Z a le c o n o d o b ib lio te k n a u c z y c ie ls k ic h i lic e a ln y c h p is m e m M in is te r s tw a O św ia ty n r IV /O c-2734/47
T R E Ś Ć Z E S Z Y T U 12 (2098)
R y b k a E ., J a n K e p le r (1571 - 1 6 3 0 ) ... 305
Ł u k a s z e w i c z K ., Z a g a d k a „ O k r ę tó w P u s t y n i” ...309
N a w a r a K ., M is ja A p o llo 1 5 ...312
S t r o j n y W ., Z ż y c ia m o t y l i ...315
M e r g e n t a l e r J ., K o p c ą c e g w i a z d y ... 318
M i c h e r d z i ń s k i W ,, W A m e ry c e o W a r s z e w i c z u ... 319
D ro b ia z g i p r z y r o d n ic z e R o c z n ic a u r o d z in J a n a K e p le r a , a u to r a p ie r w s z e j p u b li k a c ji k r y s t a l o g r a f ic z n e j (A. G a w e ł ) ... 321
K a p ita lis ty c z n e a lu m in i u m (E. S c h n a y d e r ) ...322
N ie ty p o w e je z io r a (W. S e i d l e r ) ...323
C o p e r n ic a n a K o p e r n ik n a m o n e ta c h i b a n k n o ta c h p o ls k ic h (B. G o m ó łk a ) . . . . 324
R o z m a i to ś c i... 325
K r a jo b r a z y O c h ro n a p r z y r o d y w w o je w ó d z tw ie b y d g o s k im (Z. D e r f e r t) . . . . 327
R e c e n z je E. Ż y t y ń s k i : W o d a — n o ś n ik ż y c ia i p o d s tę p n e j ś m ie r c i (K. M .) . . 328
K o sm o s — s e r ia A . B io lo g ia (Z. M . ) ... 328
C h. B u n n : K r y s z t a ły — ic h r o l a w p rz y r o d z ie i w n a u c e (K. M a ś la n - 328 k i e w i c z ) ...328
J . K r e i n e r : B io lo g ia m ó z g u (I. V e t u l a n i ) ...329
S p r a w o z d a n ia S p r a w o z d a n ie z d z ia ła ln o ś c i O d d z ia łu K ra k o w s k ie g o P T P im . K o p e r n ik a za o k r e s o d 27. V. 1970 d o 25. V . 1971 r ...330
S p r a w o z d a n ie z d z ia ła ln o ś c i O d d z ia łu Ł ó d z k ie g o P T P im . K o p e r n ik a za I p ó łro c z e 1971 r ... 330
S p r a w o z d a n ie z d z ia ła ln o ś c i O d d z ia łu L u b e ls k ie g o P T P im . K o p e r n ik a za o k re s od 1. I. 1966 d o 31. X I I . 1969 r ...331
K o n f e r e n c ja E u r o p e js k ie j K o m is ji E k o n o m ic z n e j O N Z , p o ś w ię c o n a p r o b le m a ty c e ś r o d o w is k a ... 332
S p i s p l a n s z
I. T A T R Y W ID Z IA N E Z G Ł O D Ó W K I. K r a jo b r a z p ie r w o tn y . F o t. J . L. O lsz o w sk i II . S T A T E K A P O L L O 15. a — D. S c o tt p o b ie r a p r ó b k ę rd z e n io w ą . N a p ie r w s z y m
p la n ie s p e k tr o m e t r d o b a d a n ia w i a tr u sło n e c z n e g o ; b — a s t r o n a u t a J . I r w i n p o b ie r a s z u f e lk ą p r ó b k ę g r u n t u k s ię ż y c o w e g o . N a p r a w o w id o c z n e s to k i s z c z y tu H a d le y a , o d d a lo n e o d a s t r o n a u t y ok. 14 k m . G n o m o n s to ją c y o b o k a s t r o n a u ty słu ż y do o z n a c z a n ia k ą t a p a d a n ia p r o m ie n i s ło n e c z n y c h o ra z ja k o s k a la : c — a s t r o n a u t a J . I r w i n p rz y sa m o c h o d z ie R o v e r, z a p a r k o w a n y m o b o k s t a t k u LM . W g łę b i s z c z y t H a d le y a : d — s t a t e k L M „ F a lc o n ” n a tle A p e n in k się ż y c o w y c h . Z p r a w e j s tr o n y w g łę b i s z c z y t H a d le y D e lta . N a p ie r w s z y m p la n i e w id o c z n e ś la d y s tó p a s t r o n a u t ó w o ra z k ó ł R o v e r u
