„Pi˛etno” w mediach – strategie
narracyjne bohaterów
ponowoczesnych pokazów osobliwo´sci
Katarzyna Zdanowicz-Cyganiak
Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach
Streszczenie
Autorka bada fenomen popularno´sci bohaterów programów telewizyjnych: Nie do uwierzenia! (TLC), ˙
Zycie bez wstydu (TVN Style). S ˛a to jednostki b˛ed ˛ace nosicielami „pi˛etna”, definiowanego przede wszyst-kim jako efekt chorób i zaburze ´n psychicznych. Odwołuj ˛ac si˛e do bada ´n Anny Wieczorkiewicz, która opisała zale˙zno´s´c pomi˛edzy pokazami osobliwo´sci (popularnymi zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych w XIX i XX wieku), a współczesnym telewizyjnym dokumentem medycznym, autorka koncentruje si˛e na głównych bohaterach medialnych spektakli, a w szczególno´sci na odtworzeniu towarzysz ˛acych im narra-cji (autobiograficznych, ofiarniczych) i mechanizmach manipulanarra-cji w konwergentnej „kulturze zwierzenia”. Słowa-klucze: obcy, pi˛etno, media, zwierzenie, narracja, pokazy osobliwo´sci
Abstract
„Stigma in media” - the postmodern freak shows’ characters’ narrative strategies
The author analyzes the phenomenon of popularity characters selected TV programs (Body Bizarre, Life without shame). They are individuals who carry „stigma” – defined primarily as a result of mental and emotional disorders. Referring to Anna Wieczorkiewicz studies that described the relationship between freak shows (particularly popular in the United States in the nineteenth and early twentieth century) and contemporary television medical document, the author focuses on the main characters of media performances, in particular, to recreate the accompanying narrative (autobiographical, sacrificial ) and manipulation mechanisms in converged „culture of confession”.
Key words: stranger, stigma, media, confession, narrative, freak show
I.
Wprowadzenie
W
narracjach medialnych, zwłaszcza produkcjach reality tv, trudno nie dostrzec zainte-resowania tematyk ˛a obco´sci/inno´sci (por. tzw. kultura alienacji1), umo ˙zliwiaj ˛ac ˛a eks-plorowanie obszarów granicznych mi ˛edzy norm ˛a a dewiacj ˛a. Bohaterami programów1M. Krajewski, Kultury kultury popularnej, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Pozna ´n 2003,
telewizyjnych s ˛a bardzo cz ˛esto jednostki, które mo ˙zemy definiowa´c jako inne/obce, funkcjonuj ˛ace poza norm ˛a z ró ˙znych powodów (fizycznych, psychicznych, ´srodowiskowych, seksualnych, itd.), reprezentuj ˛ace status intencjonalnego b ˛ad´z egzystencjalnego2odmie ´nca.
Opisuj ˛ac bohaterów wybranych programów: serialu dokumentalnego i reality show, które s ˛a emitowane przez stacje TLC oraz TVN Style, b ˛ed ˛e posługiwa´c si ˛e okre´sleniem Ervinga Goffmana – „nosiciele pi ˛etna”. Jest to termin umo ˙zliwiaj ˛acy analiz ˛e zró ˙znicowanych bohaterów. W mediach wyst ˛epuj ˛a bowiem przedstawiciele ka ˙zdego z rodzajów pi ˛etna, które opisał E. Goffman3. W seria-lach dokumentalnych i produkcjach typu reality show czy talk-show pojawiaj ˛a si ˛e zarówno jednostki zdeformowane fizycznie, cierpi ˛ace m.in. z powodu chorób genetycznych, osoby definiowane jako inne/obce ze wzgl ˛edu na zaburzenia osobowo´sci, wady charakteru, nałogi, jak i reprezen-tanci „grupowego pi ˛etna rasy, narodowo´sci i wyznania”4. Osoby te podejmuj ˛a decyzj ˛e dotycz ˛ac ˛a obecno´sci w mediach, tworz ˛a (kreuj ˛a?) narracje autobiograficzne, popularyzuj ˛ac tym samym wiedz ˛e dotycz ˛ac ˛a defektu (choroby/zaburzenia) i przede wszystkim uatrakcyjniaj ˛ac ofert ˛e stacji lifestyle’owych. Bohaterów tych ł ˛aczy do´swiadczenie wykluczenia, niekiedy te ˙z autowykluczenia, ´swiadomej rezygnacji z aktywno´sci w ˙zyciu społecznym.
Anna Wieczorkiewicz, opisuj ˛ac zale ˙zno´sci pomi ˛edzy popularnymi, XIX-wiecznymi pokazami typu freak show a współczesnym telewizyjnym dokumentem medycznym, zwróciła uwag ˛e na mechanizm ł ˛acz ˛acy jarmarczne widowiska z ponowoczesnymi narracjami medialnymi. W obu przypadkach mamy do czynienia ze spektaklem, w przypadku współczesnego wariantu, spektakl jest tworzony przede wszystkim z wykorzystaniem perspektywy medycznej, usprawiedliwiaj ˛acej zarówno nasz ˛a ciekawo´s´c, potrzeb ˛e patrzenia za wszelk ˛a cen ˛e, skłonno´sci do voyeuryzmu, jak i niekiedy dwuznaczn ˛a rol ˛e producentów – przypisywany tego typu programom sensacyjny, rozrywkowy cel zostaje przecie ˙z cz ˛e´sciowo zminimalizowany, „ukryty” pod kamufla ˙zem formy popularnonaukowej, misji edukacyjnej. Autorka Monstruarium ma racj ˛e – dominacja dyskursu medycznego powoduje, ˙ze jednym z głównych bohaterów telewizyjnych wariantów freak show staje si ˛e medycyna, nowe technologie umo ˙zliwiaj ˛ace walk ˛e ze schorzeniami, lekarze, tzw. eksperci próbuj ˛acy rozwikła´c genetyczn ˛a zagadk ˛e. Nie mo ˙zemy jednak zapomnie´c o bohaterze wiod ˛acym, inicjuj ˛acym cał ˛a narracj ˛e – nosicielu pi ˛etna, którego rola przecie ˙z nie zostaje zupełnie zmargi-nalizowana. Wydaje si ˛e, ˙ze Anna Wieczorkiewicz, przypatruj ˛ac si ˛e scenariuszom medycznych dokumentów, minimalizuje t ˛e rol ˛e, zwracaj ˛ac uwag ˛e na dominant ˛e medycznego ogl ˛adu:
Nasza wra ˙zliwo´s´c nie dozna wielkiego uszczerbku, gdy wyeksponuje si ˛e problem medyczny, zaznaczaj ˛ac jednocze´snie, ˙ze pacjenta traktuje si ˛e jako Osob ˛e. Osoba zawsze ma imi ˛e, daje si ˛e jej okazj ˛e do powiedzenia czego´s o sobie i o swoim ˙zyciu. Nie utrudnia to bynajmniej tworzenia perspektywy medycznej. [. . . ] Osoba (pacjent) co jaki´s czas zmienia si ˛e jednak w osobliwo´s´c – a osobliwo´s´c wywołuje sensacj ˛e, przyci ˛aga wzrok5.
