„Formování československého zahraničního odboje v letech 1938 –1939 ve světle svědectví Jana Opočenského”, kritické vydání připravil Milan Hauner ve spolupráci s Markem Ďurčanským, Václavem Podaným a Michalem Šulcem, Praha 2000 : [recenzja]

RECENZJE

367

z rządem w Pradze) wyborów parlamentarnych. W św ietle decyzji podjętych przez Rewolucyjne Z grom adzenie N arodow e I R epubliki, które zainaugurow ało swą działalność 14 listopada 1918, zarzut ten nie jest zasadny.

Po przeczytaniu m onografii trudno oprzeć się w rażeniu, że dla Marka K. Kam ińskiego konflikt p o lsk o -cze­ ski to przede wszystkim spór terytorialny. Istniejąca pom iędzy Pragą a W arszawą rywalizacja o prymat w Europie Środkow o-W schodniej, a w ięc de fa cto o je j kształt polityczny, interesuje a u toraw znacznie mniejszym stopniu niż zabiegi służb dyplomatycznych obydwu krajów, mające na celu uzyskanie optym alnego z ich punktu widzenia rozwiązania kwestii cieszyńskiej, spiskiej i orawskiej. W rezultacie czytelnik otrzymuje wprawdzie wyczerpującą informację o taktyce prowadzonych przez strony negocjacji, lecz nie towarzyszy tem u równie potężny ładunek w iedzy o m otywach opisanych działań. Czy zatem m ożna oczekiwać, że na fundam entalne wręcz pytanie: dlaczego przywódcom È S R tak m ało, a w pewnych m om entach w o g ó le nie zależało na osiągnięciu z II R ze­ czypospolitą consensusu zdoła udzielić przekonywującej odpow iedzi? Silniejsze osadzenie konfliktu p o lsk o -cze­ skiego w realiach międzynarodowych niewątpliwie uczyniłoby to zadanie łatwiejszym.

P ożądane byłoby także w yjaśnienie, że podjęcie przez w ładze w Pradze działań zmierzających do podpo­ rządkowania sobie Śląska C ieszyńskiego nie w ynikało jedynie z pobudek gospodarczych, lecz stanow iło natural­ ną konsekw encję przyjęcia przez nie koncepcji „granic historycznych”. D o p u szczen ie do terytorialnych koncesji na rzecz Polski (naw et na całkow icie pozbawionych atutów ekonom icznych terenach Spisza i Orawy) przed podpisaniem traktatów pokojowych z N iem cam i, Austrią i W ęgram i stwarzało niebezpieczeństw o zakw estiono­ w ania przez mocarstwa samej zasady integralności ziem K orony Św iętego W acława, stanowiącej podstawę przynależności do I R epubliki prowincji o mieszanej strukturze etnicznej.

W ob ec najnowszej książki Marka K. K am ińskiego żaden badacz stosunków międzynarodowych w Europie Środkow o-W schodniej nie m oże pozostać obojętny. D latego też nie w różę jej spokojnego żywota na księgarskiej lub bibliotecznej p ółce. Pierwsza w historiografii tak gruntow na m onografia konfliktu p olsk o-czeskiego z pew­ nością w zbudzi zainteresow anie czytelników. W ierzę, że znajdzie ich po obydwu stronach Olzy, i to nie tylko wśród adeptów historii.

W ydawnictwo N eriton zadbało o adekwatną do rangi pracy szatę graficzną. Pod w zględem edytorskim prezentuje się ona rów nie znakom icie. Starannie zestaw iony indeks osobow y, przejrzyste m apy terenów spornych oraz fotografie głównych bohaterów opisywanych wydarzeń niewątpliwie ułatwią czytelnikom korzystanie z m onografii. Przetłum aczenie na język angielski zakończenia nie p ozostanie zaś bez wpływu na upow szechnie­ nie sform ułowanych w niej tez. N ależy to odnotow ać, albowiem coraz częściej publikacje nawet liczących się na rynku księgarskim oficyn rażą niskim p oziom em korekty i brakiem elem entarnej troski zarówno o aparat naukowy, jak i styl narracji.

