a l n ie m o ż n a b y b y ło i n t e r p r e t o w a ć t u ja k o „ w b re w p r z e ­ z n a c z e n i u ” ), 5, 6 i 17, k tó r y c h je d y n y m c e le m j e s t la p i d a r n e s k o r y g o w a n ie lu b d o p r e c y ­ z o w a n ie t e k s t u n a p is a n e g o p r z e z n ie m ie c k ą a u t o r k ę ? Z r e s z t ą n ie j a k o n a m a r g in e s i e d o d a m , ż e b a r d z o s ię d z iw ię r e d a k t o r o w i W o lic k ie m u , ż e s a m p o d n o s i r a c z e j w s ty d liw ą k w e s tię lic z b y (i ja k o ś c i) p rz y p is ó w , ja k o ż e w ś r ó d ty c h , k t ó r e s y g n u je , o p r ó c z w s p o m n i a ­ n y c h w y ż e j, w id n ie je je s z c z e (a ż ) p i ę ć p rz y p is ó w je d n o z d a n io w y c h ( 1 0 , 1 1 , 1 3 , 1 4 i 2 0 ) o d ­ n o s z ą c y c h się w ła ś n ie d o p r z e k ł a d u „ I lia d y ” K a z im ie r y J e ż e w s k i e j , a ty lk o p i ę ć in n y c h m a c h a r a k t e r ja k i e g o ś d o d a tk o w e g o o b ja ś n ie n i a , z r e s z tą s iłą rz e c z y b a r d z o s y n te ty c z n e ­ g o . T o w s z y s tk o .

Wypowiedź ta zamyka polemikę poświęconą artykułowi W. Appela, „Pokroić tarką”Homera; kilka słów

o redakcyjnej (nie)odpowiedzialności, PH t. XCIX, 2008, zesz. 2, s. 291-293 (przyp. red.).