Analizuj ˛ac programy emitowane przez dwie stacje lifestyle’owe: TLC i TVN Style, zamierzam zada´c pytanie o rzeczywist ˛a rol ˛e bohaterów programów takich jak: Nie do uwierzenia! (oryginalny tytuł Body Bizarre, TLC) oraz ˙Zycie bez wstydu (TVN Style)6. Czy dobrowolnie staj ˛a si ˛e oni przedmiotami ogl ˛adu i manipulacji w spektaklu medialnym? Czy ich schorzenia s ˛a jedynie pretekstem do uruchamiania dyskursu medycznego, promocji nowych technologii w medycynie, a cz ˛esto wdra ˙zania product placement (konkretne zabiegi w konkretnych klinikach)? Jaki rodzaj narracji autobiograficznych proponuj ˛a nam inni/obcy, decyduj ˛acy si ˛e na ujawnienie swojego
2Zob. H. Meyer, Odmie ´ncy, tłum. A. Kryczy ´nska, Muza SA, Warszawa 2005.
3E. Goffman, Pi˛etno. Rozwa˙zania o zranionej to˙zsamo´sci, tłum. A. Dzier ˙zy ´nska, J. Tokarska-Bakir, Gda ´nskie Wydawnictwo
Psychologiczne, Gda ´nsk 2005.
4Tam ˙ze, s. 34.
5A. Wieczorkiewicz, Monstruarium, słowo/ obraz terytoria, Gda ´nsk 2009, s. 356. 6Autorka monitorowała wskazane programy w okresie: wrzesie ´n – pa´zdziernik 2014 r.
pi ˛etna w mediach?
II.
Spektakl odmie ´
nców
– produkcja i promocja
Pokazom osobliwo´sci freak show, wzbudzaj ˛acym ogromne zainteresowanie publiczno´sci na prze-łomie XIX i XX wieku, towarzyszyła konkretna strategia promocyjna. Prezentacje odmie ´nców (pocz ˛awszy od karłów, ludzi pozbawionych ko ´nczyn, bli´zni ˛at syjamskich, ale te ˙z tzw. dzikich oraz osób obdarzonych niezwykłymi umiej ˛etno´sciami) były zawsze biletowane. Zyski czerpano jednak nie tylko ze sprzeda ˙zy biletów. Wykorzystywano m.in. plakaty, artykuły w prasie, broszury, jak równie ˙z fotografie z wizerunkami odmie ´nców7, które były sprzedawane podczas pokazów. Na potrzeby promocji kreowano biografi ˛e (niezwykłe miejsce narodzin, tajemnicze pochodzenie itp.), jak równie ˙z aran ˙zowano scenografi ˛e fotografii tak, by efekt ko ´ncowy był spektakularny (np. „karły sadowiono w wielkich fotelach, a gigantów w zbyt małych”8).
W przypadku ponowoczesnych form freak show produkcja i promocja narracji o odmie ´ncach jest równie ˙z podporz ˛adkowana formule spektaklu. Zmieniły si ˛e nieco narz ˛edzia słu ˙z ˛ace promocji, ale mechanizmy s ˛a to ˙zsame. Rozrywkowy kontekst seriali jest zauwa ˙zalny ju ˙z w zapowiedziach poszczególnych programów, udost ˛epnianych na stronach internetowych stacji telewizyjnych oraz emitowanych w przerwach reklamowych. Serial dokumentalny Nie do uwierzenia!, w trakcie którego opowiadane s ˛a historie odmie ´nców z ró ˙znych stron ´swiata, prezentuj ˛acy swoisty mi ˛edzy-narodowy katalog chorób, zapowiadany jest nast ˛epuj ˛aco: „Zapraszamy w niezwykł ˛a podró ˙z po ´swiecie, podczas której dokonamy niebywałych odkry´c. Seria programów »Nie do uwierzenia!« przedstawia historie osób, którym natura lub przypadek odmieniły wygl ˛ad lub zdeformowały ciało”9.
Widz jest turyst ˛a, który b ˛edzie zwiedzał ´swiat, a tematem przewodnim tej objazdowej wycieczki s ˛a deformacje ciała, choroby genetyczne, niepełnosprawno´s´c, ryzykowne operacje, medyczne zagadki itd. W czołówce programu narrator podkre´sla, ˙ze jest to opowie´s´c o chorych, ich odwadze i ch ˛eci ˙zycia. Na tym przecie ˙z polega „niezwykło´s´c” bohaterów tego spektaklu. Mimo do´swiadcze ´n zwi ˛azanych z wyniszczaj ˛acymi schorzeniami i towarzysz ˛acym im cierpieniem, paradoksalnie wci ˛a ˙z chc ˛a ˙zy´c.