Sław om ir M . N o w in o w ski Uniwersytet Ł ó d zk i Katedra H istorii P ow szechnej N ajnow szej

F o r m o v â n ic e s k o s lo v e n sk é h o z a h r a n ic m h o o d b o je v letech 1 9 3 8 -1 9 3 9 ve sv etle sv e d e c tv iJ a n a O p o c e n s k é h o , k ritick é vydani p n pravil M ilan H a u n e r ve sp olu p raci s M ark em D u r c a n -

s k y m , V aclavem P o d a n y m a M ic h a le m S u l c e m , A rch iv A k a d e m ie v é d C esk é republiky v n a k la d a telstv i A r e n g a , P raha 2 0 0 0 , s. 368

Jan Opocensky, historyk, archiwista i dyplomata czeski (18 8 5 -1 9 6 1 ) jest postacią m ało znaną nawet w C zechach, nie m ów iąc o Polsce. Nazwiska jeg o nie spotkałem także w książkach autentycznych polskich znawców najnowszych dziejów Czechosłowacji. T o prawda, że — form alnie rzecz b io rą c— zajmował stanowiska niezbyt eksponow ane. W latach 1935-1938 był generalnym konsulem w Paryżu, następnie urzędnikiem emigra­ cyjnego M SZ , a w reszcie (19 4 5 -1 9 4 8 ) delegatem do U N E SC O . N ależał jednak do zaufanych współpracow ników Edvarda B enesa, który w Londynie powierzył m u kierow anie archiwum M S Z oraz przygotowywanie m ateriałów

368

do publikacji. Zaznaczyć należy, że O pocensky od lata 1940 r. prowadził dziennik, zapisując m.in. treść dyskusji dotyczących polityki czechosłow ackich władz na uchodźstwie. C enne to źródło zostało niedaw no opublikowane i zasługuje na odrębne om ów ienie.

R ecenzow ana książka zawiera dokum ent od m ienn ego charakteru. W lipcu 1941 r. B en es zlecił O pocen- skiem u opracow anie zarysu swej działalności podczas pobytu w Stanach Zjednoczonych Am eryki od 9 lutego do 12 lipca 1939 r. Łączyło się to ze staraniami rządu em igracyjnego R epubliki Czechosłow ackiej, by U S A form alnie uznały ten rząd, przy czym pierwotnym zamiarem była publikacja zarysu w języku angielskim. W e wrze­ śniu 1942 r. tekst wraz z załączonymi doń dokumentami był ukończony. Tymczasem jednak w październiku 1942 r. W aszyngton zdecydował się uznać czechosłowacki rząd emigracyjny de iure, a tym samym publikacja przestała być potrzebna. Po 1945 r. B enes wykorzystał jedynie zebrane wówczas materiały w późniejszych swych publikacjach, zaś opracowanie O pocenskiego pozostało w archiwum i było d o niedaw na n iedostępne dla historyków.

Książka składa się z kilku części. Otwiera ją zw ięzła informacja V aclava P o d a n e g o o zawartości spuścizny O pocenskiego, przechowywanej w Archiwum Czeskiej A kadem ii N auk oraz o jego listach znajdują­ cych się w innych zespołach tegoż archiwum. O bszerne studium M ilana H a u n e r a przedstawia następnie dzieje powstania opracowania, które n osi tytuł „Pobyt prezydenta w Stanach Zjednoczonych A m eryki”, zasady edycji oraz krytyczną analizę treści tego źródła. Zakres omawianej w nim problem atyki przekracza zazwyczaj spotykane ramy w prow adzenia do wydawnictwa źródeł. H auner om awia w nim okoliczności historyczne, w których Benes zlecił napisanie tej pracy, szczególnie zaś interesująca jest analiza tego, co O pocensky pominął oraz przyczyn tych pom inięć. W ykorzystuje w tym celu zarówno dziennik twórcy opracowania, jak też inne dokumenty, publikowane i niepublikowane. W w ielu fragmentach polem izuje z niektórym i poglądam i, rozpowszechnianym i zwłaszcza w publicystyce. H auner jest zafascynowany postacią B enesa i broni go przed w ielom a zarzutami, lecz nie jest to rów noznaczne z brakiem krytycyzmu, dostrzega bow iem pew ne słabości jego koncepcji politycznych. W sum ie czytelnik otrzymuje wnikliwy przewodnik, ułatwiający rozum ienie opublikow anego źródła, a zarazem interesujący m ateriał do zastanow ienia się, a także d o dyskusji.