II I . T O M A K . F o t. W . P u c h a ls k i
IV a . S Ł O Ń IN D Y J S K I, E le p h a s m a x im u s . F o t. W . S tr o jn y IV b . Z E B R A , E ą u u s ą u a g g a c h a p m a n i. F o t. W . S tr o jn y
O k ł a d k a : Ś W IE R K S Z T A N D A R O W Y . F o t. Z. J . Z ie liń s k i
P I S M O P R Z Y R O D N I C Z E
O R G A N P O L S K I E G O T O W A R Z Y S T W A P R Z Y R O D N I K Ó W I M. K O P E R N I K A
(R ok z a ło ż e n ia 1875)
G R U D ZIE Ń 1971 ZESZYT 12 (2098)
E U G E N IU S Z R Y B K A (K ra k ó w )
JA N K E P L E R
(15 7 1— 1630) 400 rocznicę urodzin K e p l e r a , najbardziej
konsekwentnego kontynuatora teorii koperni- kańskiej budowy świata, obchodzimy prawie jednocześnie, z różnicą zaledwie dwóch lat, z pięćsetną rocznicą urodzin M ikołaja K o p e r - n i k a. Ja n (Johannes) K epler urodził się 27 gru
dnia 15 7 1 r. w wolnym mieście cesarskim Wyl (obecnie Weil der Śtadt, Wirtembergia), jako syn żołnierza Henryka Keplera, pochodzącego ze zubożałej rodziny mieszczańskiej. Dobre przy
gotowanie do swych przyszłych studiów uni
wersyteckich uzyskał przez ukończenie łaciń
skiej szkoły w Leonbergu, która od dzieciństwa nauczyła go formułować dobrze m yśli w języku łacińskim. Słaba konstytucja fizyczna chłopca sprawiła, że rodzice postanowili przygotować go do stanu duchownego. Po nauce w szkole klasz
tornej w Adelbergu i w seminarium wyższym w Maulbronn rozpoczął we wrześniu 1589 r. stu
dia na wydziale sztuk wyzwolonych uniw ersy
tetu w Tiibingen, traktując je jako wstęp do studiów teologicznych. Studiował pisma A rys
totelesa, zaznajamiał się również z poglądami M ikołaja z Kuzy, którego m istycyzm odpowia
dał mistycznym skłonnościom młodego adepta teologii protestanckiej. Najistotniejszą okolicz-
i
nością jednakże dla przyszłości naukowej Jan a K eplera było to, że znalazł się on pod wpływem profesora matematyki i astronomii uniwersy
tetu w Tiibingen, Michała M a e s t l i n a , ukry
tego, ale przekonanego zwolennika nauki Ko
pernika. Maestlin zdołał wpoić swemu utalen
towanemu uczniowi przekonanie o przewadze heliocentrycznej teorii budowy świata nad teo
rią geocentryczną P t o l e m e u s z a , stano
w iącą przedmiot oficjalnych wykładów uniwer
syteckich. Ju ż w tych wczesnych latach studenc
kich K epler ujrzał w koncepcji kopernikowskiej harmonijny obraz budowy świata, a dążenie do poznania istoty tej harmonii stało się później przewodnią ideą całej jego twórczości nauko- wej.