Program ˙Zycie bez wstydu reklamowany jest z kolei jako jedna z najpopularniejszych produkcji TVN Style. Stacja podkre´sla, ˙ze do drugiej edycji programu zgłosiło si ˛e 11 tysi ˛ecy osób, co jest potwierdzeniem sukcesu formuły zaproponowanej przez TVN. W drugim sezonie programu w kli-nice doktora Ambroziaka pojawiaj ˛a si ˛e kolejni bohaterowie, którzy „odwa ˙znie mówi ˛a o swoich kompleksach i zwi ˛azanych z nimi, cz ˛esto tragicznych, historiach”10. Stacja TVN Style reklamuje swoj ˛a produkcj ˛e nast ˛epuj ˛aco:
M ˛e ˙zczyzna ze zdeformowan ˛a twarz ˛a, kobieta owłosiona na całym ciele, czternastolatek nazywany »mu-tantem«. Ludzie z bliznami, znamionami, deformacjami. Jak ˙zyj ˛a? Co czuj ˛a? Jakie maj ˛a historie? Jedno na pewno ich ł ˛aczy. Wszyscy marz ˛a o normalno´sci. Czy lekarze z Kliniki Ambroziak Estederm b ˛ed ˛a w stanie podarowa´c im « ˙Zycie bez wstydu»? Wytykani palcami, obmawiani, wyszydzani. Na ulicy słysz ˛a: »odmieniec«, «dziwol ˛ag», «potwór», «brzydal», «kosmita». [. . . ] Cierpi ˛a i czuj ˛a si ˛e gorsi. Boj ˛a si ˛e wyj´s´c z domu. To czego pragn ˛a najbardziej, to niczym si ˛e nie wyró ˙znia´c i wtopi´c si ˛e w tłum”11.
7Robert Bogdan zwrócił uwag ˛e na dwie podstawowe metody prezentacji odmie ´nców: egzotyzacj ˛e (stylizacj ˛e na dzikusa)
oraz uwznio´slenie (wysoki status jednostki, jej niezwykło´s´c, elitarno´s´c). Cyt. za: A. Wieczorkiewicz, Monstruarium. . . , s. 241-242.
8Tam ˙ze, s. 246.
9http://www.tlcpolska.pl/programy/nie-do-uwierzenia/ (dost ˛ep: 25.09.2014). 10http://www.tvnstyle.pl/programy/zycie-bez-wstydu,9463.html (dost ˛ep: 9.10.2014). 11http://www.tvnstyle.pl/programy/zycie-bez-wstydu,6262.html (dost ˛ep: 10.10.2014).
Jako widzowie ponownie jeste´smy zabierani na wycieczk ˛e – tym razem do kliniki chirurgii plastycznej. Dzi ˛eki programowi mamy mo ˙zliwo´s´c wgl ˛adu do sal operacyjnych, w których odby-waj ˛a si ˛e nieraz bardzo ryzykowne zabiegi, a dzi ˛eki zbli ˙zeniom kamery wykonywanym podczas operacji (m.in. usuwania tłuszczu, napinania skóry twarzy i szyi, odmładzania kobiecych miejsc intymnych, uj ˛edrniania po´sladków, powi ˛ekszania piersi) mo ˙zemy pozna´c tajemnice ludzkiego ciała. W przypadku tego programu mamy do czynienia z prawdziwym „pokazem medycz-nym”12. Bohaterem kluczowym ˙Zycia bez wstydu nie jest jedynie nosiciel pi ˛etna, lecz zabiegi chirurgiczne i kosmetyczne, które jak podkre´slaj ˛a realizatorzy programu „odmieniaj ˛a całe ludzkie ˙zycie”. Ponadto narracja dotycz ˛aca konkretnego pacjenta jest regularnie przerywana kadrami ukazuj ˛acymi prac ˛e lekarzy i wn ˛etrze kliniki – uwag ˛e zwraca estetyzacja przebitek oraz komentarz narratora z offu informuj ˛acy, i ˙z to wła´snie „dzi ˛eki chirurgii plastycznej pacjenci mog ˛a pozby´c si ˛e kompleksów, z powodu których doznawali wielu upokorze ´n”13, a pozbywaj ˛ac si ˛e kompleksów, „uszcz ˛e´sliwiaj ˛a nie tylko siebie, ale i swoich bliskich”14.
W analizowanych programach s ˛a wykorzystywane te same mechanizmy wpływaj ˛ace na atrakcyjno´s´c medialnego spektaklu, pozwalaj ˛ace utrzyma´c zainteresowanie widza i stymulowa´c przyjemno´s´c płyn ˛ac ˛a z voyeuryzmu. S ˛a to m.in. techniki narracyjne typowe dla suspensu15, na przykład:
1. Historia danego bohatera zostaje przerwana (z reguły w momencie kluczowym) i narrator wprowadza nas w szczegóły kolejnego pacjenta, którego przypadek b ˛edzie omawiany. W ramach ka ˙zdego odcinka pojawia si ˛e wi ˛ec grupa kilku osób, których historie s ˛a analizowane równolegle. Dzi ˛eki temu odwlekane jest rozwi ˛azanie zagadki, któr ˛a stanowi choroba/pi ˛etno poszczególnego pacjenta i widz, zainteresowany np. jednym, wybranym przypadkiem, musi obejrze´c cały program, by pozna´c finał historii wybranego przez siebie bohatera.
2. Cz ˛esto jest wykorzystywany mechanizm tzw. ticking clock. Narrator podkre´sla, ˙ze osoba chora ma przed sob ˛a bardzo mało czasu, lekarze musz ˛a podj ˛a´c szybko decyzj ˛e, operacja trwa zbyt długo. Mechanizm ten wpływa na emocje, podkre´sla dramatyczno´s´c sytuacji, w której znale´zli si ˛e bohaterowie.
3. Przy odtwarzaniu biografii bohaterów, którzy nie do´swiadczyli choroby ju ˙z od momentu urodzenia, podkre´sla si ˛e zwyczajno´s´c ˙zycia jednostki i nagłe, niespodziewane pojawienie si ˛e cho-roby, dezorganizuj ˛acej dotychczasowe funkcjonowanie. Mamy wi ˛ec do czynienia z traumatycznym zdarzeniem, potwierdzaj ˛acym nieprzewidywalno´s´c losu.
4. Zauwa ˙zalny jest mechanizm cliffhanger, wykorzystywany zwłaszcza przed pojawieniem si ˛e przerw reklamowych. Narracja jest zawieszana w szczególnym momencie – np. tu ˙z przed poznaniem efektu operacji, diagnozy lekarskiej itd. Towarzyszy jej komentarz z offu, zapowia-daj ˛acy kolejnych bohaterów (np. „Za chwil ˛e: walka o to, by najwy ˙zszy człowiek ´swiata przestał rosn ˛a´c oraz dziewczyna z zespołem wilkołaka”16, „Za chwil ˛e: dziewczynka marz ˛aca o amputacji stóp”17), b ˛ad´z pytania buduj ˛ace napi ˛ecie typu: „Czy Trinny prze ˙zyje operacj ˛e?”18.