130

N ie d z ie liłe m „ p r z e w in ” „ n a g r z e c h y lż e js z e i j e d e n c ię ż k i” , n a t o m i a s t z a p r o t e s t o w a ­ łe m j e d y n i e p r z e c iw k o n a g a n n e j w m o i m p r z e k o n a n i u p r a k t y c e le k k o m y ś ln e g o n a r u s z a ­ n ia i n t e g r a l n o ś c i c z y je g o ś te k s t u . A u p o m n i a ł e m s ię o to j u ż w o p in i i w y d a w n ic z e j (i p r z y to c z ę to z d a n ie p o r a z tr z e c i) p is z ą c , ż e „ z a m ia s t d o k o n y w a n ia z m i a n w o r y g in a ln y m b r z m ie n i u d a n e g o p r z e k ł a d u --- , p r o p o n o w a łb y m z w ró c ić u w a g ę n a j e g o n i e d o s k o n a ­ ło ś ć w sto s o w n y m p r z y p is ie i o d p o w ie d n io r z e c z t a m w y ja ś n ić . In a c z e j z d a r z y ć s ię m o ż e , iż i n t e g r a l n a t k a n k a p r z e k ł a d u z o s t a n ie w is to t n y s p o s ó b n a r u s z o n a , i n a p r z y k ł a d z a m i a s t p r ó b y iz o m e tr y c z n e g o t ł u m a c z e n i a g r e c k ie g o h e k s a m e t r u o tr z y m a m y tr a n s l a t o r s k i n o ­ w o tw ó r ” . S ą d z iłe m , ż e s a p ie n ti s a t. A le n a jw y ra ź n ie j b y łe m w b łę d z i e , j a k s ię o ty m n i e b a ­ w e m p r z e k o n a ł e m . D l a z il u s t r o w a n i a w ię c n ie b e z p ie c z e ń s tw , d o ja k i c h m o ż e p r o w a d z ić n ie f r a s o b liw e r e d a k c y j n e p o s t ę p o w a n i e , w n o c ie z a m ie s z c z o n e j w „ P r z e g lą d z ie H i s t o ­ ry c z n y m ” w s k a z a łe m n a w y r a ź n e w te j m a t e r i i b łę d y . Z a r z u c a n i e m i z a te m , ż e c o ś się „w re c e n z j i n ie p o ja w ił o ” ty lk o d la te g o , ż e n ie ro z p is y w a łe m s ię n a te m a t sz c z e g ó łó w , je s t, d e li k a tn i e m ó w ią c , n i e p o r o z u m i e n ie m , i n a d a l t r u d n o m i z r o z u m ie ć , j a k m o ż n a o p in i ę r e ­ c e n z e n t a t a k le k c e w a ż y ć , b y s ię n a d j e g o u w a g a m i n ie z a s ta n o w ić ( je d y n e „ w y ja ś n ie n ie ” , j a k i e p rz y s z ło m i n a m y śl, t o u z a s a d n i o n e , j a k s ą d z ę , p r z y p u s z c z e n ie , ż e m a s ię d o c z y n ie ­ n ia p o p r o s t u z b e s s e r w i s s e r e m ) . T o w s z y stk o . N a t o m i a s t b y n a jm n ie j n ie f o r m u ło w a łe m o g ó ln e j z a s a d y , ż e p r z e k ł a d ó w a d a p to w a ć n ie w o ln o , j a k p o w ia d a r e d a k t o r W o lic k i, a p rz y p is y w a n ie m i ta k i e g o s t w i e r d z e n i a j e s t p o p r o s t u n a d u ż y c ie m . W a r t o m o ż e p r z y o k a z ji p o d k r e ś lić , ż e c z y m in n y m j e s t a d a p t a c j a c z y ­ j e g o ś p r z e k ł a d u ( n p . s c e n ic z n a ) , a c z y m in n y m j e g o w iw is e k c ja . R z e k o m a a n a lo g ia , ż e B a r b a r a P a t z e k p o s t ę p u j e p o d o b n i e z n ie m ie c k i m tł u m a c z e n i e m H o m e r a p i ó r a W o l­ f g a n g a S c h a d e w a l d t a , j a k A l e k s a n d e r W o lic k i z p r z e k ł a d e m K a z im ie r y J e ż e w s k ie j, w g r u n c i e rz e c z y a n a lo g i ą n i e j e s t (z p e w n o ś c ią i p a n d r W o lic k i p o p o n o w n y m n a m y ś le d o ­ s t r z e ż e w te j m a t e r i i i s t o t n e r ó ż n i c e ) , a o g ó ln ik o w e p o w o ły w a n ie s ię n a j a k i e ś in n e p r z y ­ k ła d y z j e d n e j s t r o n y d o w o d z i te g o , ż e p o ję c i e a d a p t a c j i j e s t n ie je d n o z n a c z n e , z d ru g ie j z a ś, ż e w s p o m i n a n a p r z e z r e d a k t o r a W o lic k ie g o p r a k t y k a z a s z ła n a z b y t d a le k o , i ż e n a j ­ w y ż sz a ju ż p o r a s ta n o w c z o je j s ię p rz e c iw s ta w ić . I n a c z e j b o w ie m m o ż e m y ła tw o d o jś ć a d

a b s u r d u m .

Bo gdyby, dajmy na to, w analogiczny sposób postąpić tak np. z tekstem autor­

stwa dr. Aleksandra Wolickiego i „przytaczać” go z jakimiś swymi własnymi wtrętami lub

modyfikacjami poprzestając przy tym jedynie na lakonicznym stwierdzeniu w przypisie,

że mianowicie: „tekst Wolickiego lekko zmieniony”

Horrendum,

prawda?!!!

N ie s p r a w d z a ł e m te g o , a le w y d a je m i się , ż e in t e g r a l n o ś ć c z y je g o ś o p u b li k o w a n e g o p r z e k ł a d u p o d l e g a o c h r o n i e p r a w n e j. N a t o m i a s t c z y m in n y m j e s t p r a w o d o j e g o k ry ty c z ­ n e j o c e n y ( s f o r m u ło w a n e j i u z a s a d n i o n e j n p . w s to s o w n y m p r z y p is ie ) . T a k w ię c m ie s z a n ie o b u ty c h p ła s z c z y z n w y d a je m i s ię n ie d o p u s z c z a ln e . J e ś li d r W o lic k i m a w te j k w e s tii w ą t ­ p liw o ś c i, a c o g o r s z a d o s t r z e g a t a k ą n ie e l e g a n c k ą m a n i e r ę w p r a k t y c e s to s o w a n e j p r z e z „ s e tk i, je ś li n ie ty s ią c e l u d z i” , t o ty m s a m y m p o t w i e r d z a ty lk o s łu s z n o ś ć m o ic h o b a w . To w s z y s tk o n a t e n t e m a t . P r z y n a jm n ie j h ic e t n u n c .