Po ukończeniu wydziału sztuk wyzwolonych w 1593 r. K epler rozpoczął studia teologiczne, których wszakże nie ukończył, bo władze uni
wersyteckie zaproponowały mu objęcie stano
w iska nauczyciela matematyki w protestanckiej szkole w Grazu (Austria). Kepler przyjął pro
pozycję i w kwietniu 1594 r. w yjechał do Grazu.
Od tego czasu datuje się jego samodzielna twór
czość naukowa.
K epler objął ponadto funkcję okręgowego ma
306
J a n K e p le r
tem aty ka w G razu, co sprawiało, że do jego obowiązków, poza uczeniem m atem atyki i astro
nomii w szkole, należało układanie kalendarzy, k tó re opracow yw ał corocznie, począwszy od 1595 r. M iały one ch ara k ter meteorologiczny, zaw ierając prognostyki, k tó re dotyczyły w pły
w u ciał niebieskich n a czynności gospodarcze i inne; w kalendarzach tych umieszczano rów nież konfiguracje planet, sprzyjające poczyna
niom ludzkim lub grożące chorobam i i nieszczę
ściami. Odpowiadało to um ysłow i K eplera, skłonnem u do m istycyzm u, jak rów nież jego pow ażaniu dla swoiście pojętej astrologii.
W pierw szych latach swej pracy w G razu K epler zaznajom ił się z pełnym tek stem dzieła
K opernika De Revolutionibus oraz z Narratio Prim a R e t y k a . Studiowanie dzieła K operni
k a natchnęło K eplera do opracow ania pierwszej jego geom etrycznej k o nstrukcji budowy świata, wyłożonej w M ysterium Cosmographicum. O ry
ginalność tej kon stru k cji w ynikła z przekonania K eplera, że Bóg stw orzył św iat według harm o
nijnych norm geom etrycznych, w szczególności w oparciu o właściwości forem nych wielościa- nów.
Dzieło M ysterium Cosmographicum w y dru kow ane zostało w Tiibingen w 1597 r. i spotkało się z zainteresow aniem w kołach naukowych.
K epler przesłał je w ielu astronom om i m atem a
tykom , w szczególności Tychonowi B r a h e,
307
z którym pragnął nawiązać bliższy kontakt, aby
móc skorzystać z jego długich serii obserwacji położeń planet. Było to potrzebne Keplerowi dla spraw dzenia liczbowego jego koncepcji bu
dowy świata. Tycho Brahe nie zganił pracy Ke
plera, nie podobało m u się jednak, że założe
niem jej był system heliocentryczny Kopernika, zwalczany przez niego. Ten w ybitny astronom zwrócił od razu uwagę na w ielkie zdolności m a
tem atyczne młodego nauczyciela z Grazu i sam zaczął dążyć do w ykorzystania jego uzdolnień przy opracowywaniu olbrzymiego zbioru obser
wacji, w ykonanych na wyspie Hven. Tycho Bra
he właśnie dopiero co opuścił Danię, i na zapro
szenie cesarza Rudolfa II przybył w 1599 r. do Pragi, gdzie objął stanowisko m atem atyka ce
sarskiego.
Obaj astronom owie spotkali się na zamku Be- n atk y pod P ragą w lutym 1600 r. Niedługo trw ała ich w spółpraca w skutek niespodziewanej śm ierci Tyohona Brahe w roku następnym . Na opróżnione stanowisko m atem atyka cesarskiego powołał cesarz Rudolf II Jan a Keplera.