Erving Goffman, opisuj ˛ac zachowania nosicieli pi ˛etna, zwrócił uwag ˛e na podejmowan ˛a przez jednostk ˛e prób ˛e „korekty tego, co uchodzi za obiektywn ˛a podstaw˛e jej upo´sledzenia”19. Próba
12Tego okre´slenia u ˙zyła Anna Wieczorkiewicz, pisz ˛ac o programie Nowoczesna chirurgia. A. Wieczorkiewicz,
Monstru-arium. . . , s. 326.
13Nie do uwierzenia!, TLC Polska, odcinek emitowany 13 pa´zdziernika 2014 r. 14Tam ˙ze.
15Zob. J. D ˛abała, Tajemnica i suspens w sztuce pisania i dramaturgii medialnej, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toru ´n 2010. 16Nie do uwierzenia!, TLC Polska, odcinek emitowany 13 pa´zdziernika 2014 r.
17Nie do uwierzenia!, TLC Polska, odcinek emitowany 20 pa´zdziernika 2014 r. 18Nie do uwierzenia!, TLC Polska, odcinek emitowany 19 pa´zdziernika 2014 r. 19. Goffman, Pi˛etno. . . , s. 39.
eliminacji defektu, choroby, skłonno´sci itd. odgrywa kluczow ˛a rol ˛e w serialach dokumental-nych i reality show dotycz ˛acych nosicieli pi ˛etna i jest potwierdzeniem oddziaływania kultury transformacji na wszystkie dziedziny ludzkiej aktywno´sci20. Uczestniczymy wi ˛ec w spektaklu transformacyjnym, a główni bohaterowie opowiadaj ˛a o upragnionej przemianie i na oczach widzów do´swiadczaj ˛a jej. Producenci, scenarzy´sci, zespół profesjonalistów towarzysz ˛acych doku-mentowaniu transformacji dbaj ˛a o to, by przemiana była efektowna medialnie. Lekarze sprawiaj ˛a, ˙ze transformacja jest medycznie wytłumaczalna i wykonalna. Wyznania bohaterów uwiarygad-niaj ˛a spektakl, ale przede wszystkim sprawiaj ˛a, ˙ze my równie ˙z w nim uczestniczymy.
III.
Schematy narracyjne
Spektaklowi transformacyjnemu towarzyszy specyficzny rodzaj narracji, które mo ˙zna okre´sli´c jako narracje autobiograficzne. Pojawiaj ˛a si ˛e one nie tylko w analizowanych serialach dokumentalnych i formatach reality show, ale równie ˙z w programach talk-show i talent show. W ramach tego typu narracji uczestnicy programów rekonstruuj ˛a kluczowe do´swiadczenia, które miały wpływ na ich ˙zycie i osobowo´s´c. Nieraz decyduj ˛a si ˛e na zwierzenia, odsłaniaj ˛ace ich intymno´s´c, sekrety i traumy. Narracje autobiograficzne w mediach s ˛a integraln ˛a cz ˛e´sci ˛a zjawiska opisanego przez Briana McNaira jako kultura obna ˙zania21, zwłaszcza, gdy „obna ˙zanie” b ˛edziemy traktowa´c szerzej (tzn. nie ograniczaj ˛ac go do problematyki zwi ˛azanej z seksualno´sci ˛a), koncentruj ˛ac si ˛e na powi ˛azanej z obna ˙zaniem kulturze zwierze ´n, która słu ˙zy cz ˛esto manipulacji. Bohaterowie programów telewizyjnych niekiedy konfabuluj ˛a, tym samym uatrakcyjniaj ˛ac przekaz b ˛ad´z traktuj ˛ac opowie´s´c jako strategi ˛e autopromocyjn ˛a.
W przypadku narracji autobiograficznych w programach Nie do uwierzenia! oraz ˙Zycie bez wstydu mo ˙zliwe jest zrekonstruowanie historii opowiadanych przez bohaterów programu w opar-ciu o klasyczny schemat utworu/fabuły, tzw. łuk o´smiopunktowy. Mamy wi ˛ec stasis – punkt wyj´sciowy: bohatera, który chce do´swiadczy´c szcz ˛e´scia i przede wszystkim ˙zy´c „normalnie”22 (cel), pojawia si ˛e przeszkoda – choroba i towarzysz ˛ace jej wykluczenie. Podejmowana jest walka z ni ˛a, do której doł ˛aczaj ˛a rodzina i lekarze. Punktem kulminacyjnym jest z reguły operacja. Po niej nast ˛epuje zwrot, ˙zycie bohatera zmienia si ˛e na lepsze, a w ramach finału opowie´sci wygłasza on przesłanie, tworz ˛ac puent ˛e historii (rozwi ˛azanie).
Protagonist ˛a jest zazwyczaj osoba b ˛ed ˛aca nosicielem pi ˛etna, ewentualnie rodzice wychowuj ˛acy chore dziecko. Natomiast antagonist ˛a jest nie tylko choroba, ale te ˙z społeczno´s´c odrzucaj ˛aca jednostk ˛e z defektem, izoluj ˛aca si ˛e od chorego, definiuj ˛aca go w kategoriach: obcego, dziwadła, potwora.
W przypadku programu Nie do uwierzenia! nosiciele pi ˛etna opowiadaj ˛a o swojej codzienno´sci i do´swiadczeniu wykluczenia w bardzo lakoniczny sposób. 11-letnia dziewczynka z zespołem Proteusza (tym samym schorzeniem, na które cierpiał Joseph Merrick, nazywany „człowiekiem-słoniem”) mówi, patrz ˛ac wprost do kamery: „Wstydz ˛e si ˛e. Ludzie wci ˛a ˙z si ˛e na mnie gapi ˛a. Nikt mi nie chce pomóc. Ju ˙z zawsze b ˛ed ˛e tak wygl ˛ada´c”23. Dodatkowo otrzymujemy informacj ˛e, ˙ze dziecko ma zaległo´sci w szkole, poniewa ˙z przez chore stopy cz ˛esto nie jest w stanie pokona´c du ˙zej odległo´sci mi ˛edzy domem rodzinnym a centrum miasta i opuszcza kolejne lekcje. Chłopiec,
20M. Lisowska-Magdziarz, Feniksy, łab˛edzie, motyle. Media i kultura transformacji, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiello
´n-skiego, Kraków 2012, s. 12.