Wydawcy zaopatrzyli opracowanie O pocenskiego w liczne przypisy, zarówno odsyłające d o literatury (nie brak w nich polem ik) oraz do innych źródeł, jak też do załączonych dokum entów . N iestety, czytelnik często nie zdoła odróżnić odsyłaczy O pocenskiego od tych, które dodali wydawcy. W dwóch przypadkach (przyp. nr 25 i 75) mamy zaznaczone „uwaga wydawcy”, co m oże sugerować, że pozostałe kom entarze pochodzą od autora opracowania, lecz byłby to w niosek błędny. Spotkać także m ożna oczyw iste om yłki literow e św iadczące o niezbyt starannej korekcie. N ie zm ienia to faktu, że aparat pom ocniczy jest bardzo cennym uzupełnieniem źródła.

O pocensky uzupełnił swe opracow anie załącznikiem obejmującym 35 dokum entów . B enes wykorzystał je w wydanych po pow rocie do kraju publikacjach, które powstawały także z udziałem O pocenskiego. W ydawcy zam ieścilijako aneks dokum enty załączone do oryginalnego opracowania, uzupełniając je dalszymi 27 pozycjami (są on e odpow iednio oznaczone). N a uznanie zasługuje fakt, że teksty dokum entów opublikowanych zostały porów nane z oryginałami i wydawcy zaznaczyli rozbieżności (skróty, dodatki lub odm ienne sform ułowania) w prow adzone przez Benesa. D okum entom towarzyszy także rozbudowany aparat pom ocniczy, w tym również wskazanie miejsca, gdzie były już publikowane. Zauważyć jednak należy, że nagłów ki dokum entów są opraco­ w ane niekonsekw entnie. N a o gół zawierają informacje o dacie, miejscu powstania oraz twórcy i adresacie, niekiedy dodano informacje o treści.

Pożytecznym uzupełnieniem edycjijest chronologiaw ydarzeń, selektywna bibliografia prac O pocenskiego, fotografie, rozbudowany indeks nazwisk oraz regesty dokum entów w języku angielskim.

O pracowanie O pocenskiego jest oczywiście dokum entem subiektywnym, który powstał dla konkretnych celów politycznych, to też należy d o n iego podchodzić krytycznie. Niem niej jest to źródło cenne, gdyż powstało pod bezpośrednim wpływem B enesa, a w ięc ukazuje, w jaki sposób polityk ten pragnął przedstawić swą działal­ n ość w A m eryce w 1939 r. U zu p ełn ia tym samym jego w spom nienia publikowane już po zakończeniu wojny. C zęść towarzyszących opracowaniu dokum entów jest publikowana po raz pierwszy, te zaś, które znane były dotąd jedynie z publikacji, zostały skonfrontow ane z oryginałami. T reść opracowania oraz załączonych doku­ m entów uzasadnia w pełni tytuł, w którym zawiera się teza, że już podczas pobytu w A m eryce B enes — wbrew w łasnym deklaracjom — podjął działalność polityczną, której celem było stw orzenie ośrodka zagranicznego ruchu oporu, w obliczu oczekiwanej przez n iego wielkiej wojny przeciwko III Rzeszy.

Jerzy T om aszew ski Uniwersytet W arszawski Instytut Historyczny