Rozpoczął się 11-letni bardzo pracow ity i wy
dajny okres twórczości, w którym K epler wy
konał swe najw ybitniejsze prace naukowe. Po
czątkowo skoncentrow ał się na teorii ruchu M ar
sa. P rzerabiając wiele razy serie obserwacji, do
szedł wreszcie do pożądanych wyników, u jm u jąc je w dziele, które zatytułow ał Astronomia Nova. W teorii szukał nie tylko najwłaściwszego przedstaw ienia geometrycznego ruchu planet, lecz i w yjaśnienia fizycznego, dla niego bowiem Słońce było nie ty le geom etrycznym środkiem ruchu planet, ile środkiem fizycznym, skąd w y
chodzić m iały siły, utrzym ujące planety w ich ruchu. W dziele Astronom ia Nova K epier sfor
m ułował dw a swe słynne praw a. Historycznie biorąc, najpierw doszedł do sform ułow ania p ra
w a pól, nazywanego zwykle drugim praw em Keplera. W początkowej fazie obliczeń K epler zakładał, że Ziemia biegnie dokoła Słońca po kołowym ekscentryku, poruszając się po nim z niejednostajną prędkością. Podobne założenie przyjm ow ał dla ruchu innych planet. Obliczał pola, jakie prosta, poprowadzona ze Słońca jako fizycznego środka ruch u planet, zakreśla w róż
nych częściach orbity. Obliczenia te doprowa
dziły go do wniosku, że pola takie, zakreślane w różnych odstępach czasu, są równe i to w ła
śnie stało się treścią drugiego praw a Keplera.
N astępnie K epler przystąpił do obliczenia drogi Marsa. Ponieważ przy założeniu, że jest ona kołem, w ystąpiły istotne odchylenia w sto
sunku do w yników obserwacji Tychona Brahe, K epler przyjął, że droga Marsa dokoła Słońca jest elipsą, a Słońce znajduje się w jednym z jej ognisk. Dało to możność Keplerowi sform ułow a
nia podstawowego praw a ruchu planet, głoszą
cego, że planety biegną dokoła Słońca po elip
sach, zaw ierających Słońce w jednym z ich og
nisk. Z niknęły z teorii ruchu p lanet bezpowrot
nie epicykle, w ystępujące jeszcze w teo rii Ko
pernika, niejednostajny zaś ruch po orbitach znalazł pełne w ytłum aczenie w praw ie pól.
W 1605 r. rękopis dzieła Astronom ia Nova został ukończony. W druku ukazało się ono ko
sztem cesarza Rudolfa II w 1609 r. Dzieło to na-
!•
leży uważać za pierwszy nowożytny podręcznik astronomii, wolny od aksjom atu jednostajnego ruchu planet po kołach.
Równolegle z pracą nad Astronom ia Nova K epler wykonał w stępne obliczenia do tablic planetarnych zwanych Rudolfińskimi i opraco
wał dwa mniejsze dzieła: Astronom ia Pars Op- tica (1604) i De Stella Nova in Pede Serpentarii (1606). Pracę De Stella Nova uzupełnił dodat
kiem, w którym rozpatryw ał zagadnienie po
czątku ery chrześcijańskiej. Nawiązał tu do roz
praw ki jezuity polskiego, W awrzyńca S u s 1 i- g i, k tó ry dowodził, że początek tej ery usta
lony został przez D i o n i z j u s z a o 4 lata za późno.
Odkrycia G a l i l e u s z a dokonane w 1610 r.
za pomocą lunety, wprowadziły istotne zmiany do wyobrażeń o planetach i gwiazdach. K epler od razu zareagował na te odkrycia w postaci listu otw artego do Galileusza pt. Dissertatio cum Nuncio Sidereo Galilei (1610). W tej 35- stronicowej książeczce powitał z uznaniem od
krycia Galileusza. Zainteresow ała go konstruk
cja lunety Galileusza, zwrócił wszakże uwagę n a to, że należałoby okularową soczewkę roz
praszającą zastąpić przez soczewkę zbierającą, co znalazło zastosowanie w ugrupow aniu socze
wek, noszącym w optyce astronomicznej nazwę układu Kepiera.
Obserwacje Galileusza pobudziły K eplera do napisania w 1610 r. niedużej rozprawy, zaty tu łowanej Dioptrice. Przedstaw iono w niej teorię biegu prom ieni świetlnych w układach socze
w ek oraz wskazano zasady, n a których powinna opierać się budowa teleskopów astronomicznych.