21B. McNair, Seks, demokratyzacja po˙z ˛adania i media, czyli Kultura obna˙zania, tłum. E. Klekot, Muza SA, Warszawa 2004. 22Okre´slenie „normalnie” jest jednym ze słów-kluczy w analizowanych narracjach autobiograficznych. Wyst ˛epuje
w ró ˙znych konfiguracjach, np. „tak jak normalni ludzie”, „poczułam si ˛e wreszcie normaln ˛a kobiet ˛a”, „jestem normalnym człowiekiem”.
równie ˙z z zespołem Proteusza, dodaje: „Gdy wychodziłem na ulic ˛e, krzyczano za mn ˛a, wołano: «Quasimodo, garbus»”24, a m ˛e ˙zczyzna z usuni ˛et ˛a cz ˛e´sci ˛a twarzy w wyniku choroby nowotworowej
podkre´sla: „Najtrudniejsze w tym wszystkim było poradzenie sobie z reakcjami ludzi”25. Interesuj ˛aca jest konfrontacja pow´sci ˛agliwych wyzna ´n chorych z bardziej szczegółowymi relacjami członków ich rodzin. Mał ˙ze ´nstwo z Afganistanu podkre´sla, ˙ze w ich kulturze urodzenie zdeformowanego dziecka wi ˛a ˙ze si ˛e z wykluczeniem całej rodziny i oni tego do´swiadczyli – w tym trudnym momencie, gdy na ´swiat przyszła ich chora córka, zostali odrzuceni przez społeczno´s´c. Matka dziewczynki z tzw. zespołem wilkołaka wyznaje, ˙ze porównywano jej dziecko do psa, a rówie´snicy nazywali j ˛a małp ˛a. „Im cz ˛e´sciej j ˛a kto´s przezywa, tym bardziej j ˛a kocham”26 – podkre´sla matka. Kolejna bohaterka Nie do uwierzenia! – dziewczynka z Ugandy cierpi ˛aca na dysplazj ˛e ko´sci, przestała chodzi´c do szkoły, bo jak poinformowano rodzin ˛e: jej widok przera ˙za dzieci. Ponadto stwierdzono, ˙ze ci ˛a ˙zy na niej kl ˛atwa. Analogicznego wykluczenia do´swiadczył Diego, chłopiec z zanikiem tkanek. Jego ojciec wyznaje: „Mówili o synu, ˙ze jest odra ˙zaj ˛acy i ˙ze nie chc ˛a obok niego przebywa´c, bo si ˛e zara ˙z ˛a”27.
Z narracjami dotycz ˛acymi wykluczenia wi ˛a ˙z ˛a si ˛e równie ˙z próby definiowania własnego pi ˛etna, zrekonstruowania własnej to ˙zsamo´sci. Wi ˛ekszo´s´c bohaterów Nie do uwierzenia! podkre´sla swoj ˛a normalno´s´c i dystansuje si ˛e od etykiety odmie ´nca. „Nie uwa ˙zam, ˙zebym ró ˙znił si ˛e od innych ludzi”28 – mówi młody m ˛e ˙zczyzna z bardzo du ˙zymi deformacjami całego ciała – „Przyjaciele nie patrz ˛a na mnie jak na kalek ˛e, ale jak na zwyczajnego człowieka”29. Kolejny bohater, cierpi ˛acy na chorob ˛e neurologiczn ˛a, reaguj ˛acy gwałtownymi skurczami na wysokie d´zwi ˛eki i stres – podkre´sla, ˙ze mimo choroby, b ˛edzie robił to, co inni, np. zamierza uczestniczy´c w meczach jako normalny kibic, chocia ˙z jest to dla jego organizmu du ˙ze obci ˛a ˙zenie. Matka, mówi ˛ac o chorej córce wyznaje: „Chcemy tylko, by ˙zyła normalnie. By mogła bawi´c si ˛e z innymi dzie´cmi, które teraz jej unikaj ˛a”30. Nieco inaczej swoje pi ˛etno definiuj ˛a bohaterowie programu ˙Zycie bez wstydu. Erving Goffman zwrócił uwag ˛e na tendencj ˛e zwi ˛azan ˛a z traktowaniem pi ˛etna jako formy usprawiedliwienia wszystkich ˙zyciowych niepowodze ´n – i wła´snie taki mechanizm dostrzegalny jest w narracjach autobiograficznych, które pojawiaj ˛a si ˛e w programie emitowanym przez TVN Style. Karolina, dziewczyna, której nie urosły piersi, podkre´sla: „To moja najwi ˛eksza pora ˙zka ˙zyciowa”31. Druga z bohaterek, cierpi ˛aca na naczyniaki, wyznaje: „To zniszczyło mi ˙zycie. Sprawiło, ˙ze moje ˙zycie nie jest takie, jakie powinno by´c”32. Danuta, której problemem s ˛a przebarwienia na skórze, mówi: „Chciałabym pozna´c kogo´s, kto pokocha mnie tak ˛a, jaka jestem naprawd ˛e”33, ale cały czas koncentruje si ˛e nie wygl ˛adzie, nie wiemy wi ˛ec nic o tym, jaka jest naprawd ˛e. Naprawd ˛e nienawidzi swojego ciała – to jedno mo ˙zemy stwierdzi´c z pewno´sci ˛a. Z kolei m ˛e ˙zczyzna choruj ˛acy na ginekomasti ˛e wyznaje: „Czuj ˛e si ˛e monstrum”34, jednocze´snie tłumacz ˛ac potrzeb ˛e zmiany swojego wizerunku w nast ˛epuj ˛acy sposób: „Chc ˛e zmieni´c swój wygl ˛ad dla córki. Chciałabym,
˙zeby dzieci nie na´smiewały si ˛e, ˙ze ma takiego tat ˛e”35.
Jednak kluczowe – z perspektywy prowadzonej analizy – s ˛a finalne wyznania bohaterów. To
24Nie do uwierzenia!, TLC Polska, odcinek emitowany 19 pa´zdziernika 2014 r. 25Nie do uwierzenia!, TLC Polska, odcinek emitowany 20 pa´zdziernika 2014 r. 26Nie do uwierzenia!, TLC Polska, odcinek emitowany 13 pa´zdziernika 2014 r. 27Nie do uwierzenia!, TLC Polska, odcinek emitowany 20 pa´zdziernika 2014 r. 28Nie do uwierzenia!, TLC Polska, odcinek emitowany 19 pa´zdziernika 2014 r. 29Tam ˙ze.