K w e s tia p r z e k ł a d u in s k ry p c ji z P it h e k o u s s a i . P o w tó r z ę , ż e n ie z r ę c z n ie m i o ty m p is a ć , i d z iś j e s t e m je s z c z e b a r d z i e j z a ż e n o w a n y n iż u p r z e d n i o , a n a d o d a t e k z r e p l ik i d r. W o lic ­ k ie g o w y n ik a , ż e o n n a d a l n ie r o z u m ie , n a c z y m p o le g a ( ł) j e g o r e d a k c y jn y (i m e r y to r y c z n y ) b łą d . N ie b ę d ę s ię n a d ty m ro z w o d z ił, b o to b y ło b y z b y t ła tw e , i p r z y o k a z ji m ó g łb y m w p a ś ć w p u ł a p k ę b e s s e r w is s e r s tw a ; w y sta rc z y , je ś li p o p r o s t u p o r ó w n a s ię o b a te k s ty , i t e n z k s ią ż k i, i t e n p r z y to c z o n y w m o je j n o c ie (i w p o le m ic e W o lic k ie g o ) .

O PRZYWILEJU REPLIKI I REDAKCYJNEJ NIEODPOWIEDZIALNOŚCI

131

J e ś li z a ś c h o d z i o i n t e r p r e t a c j ę g r e c k ie g o o r y g i n a łu (II. X I I I , 3 5 8 - 3 6 0 ) , o k tó r y m n a p is a łe m , ż e „ je s t w ty m m ie js c u i s to t n ie b a r d z o t r u d n y d o p r z e ł o ż e n i a ” ( a w ię c ła tw o w y tk n ą ć tłu m a c z o w i j a k i e ś e w e n tu a l n e u c h y b ie n i e ) , t o W o lic k i p o s t ę p u j e w r ę c z z a d z iw ia ­ ją c o . N a jp ie r w m ia n o w ic ie s k r y ty k o w a ł p r z e k ł a d K a z im ie r y J e ż e w s k ie j, n a s t ę p n i e z a p r o ­ p o n o w a ł sw ó j „ p r z e k ł a d ” ( n i e m o g ę n ie p o w tó r z y ć , ż e w s z c z e g ó ła c h g r o te s k o w y ) , b y o b e c n ie — n ie p r z y z n a j ą c s ię d o w ła s n y c h b łę d ó w , b o p r z e c i e ż w ie le p ie j — p o d j ą ć p r ó b ę z d y s k r e d y to w a n ia p r z e d s ta w io n e j p r z e z e m n i e p r o p o z y c ji r o z u m i e n i a ty c h w ie rs z y . O t ó ż w y d a je m i się , ż e n ie d o p r z y ję c ia j e s t a r g u m e n t a c j a p r z e d s t a w i o n a w p o le m ic e p r z e z r e ­ d a k t o r a W o lic k ie g o , a n ie m o ja . P r z y k r o m i t o s tw ie rd z ić , a le d r A l e k s a n d e r W o lic k i n ie ty lk o n ie p o ją ł t u s e n s u o r y g in a łu , a le n a d o d a t e k p o g u b ił s ię w le k s y k a ln y c h o b j a ś n i e ­ n ia c h , s t w i e r d z a j ą c w p r z y p is ie 2, ż e s k o n t a m i n o w a ł e m „ d w ie w y k lu c z a ją c e s ię i n t e r p r e ­ ta c j e te k s tu : w e f r a z ie n ie m o ż e s ię r ó w n o le g l e z n a le ź ć f o r m u ła » z a w ią z a w s z y w ę z e ł« i » c ią g n ę li n a p r z e m ia n « , b o w ie m o b y d w a z w r o ty o p a r t e s ą n a r ó ż n y m t ł u m a c z e n i u j e d n e ­ g o i te g o s a m e g o s ło w a o r y g in a łu , a m ia n o w ic ie e p a l l a k s a n t e s--- . O b r a z , j a k i p o w s ta je w w y n ik u k o n ta m in a c j i d w ó c h p r o p o z y c j i te k s to w y c h j e s t a b s u r d a ln y : j a k m o ż n a o to c z y ć s z n u r e m d w a w o js k a ( z a t e m z w ią z a ć j e r a z e m ) , a n a s t ę p n i e c ią g n ą ć r a z w j e d n ą , a r a z w d r u g ą s t r o n ę ? ” U ff, u ff! A n i e s p o d z ia n k a p o l e g a n a ty m , ż e o b r a z n ie j e s t a b s u r d a ln y , i ż e b y n a jm n ie j n ie k o n t a m i n u j ę t u z n a c z e ń je d n e g o i t e g o s a m e g o s ło w a . C h o d z i b o w ie m n ie ty lk o , j a k m y ln ie p is z e W o lic k i, o e p a l l a k s a n t e s, a le t a k ż e o t a n y s s a n, i o j e d e n d y n a m ic z n y o b r a z , a le d w a w y r a ż e n ia (e p a l l a k s a n t e s p e i r a ro r a z t a n y s s a n, s c .p e i r a r). W y s ta rc z y p rz y w o ła ć w p a ­