Dzieło Dioptrice m a znaczenie epokowe w roz
w oju optyki geometrycznej, a K epler uważany może być za ojca nowoczesnej optyki.
Po abdykacji cesarza Rudolfa II, k tó ry opie
kował się Keplerem, dalszy pobyt K eplera w Pradze nie był możliwy z przyczyn w yzna
niowych. W yjechał on w 1612 r. do Linzu, gdzie objął stanowisko m atem atyka okręgowego i n au czyciela, analogicznie do stanowiska zajm owa
nego w Grazu. Następca Rudolfa II, cesarz Ma
ciej, uznał wszakże K eplera jako m atem atyka cesarskiego i wyznaczył m u uposażenie w w y
sokości 300 guldenów rocznie.
W Linzu K epler mieszkał przez 14 lat (1612—
1626). Oddał się przede wszystkim opracow aniu dzieła o harm onii świata, które uważał za n a j
w ażniejsze zadanie swego życia. K ontynuow ał również obliczenia do Tablic Rudolfińskich. Z aj
mował się jednak i innym i zagadnieniami, jak pracam i chronologicznymi, ustaleniem daty n a rodzin Chrystusa, popierał reform ę gregoriańską kalendarza, choć protestanci byli n a ogół jej przeciwni, w skutek czego w krajach podległych książętom protestanckim , kalendarz gregoriań
ski wprowadzono dopiero w 1700 r.
W toku obliczeń do Tablic Rudolfińskich Ke
p ler pracow ał nad teorią ruchu p la n et dolnych, M erkurego i Wenery. Przebyw ając w 1617 r. na dworze cesarskim w Pradze obliczał efem erydy położeń planet n a 1617 r., a po powrocie do L in
zu uczynił to n a rok 1618. Te ostatnie, w yd ru
kowane od razu, były pierwszymi efemerydami,
opartym i n a nie ukończonych jeszcze ostatecz-
308
nie Tablicach Rudolfińskich. W reszcie n a pierw sze lata pracy K eplera w Linzu przypadł plan opracow ania podręcznika astronom ii, k tó ry za
w ierałby w ykład astronom ii w ujęciu heliocen- trycznym . Podręcznikowi tem u K epler dał ty tuł Epitom e Astronom iae Copernicanae.
W 1618 r. K epler ukończył swe ogrom ne dzie
ło Harmonices m undi libri V , które dojrzewało w jego um yśle długo podczas przebyw ania w P rad ze i Linzu. U podstaw dzieła leżało zało
żenie, że ruchy plan et są w ynikiem m yśli Boga, powziętej przy stw orzeniu świata. W budow ie więc w szechśw iata pow inna w ystępow ać pełna harm onia, której K epler poszukiwał. Teorię h a r
monii rozw inął on szczegółowo w trzech dzie
dzinach w geom etrii, m uzyce i astronom ii.
Słońce, Księżyc i planety, w ędrując n a tle gwiazd, zachowują wieczyście sym etrię ruchów, które m ają w pływ n a dusze ludzkie. Dzieło to, k tó re ukazało się w d ru k u w 1619 r. uw ażał Ke
p le r za najw ażniejsze dzieło swego życia. N aj
donioślejszym osiągnięciem astronom icznym K e
plera w ty m dziele było sform ułow anie III p ra w a ru ch u planet, k tó re w yrażam y zdaniem:
k w adraty okresów obiegu p lan et dokoła Słoń
ca są proporcjonalne do trzecich potęg ich śred
nich odległości od niego.