30Nie do uwierzenia!, TLC Polska, odcinek emitowany 13 pa´zdziernika 2014 r. 31Zycie bez wstydu, TVN Style, odcinek emitowany 14 pa´zdziernika 2014 r.˙ 32Zycie bez wstydu, TVN Style, odcinek emitowany 17 pa´zdziernika 2014 r.˙ 33Tam ˙ze.
34Zycie bez wstydu, TVN Style, odcinek emitowany 14 pa´zdziernika 2014 r.˙
wła´snie te cz ˛e´sci narracji autobiograficznych wydaj ˛a si ˛e najbardziej ´swiadomie konstruowane przez nosicieli pi ˛etna, dodajmy – konstruowane zgodnie z oczekiwaniami otoczenia, które jak słusznie zauwa ˙zył Goffman, chce, by jednostka z pi ˛etnem nie demonstrowała, ˙ze jej brzemi ˛e jest zbyt ci ˛e ˙zkie36. Dlatego tak charakterystyczne wydaj ˛a si ˛e słowa lekarza, który wypowiadaj ˛ac si ˛e o swoim pacjencie, stwierdza: „To wyj ˛atkowy młody człowiek. Nigdy nie okazał ˙zalu, ˙ze spotkało go co´s takiego”37.
Nosiciele pi ˛etna w finale programu Nie do uwierzenia! podkre´slaj ˛a swoj ˛a normalno´s´c. Mówi ˛a o partnerach, uko ´nczonych studiach, wspominaj ˛a, ˙ze maj ˛a zdrowe dzieci. Sygnalizuj ˛a tak ˙ze, ˙ze uczestnicz ˛a w badaniach, które by´c mo ˙ze w przyszło´sci doprowadz ˛a do opracowania skutecznego leku. Chore dzieci projektuj ˛a swoj ˛a przyszło´s´c w taki sposób, jakby chciały dokona´c spłaty długu wobec rodziny, lekarzy, społeczno´sci. Dziewczynka z dysplazj ˛a ko´sci podkre´sla, ˙ze w przyszło´sci chce zosta´c lekarzem. Diego, który otrzymał ´srodki na operacj ˛e w wyniku zbiórki parafialnej, mówi, ˙ze b ˛edzie ksi ˛edzem i zajmie si ˛e najubo ˙zszymi. Niektórzy próbuj ˛a funkcjonowa´c tak, jakby ich pi ˛etno było niewidzialne, nie miało jakiegokolwiek znaczenia – młody m ˛e ˙zczyzna chory na zespół Proteusza (pracuj ˛acy jako wolontariusz w Caritasie) zapewnia, ˙ze naprawd ˛e nie musi z niczego w ˙zyciu rezygnowa´c. Jest po prostu szcz ˛e´sliwy.
Zdarzaj ˛a si ˛e równie ˙z wyznania, które przypominaj ˛a prób ˛e sformułowania misji, przesłania skierowanego zarówno do chorych, jak i zdrowych. Na przykład jeden z bohaterów programu Nie do uwierzenia! stwierdza: „Dano nam jedno ˙zycie. Nie mog ˛e go marnowa´c na narzekanie. Nie ma wspanialszej rzeczy, ni ˙z zaakceptowa´c siebie”38.
Diego, chłopiec wymagaj ˛acy wielu operacji zwi ˛azanych z odtwarzaniem tkanek twarzy, pod-kre´sla: „Widocznie Bóg chciał, ˙zebym taki był. Miał w tym jaki´s cel”39, a jego ojciec dodaje: „Syn nauczył nas, czym jest wiara”40.
Z kolei młody m ˛e ˙zczyzna z bardzo du ˙z ˛a niepełnosprawno´sci ˛a spowodowan ˛a wrodzon ˛a sztywno´sci ˛a stawów zacz ˛ał organizowa´c spotkania motywacyjne. W programie pokazano fragment nagrania dokumentuj ˛acego cykl zainicjowanych spotka ´n. Chory m ˛e ˙zczyzna znajduje si ˛e w wielkiej sali wypełnionej młodymi lud´zmi, którzy – niczym celebryt ˛e – otaczaj ˛a go i robi ˛a zdj ˛ecia telefonami komórkowymi. M ˛e ˙zczyzna mówi: „Jeste´smy tu przez chwil ˛e. Dlatego musimy jak najlepiej prze ˙zy´c swoje ˙zycie. Spójrzcie, dookoła nas s ˛a wojny i narkotyki. Zmie ´nmy to”41.
Natomiast puenta jego narracji autobiograficznej brzmi: „Mog ˛e pokaza´c ´swiatu, kim jestem. Dziel ˛e si ˛e z innymi moj ˛a histori ˛a. Najwa ˙zniejsze, ˙ze jestem szcz ˛e´sliwy”43.
Erving Goffman, uwzgl ˛edniaj ˛ac analogiczn ˛a reakcj ˛e na pi ˛etno w swoich analizach dotycz ˛acych zwi ˛azków to ˙zsamo´sci i odmienno´sci, stwierdził: „Doznawane cierpienia jednostka mo ˙ze te ˙z postrzega´c jako zamaskowane błogosławie ´nstwo, szczególnie w kontek´scie szeroko rozpowszech-nionych wyobra ˙ze ´n o zwi ˛azku zachodz ˛acym mi ˛edzy cierpieniem a ˙zyciow ˛a m ˛adro´sci ˛a”44.
Dlatego niektóre z narracji autobiograficznych nosicieli pi ˛etna przekształcaj ˛a si ˛e w dydaktyczne, edukacyjne opowie´sci o odmie ´ncu, sensie cierpienia i misji, któr ˛a ma przed sob ˛a chory, czyli „wybrany”.
W programie ˙Zycie bez wstydu pojawiaj ˛a si ˛e z kolei narracje, w których pi ˛etno jest
efektow-36Por. przypadek sióstr syjamskich Abby i Brittany Hansel, bohaterek reality show zatytułowanego Abby & Brittany,
http://www.tlc.com/tv-shows/abby-and-brittany
37Nie do uwierzenia!, TLC Polska, odcinek emitowany 19 pa´zdziernika 2014 r. 38Tam ˙ze.