m ię c i z n a n y c h y b a n a m w s z y s tk im o b r a z e k p r z e c i ą g a n i a lin y (z z a w ią z a n y m p o ś r o d k u w ę ­ z łe m , k t ó r e g o p o ł o ż e n i e p o k a z u je , k t o w p r z e c i ą g a n iu m a p r z e w a g ę ) , b y z r o z u m ie ć H o m e r a . T r u d n o ś ć p o l e g a j e d y n i e n a w y o b r a ż e n iu s o b ie te g o , ż e ty m w ę z łe m /li n ą p r z e ­ w ią z a n e s ą o b a w r a ż e w o js k a , ż e z n a jd u j ą s ię o n e w p o w s ta łe j t a k p ę tl i, a w ią ż ą c ą ic h w t e n s p o s ó b li n ę p r z e c i ą g a ją b o g o w ie j u ż t o w j e d n ą , ju ż t o w d r u g ą s t r o n ę , p r z e z c o g ó r ę b i o r ą a lb o j e d n e , a lb o d r u g i e w o js k a . O t i tu t a j ta k ż e w id a ć , ż e H o m e r w ie lk im p o e t ą b y ł, o b d a ­ r z o n y m d a r e m w y o b ra ź n i! I t a k d o c h o d z im y d o o s t a tn i e j k w e s tii, k t ó r ą c h c ia łb y m je s z c z e p o ru s z y ć , a o k tó r e j z u z n a n ie m j u ż n a p o m k n ą ł e m . M ia n o w ic ie c h o d z i m i o s łu s z n e p r a w o d o r e p lik i. P o l e k t u ­ r z e o d p o w ie d z i r e d a k t o r a W o lic k ie g o o g a r n ę ł y m n i e b o w ie m i ta k i e w ą tp liw o ś c i. O tó ż m o j a n o t a n i e p o w s ta ła b y , g d y b y r e d a k t o r k s ią ż k i r z e t e l n i e w y w ią z a ł s ię z e s w o ic h o b o ­ w ią z k ó w , i p o p r o s t u z e c h c ia ł te ż liczy ć s ię z o p i n i ą r e c e n z e n t a ( a je ś li m ia ł c o d o p e w n y c h s z c z e g ó łó w j a k i e ś w ą tp liw o ś c i, to m ó g ł ś m ia ło z n im i s ię d o m n i e z w ró c ić ) . Z a w s z e to z r e s z tą p o d k r e ś la m , ż e k a ż d y m a p r a w o s ię m y lić ( t a k ż e r e c e n z e n t , tłu m a c z , k ry ty k lu b r e d a k t o r ) , n a t o m i a s t n ie z r o z u m i a łe

jest trwanie w błędach pomimo tego, że ktoś nam owe

błędy wskazał

k w e s ti e ” i n a z b y t „ d r a m a ty c z n e w e z w a n ia ” , a le s p r a w a s t a je s ię n a p r a w d ę p o w a ż n a . T ym b a r d z i e j p o w a ż n a , g d y r e d a k t o r b ie r z e s ię je s z c z e z a p is a n ie m e r y to r y c z n ie n i e u z a s a d n i o ­ n e j p o le m ik i , b o , j a k s ą d z i, m a p r z e c i e ż d o te g o p r a w o . A c o g o d o n ie j p o p y c h a ? B e s s e r - w is s e rs tw o ! I t a k k o ło s ię z a m y k a , j a z a ś p is a łe m t e s ło w a n a d z ie ń p r z e d W ig ilią , b o p r z e s y łk a z r e d a k c j i s z ła d w a ty g o d n ie , b y łe m z a ś p r o s z o n y o sz y b k ie o d e s ł a n ie te k s t u (r ip o s ty ) . A p r z e c i e ż m ó g łb y m t e n c z a s w y k o rz y s ta ć in a c z e j... D o b r y c h Ś w ią t i u d a n e g o N o w e g o R o k u życzę!