W latach 1617— 1621 K epler w ydrukow ał najobszerniejsze objętościowo swe dzieło E pito
me Astronom iae Copernicanae. Z aletą jego było to, że K epler starał się szukać fizycznych w y
jaśnień ruchu planet, z tego więc powodu w y
kład jego w ty m podręczniku był czymś w ro
dzaju m echaniki nieba. W brew ty tuło w i dzie
ło nie było streszczeniem n auki K opernika, bo z n auki tej pozostał w nim jedynie ruch Ziemi i p lanet dokoła Słońca, a zaw ierało syntezę w ie
dzy astronom icznej taką, ja k ą w idział K epler w św ietle zarówno odkrytych przez siebie praw , ja k i jego m istycznych rozważań. Epicykle, k tó re w ystępow ały jeszcze u K opernika i Tychona Brahe, całkowicie zniknęły w Epitome..., zarzu
cono też w nim aksjom at jednostajnych ruchów kołowych oraz ruchy dokoła m atem atycznie po
jęty ch fikcyjnych środków. R uchy p lanet bo
wiem K epler odnosił do rzeczywistego m a teria l
nego Słońca jako środka. Słońce, w edług K e
plera, zajmować miało środek św iata. Podsta
wowym zaś praw em urządzającym system sło
neczny, było III praw o K eplera, w yrażające za
leżność m iędzy okresam i obiegów p lanet i ich średnim i odległościami od Słońca.
W 1623 r. K epler ukończył opracow anie T a blic Rudol fińskich, zlecone m u przez R udolfa II n a w niosek Tychona Brahe. S tanow iły one w ielki postęp w porów naniu z Tablicami P ru skim i R e i n h o l d a , opartym i n a danych za
czerpniętych z dzieła K opernika De Revolutio- nibus. Stosowane były ponad 100 lat, przy obli
czaniu zaś położeń plan et korzystali z nich za
równo astronomowie, jak i astrologowie. Roz
poczynały się one od dopiero co w ynalezionych logarytm ów , a kończyły się katalogiem Około 1000 gwiazd. Umieszczano również tablice chro
nologiczne i obszerny w ykaz miejscowości z długościami geograficznym i odniesionym i do południka przechodzącego przez w yspę Hven.
Po w ydrukow aniu Tablic R udólfińśkich K e
p le r poszukiwał miejscowości, w której mógłby osiąść n a stałe. W planach jego pracy było przygotow anie do d ruku obserw acji Tychona Brahe. P rzybył na przełomie 1627 i 1628 r. do Pragi, ab y osobiście wręczyć cesarzowi egzem
plarz w ydrukow anych Tablic Rudólfińśkich.
Nastąpiło Wtedy zbliżenie K eplera do W a 1- l e n s t e i n a , k tó ry od daw na interesow ał się astrologią, bo już w 1608 r. K epler sporządził dla niego horoskop. W allenstein postanowił za
opiekować się K eplerem , proponując mu, aby zamieszkał n a Śląsku, w Żaganiu, stolicy len
nego księstwa, nadanego W allensteinowi przez cesarza. K epler przyjął propozycję i w lipcu 1628 r. przybył w raz z rodziną do Zagania, gdzie przygotow ano m u w ygodne mieszkanie.
Po przybyciu do Żagania K epler przystąpił do zorganizowania sobie w arsztatu pracy. Za
m ierzając w ydrukow ać obserwacje Tychona Brahe, w ystarał się o drukarnię, k tórą zainsta
lowano w domu, gdzie mieszkał. Przekonał się w krótce jednak, że druk ty ch obserwacji prze
kraczał jego możliwości, zajął się więc opraco
w yw aniem i drukiem efem eryd, d ru k u jąc n a j
pierw ich trzecią część n a la ta 1629- 1639, a potem drugą część na lata 1621 - 1628. Była to k on tynuacja pierwszej części efem eryd ogło
szonych dawniej n a la ta 1617 - 1620.