39Nie do uwierzenia!, TLC Polska, odcinek emitowany 20 pa´zdziernika 2014 r. 40Tam ˙ze.
4142, TLC Polska, odcinek emitowany 19 pa´zdziernika 2014 r. 43Tam ˙ze.
nie zaprezentowane oraz zdiagnozowane – i równie efektownie znika. Realizatorzy programu podkre´slaj ˛a, ˙ze bohaterowie ˙Zycia bez wstydu, opowiadaj ˛ac o swoich kompleksach, przytaczaj ˛a cz ˛esto zwi ˛azane z nimi tragiczne historie. Jak jednak powi ˛aza´c, np. wyznanie jednej z bohaterek, która opowiada o chorobie wnuczka, utracie przez niego przytomno´sci i wezwaniu pogotowia, z jej kompleksem – zmian ˛a skórn ˛a na plecach? Czy historia o chorym wnuczku ma spełnia´c rol ˛e edukacyjn ˛a, ma by´c swoistym instrukta ˙zem, jak zachowa´c rozs ˛adek w sytuacjach zagro ˙zenia? By´c mo ˙ze, jednak pojawienie si ˛e tej dygresji na samym pocz ˛atku, gdy przedstawiana jest bohaterka i nast ˛epnie zderzenie tego problemu z jej chorob ˛a skórn ˛a – wywołuje efekt nieco groteskowy.
Kolejna bohaterka rozpoczyna od informacji o rozbitej rodzinie, ojcu alkoholiku, który pró-bował zabi´c matk ˛e, tragicznym dzieci ´nstwie. Dziewczyna płacze i wyznaje: „To nie jest moje jedyne nieszcz ˛e´scie”45, po czym szybko rozbiera si ˛e, podkre´slaj ˛ac, ˙ze czuje wstr ˛et do swojego ciała. Bohaterka w bardzo krótkim czasie dokonuje streszczenia swojej biografii, koncentruj ˛ac si ˛e na serii nieszcz ˛e´s´c, a ˙z po konkretny problem, który sprowadził j ˛a do programu, czyli dysproporcj ˛e piersi. Tempo tej wypowiedzi, pobie ˙zne zrekonstruowanie kluczowych, negatywnych do´swiadcze ´n, histe-ryczno´s´c – powoduj ˛a, ˙ze narracj ˛e mo ˙zna zdefiniowa´c jako ofiarnicz ˛a, ´swiadomie skonstruowan ˛a tak, by wywoła´c maksymalne współczucie. Podobnie jak w przypadku innego bohatera tego programu, który przed przemian ˛a zapowiada, ˙ze chciałby pokaza´c si ˛e w „nowym ciele” zmarłemu ojcu. W finale opowie´sci m ˛e ˙zczyzna wraca do tego w ˛atku, buduj ˛ac (samodzielnie czy te ˙z z pomoc ˛a re ˙zysera?) puent ˛e swojej opowie´sci: „Pokazałem si ˛e ojcu na cmentarzu. Powiedziałem: tata, zobacz, wrócił twój syn sprzed 15 lat”46.
Oczywi´scie, mo ˙zna wytłumaczy´c specyfik ˛e tych narracji specyfik ˛a gatunku (reality show). Mo ˙zna je te ˙z usprawiedliwia´c – np. ogromnymi emocjami, ale tak ˙ze pewn ˛a matryc ˛a zachowa ´n, metafor, klisz, które powielamy, mówi ˛ac o sensie ˙zycie, miło´sci, marzeniach, ´smierci. Jednak mimo to, narracje autobiograficzne w mediach – stworzone przez osoby do´swiadczaj ˛ace wyklu-czenia b ˛ad´z autowykluczenia, niekiedy sprawiaj ˛a wra ˙zenie hiperrzeczywistych, stylizowanych na spontaniczne, b ˛ed ˛acych form ˛a manipulacji, gry na emocjach widza.
Wykreowane na potrzeby programu historie wydaj ˛a si ˛e powiela´c model bajki, z którego cz ˛esto korzystaj ˛a twórcy narracji reklamowych i biznesowych47. Mamy bohatera i jego przeciwnika. Jest te ˙z darczy ´nca (lekarze, klinika chirurgii plastycznej), jest wsparcie (producenci programu, ale te ˙z psycholodzy) – i gdy historia zmierza do szcz ˛e´sliwego zako ´nczenia, obdarowani (bliscy osoby chorej, którzy czekaj ˛a na wyzdrowienie bohatera) otrzymuj ˛a wraz z nim nagrod ˛e.
Ba´sniowa formuła (zwłaszcza popularny motyw kopciuszka i brzydkiego kacz ˛atka) jest wi-doczna zwłaszcza w finałowych fragmentach osobistych narracji. Bohaterka, która wcze´sniej opowiadała o swoich kompleksach i m ˛e ˙zczy´znie, który mówił jej codziennie, jak jest brzydka, w zako ´nczeniu programu wyznaje: „Po zabiegach jestem zupełnie inn ˛a kobiet ˛a. Podobam si ˛e m ˛e ˙zczyznom. Jestem kocic ˛a”48. Z kolei dziewczyna, która cierpiała z powodu dysproporcji piersi, stwierdza: „Jestem człowiekiem idealnym – jak tu si ˛e nie u´smiecha´c. Teraz mog ˛e zacz ˛a´c ˙zycie bez wstydu”49.
Wyznaniom tego typu towarzysz ˛a cz ˛esto kadry z u´smiechni ˛etymi, rozebranymi bohaterkami, eksponuj ˛acymi efekt chirurgii plastycznej.
45Zycie bez wstydu, TVN Style, odcinek emitowany 14 pa´zdziernika 2014 r.˙
46Tam ˙ze.
47Model bajki odtworzony na podstawie: S. Blanchette, C. Budtz, K. Fog, P. Munch, Storytelling. Narracja w reklamie
i biznesie, tłum. J. Wasilewski, B. Brach, Saatchi&Saatchi, Warszawa 2011.
48Zycie bez wstydu, TVN Style, odcinek emitowany 17 pa´zdziernika 2014 r.˙
IV.