W przerw ach d ruku poszczególnych części efem eryd K epler pracow ał nad ogłoszeniem drukiem niewielkiego dzieła Som nium seu Astronom ia Lunaris. Pierw sza koncepcja tego dzieła pow stała ju ż w czasach studenckich Ke
plera w Tiibingen, gdy powziął on plan napisa
n ia dziełka, opisującego, jak w yglądałyby dla m ieszkańca Księżyca ruchy różnych ciał nie
bieskich. Chociaż Som nium m a fantastyczny podkład literacki, zaw iera jednak wiele infor
m acji z zakresu księżycowej astronom ii sferycz
nej. Są tam rówież opisy, jak w ygląda ruch Słońca, Ziemi i p lan et w idziany z Księżyca.
W rozpraw ie tej zaw arte jest zdanie: „Gdy opu
ścimy Ziemię, książka będzie użyteczna w na
szej podróży n a Księżyc”. Proroczo więc Ke
p ler przew idyw ał, że człowiek w ybierze się na Księżyc.
Dalsze prace K eplera przerw ała jego śmierć, k tó ra nastąp iła 15 listopada 1630 r. w Ratyzbo- nie, dokąd w yjechał z początkiem listopada już w niezbyt dobrym stanie zdrowia. D ruk S o m n iu m ukończono dopiero w 4 lata później (1634) dzięki staraniom jego syna Ludw ika Keplera.
Rękopisy K eplera nabył od jego spadkobier
ców gdański astronom Jan H e w e l i u s z . W 1773 r. zakupione one zostały przez cesa
rzową rosyjską K atarzynę II i są przechowy
w ane obecnie w archiw um A kadem ii Nauk ZSRR w Leningradzie.
W historii astronom ii nazwisko Ja n a K eplera zapisało się złotym i zgłoskami. Należy przy tym zaznaczyć, że poza astronom ią niem ały był jego Wkład do m atem atyki, optyki i fizyki. Nie był on należycie doceniany przez współczesnych m u, w szczególności nie w spom ina o nim Gali
leusz w Dialogo, chociaż prace K eplera były m u niew ątpliw ie znane. N ależytej percepcji zdoby
czy naukow ych K eplera przeszkadzał zawiły
i pełen m istycyzm u bieg jego myśli. Dopiero następne pokolenia zrozum iały należycie w ielki w kład K eplera do nauki, a sformułowane przez niego praw a ruchu planet stały się podwaliną
rozw oju nowożytnej astronomii.
W 400 rocznicę urodzin Jan a K eplera odby
ło się w sierpniu 1971 r., w ram ach X III Mię
dzynarodowego Kongresu H istorii Nauki, sym
pozjum keplerowskie w Leningradzie, n a które przybyli historycy astronom ii z w ielu krajów .
K A R O L Ł U K A S Z E W IC Z (W ro cław )
Z A G A D K A „O K R Ę T Ó W P U S T Y N I“
W ie lb łą d — d ziś z w ie rz ę w P o ls c e eg zo ty c z n e , s p o ty k a n e ty lk o w o g ro d a c h zo o lo g iczn y ch , c y rk a c h i m e n a ż e ria c h , w d a w n y c h c z a sa c h , k ie d y n ie b y ło u n a s jesz c z e ż a d n e g o zoo, p o ja w ia ł s ię d o ść często a n a w e t b y w a ł a k lim a ty z o w a n y i h o d o w a n y , ch o ć w y n ik i ty c h p r ó b o k a z a ły się r a c z e j n ie tr w a łe . W k a ż d y m ra z ie w ie lb łą d , k tó r e g o n a z w a p o c h o d z i p r a w d o p o d o b n ie od ru s k ie g o s ło w a „ w ie r b lu d ” je s t je d n y m z p ie r w s z y c h z w ie r z ą t o b c y c h , ja k ie p o k a z a ły się w P o ls c e i to ju ż w X w ie k u . W je d n e j z k r o n ik z a p is a n o , że M ieszk o