Wnioski
Naznaczeni pi ˛etnem, b ˛ed ˛acy bohaterami programów telewizyjnych (m.in. seriali dokumentalnych i reality show), maj ˛a wpływ na sposób prezentowania swojego wizerunku w mediach, a zwłaszcza na narracje autobiograficzne, które towarzysz ˛a tego typu programom. Nawet, je´sli re ˙zyser, zada-j ˛ac szczegółowe pytania, wpływa na narracj ˛e bohatera, a monta ˙z, wykorzystuj ˛acy mechanizmy suspensu, dodatkowo t ˛e opowie´s´c kształtuje – jednak to nosiciel pi ˛etna (ponownie skorzystam z okre´slenia Ervinga Goffmana) decyduje, ile informacji o sobie ujawni i jak je emocjonalnie przedstawi. Sytuacja odmie ´nców wyst ˛epuj ˛acych w pokazach osobliwo´sci, popularnych w XIX i XX wieku, była szczególna m.in. z tego wzgl ˛edu, i ˙z cz ˛esto ich uczestnictwo w spektaklach nie było dobrowolne. Odmie ´ncy nieraz byli sprzedawani przez rodziny, trafiali do opiekunów zast ˛epczych, którzy okazywali si ˛e ich przyszłymi mened ˙zerami. Obecnie nosiciele pi ˛etna sa-modzielnie podejmuj ˛a decyzj ˛e o zgłoszeniu do programu, nieraz robi ˛a to rodzice b ˛ad´z osoby z najbli ˙zszego otoczenia, my´sl ˛ac, ˙ze wyst ˛ep w programie mo ˙ze odegra´c rol ˛e terapeutyczn ˛a. Nie bez znaczenia jest fakt, ˙ze udział w programie cz ˛esto wi ˛a ˙ze si ˛e równie ˙z z uzyskaniem konkretnej pomocy medycznej.
To jednak sami bohaterowie, osoby chore, nieakceptuj ˛ace siebie, do´swiadczaj ˛ace wykluczenia, zach ˛ecani mniej lub bardziej intensywnie przez realizatorów – decyduj ˛a si ˛e na zwierzenia i to od nich zale ˙zy, czy b ˛ed ˛a konfabulowa´c, gra´c zale ˙zno´sci ˛a osoba-osobliwo´s´c, kreowa´c wizerunek ofiary, podkre´sla´c swoj ˛a normalno´s´c czy niezwyczajno´s´c. Bohaterowie ponowoczesnych pokazów osobliwo´sci wiedz ˛a du ˙zo wi ˛ecej od swoich poprzedników, z reguły maj ˛a ´swiadomo´s´c, w jakim spektaklu bior ˛a udział, przewiduj ˛a potencjalne ryzyko, kalkuluj ˛a ewentualne korzy´sci. A je ˙zeli oni nie wiedz ˛a, wiedz ˛a ich bliscy – towarzysz ˛acy im w nagraniach.
Jak słusznie stwierdziła Anna Wieczorkiewicz:
(. . . ) filmowe pokazy osobliwo´sci staj ˛a si ˛e afirmacj ˛a cywilizacyjnej mocy regulowania odst ˛epstw i ujarzmiania wybryków natury. Pozwala to oddali´c ewentualne pos ˛adzenia o to, ˙ze pospolita ˙z ˛adza sensacji pozbawia Innych godno´sci, czyni ˛ac z nich przedmiot ogl ˛adu, czy raczej dziwowisko. Nie da si ˛e jednak zaprzeczy´c, ˙ze – tak jak dawniej – wszystko, co przekracza granice zwyczajno´sci, zostaje wystawione na pokaz50.
Dodatkowo współczesnemu wariantowi pokazu cz ˛esto towarzysz ˛a opinie lekarzy b ˛ad´z przy-woływane z offu komentarze głównego narratora typu:
• „Dzi ˛eki chirurgii plastycznej pacjenci mog ˛a pozby´c si ˛e kompleksów, z powodu których doznawali wielu upokorze ´n”;
• „Spełnianie marze ´n takich pacjentów jest czym´s niesamowitym. Pacjentka b ˛edzie mogła w pełni czu´c si ˛e prawdziw ˛a kobiet ˛a”;
• „Ka ˙zde marzenie mo ˙ze si ˛e spełni´c”51.
Je ˙zeli, „ka ˙zde marzenie mo ˙ze si ˛e spełni´c” (dodajmy, dzi ˛eki chirurgii plastycznej), to, rzeczy-wi´scie, pokaz medialny zmienia si ˛e w bajk ˛e. Tak ˛a, która jest – skorzystam z tytułu jednego z programów – wr ˛ecz nie do uwierzenia.
50A. Wieczorkiewicz, Monstruarium. . . , s. 356-357.
Literatura
ANALIZOWANE PROGRAMY:
Nie do uwierzenia! (oryg. Body Bizarre), TLC Polska. ˙
Zycie bez wstydu, TVN Style. BIBLIOGRAFIA:
Blanchette S., Budtz C., Fog K., Munch P, Storytelling. Narracja w reklamie i biznesie, tłum. J. Wasilewski, B. Brach, Saatchi&Saatchi, Warszawa 2011.
D ˛abała J., Tajemnica i suspens w sztuce pisania i dramaturgii medialnej, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toru ´n 2010.
Goffman E., Pi˛etno. Rozwa˙zania o zranionej to˙zsamo´sci, tłum. A. Dzier ˙zy ´nska, J. Tokarska-Bakir, Gda ´nskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gda ´nsk 2005.
Krajewski M., Kultury kultury popularnej, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Pozna ´n 2003.
Lisowska-Magdziarz M., Feniksy, łab˛edzie, motyle. Media i kultura transformacji, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiello ´nskiego, Kraków 2012.
McNair B., Seks, demokratyzacja po˙z ˛adania i media, czyli Kultura obna˙zania, tłum. E. Klekot, Muza SA, Warszawa 2004.
Meyer H., Odmie ´ncy, tłum. A. Kryczy ´nska, Muza SA, Warszawa 2005. Wieczorkiewicz A., Monstruarium, słowo/ obraz terytoria, Gda ´nsk 2009. NETOGRAFIA:
Nie do uwierzenia!, http://www.tlcpolska.pl/programy/nie-do-uwierzenia/, 25.09.2014. ˙
Zycie bez wstydu, http://www.tvnstyle.pl/programy/zycie-bez-wstydu,9463.html, 9.10.2014. ˙