I, z a ło ż y c ie l p a ń s t w a p o ls k ie g o , w r o k u 986 o f ia r o w a ł w ie lb łą d a m ło d o c ia n e m u w ó w c z a s p ó ź n ie js z e m u c e s a rz o w i N ie m ie c , O tto n o w i I I I . P r z y p u s z c z e n ia n ie k tó ry c h h is to ry k ó w , że ó w w ie lb łą d z ja w ił się w P o ls c e z a p o ś r e d n ic tw e m k u p c ó w a r a b s k ic h , a w ię c b y ł je d n o g a r b - n y m d r o m e d a r e m — s ą m a ło p r a w d o p o d o b n e . R a c z e j p rz y p u s z c z a ć n a le ż y , że b y ł to w ie lb łą d d w u g a rb n y , g d y ż z w ie r z ę ta t e z n a jd o w a ły się n a p o łu d n iu E u ro p y od c z a só w s ta ro ż y tn y c h , a w IV w ie k u n.e. s p r o w a d z o n e z B a k tr i a n y ( T u rk e s ta n ) h o d o w a n e b y ły p rz e z A w a r ó w n a te r e n ie d z is ie jsz y c h W ę g ie r, s k ą d r ó ż n i p a n u ją c y (m ię d z y in n y m i w w . V I k r ó l f r a n c u s k i L o - t a r II), a p ó ź n ie j ta k ż e i M ie sz k o s p r o w a d z a li b a k tr ia n y .
T ą o s t a tn i ą n a z w ą z a c z ę to o k re ś la ć u n a s w ie lb łą d a d w u g a rb n e g o d o p ie ro 30 l a t te m u , d la p r z e c iw s ta w ie n ia go w ie lb łą d o m je d n o g a r b n y m , c z y li d ro m e d a ro m , k tó r y c h p o z a o g ro d a m i zo o lo g ic z n y m i n ig d y u n a s w P o ls c e n ie b y ło . P r z y t e j o k a z ji w a r to s p ro s to w a ć , że u ż y w a n a n ie k ie d y , z w ła sz c z a w tz w . K o n g re só w c e n a z w a „ d r o m a d e r ” n a o z n a c z e n ie d r o m e d a r a je s t r e l ik te m w p ły w ó w f r a n c u s z c z y z n y z c z a só w k r ó la S ta s ia (po f r a n c u s k u le d r o m a d a ir e ) i n ie m a ż a d n e g o u z a s a d n ie n ia , s k o r o n a z w a n a u k o w a b r z m i C a m e lu s d r o m e d a r iu s i w e w s z y s tk ic h ję z y k a c h e u r o p e js k ic h w y g lą d a p o d o b n ie , a n a s i w ie lc y p is a rz e u ż y w a li w li te r a t u r z e w y łą c z n ie p o p r a w n e j n a z w y d ro m e d a r.
H is to r ia o b u w ie lb łą d ó w : C a m e lu s d r o m e d a r iu s i C a m e lu s b a c tr ia n u s — o d w ie c z n y c h z w ie rz ą t d o m o w y c h , o k tó r y c h z a b y tk i i ź ró d ła p is a n e w s p o m in a ją ju ż ty s ią c e l a t p r z e d n a s z ą e rą , je s t p r a s t a r a i b o g a ta . A je d n a k c a ły t e n m a t e r i a ł n ie w y s ta r c z a , a b y w y ja ś n ić p o c h o d z e n ie o b u fo rm , ic h w z a je m n y s to s u n e k p o k r e w ie ń s tw a , a z w ła s z c z a d z ie je ic h u d o m o w ie n ia , g d z ie , k ie d y i u ja k ic h lu d ó w s t a ły się z w ie rz ę ta m i d o m o w y m i.
P rz y p u s z c z a ln ie z d a rz y ło się to co n a jm n ie j 5000 la t te m u , g d y ż n a js ta r s z e z a p is y w s p o m in a ją o w ie lb łą d a c h ju ż ja k o o z w ie r z ę ta c h c h o w a n y c h p rz e z c z ło w ie k a . P r z e d h is to r y c z n e , n a s k a l n e r y ty z Z a c h o d n ie j S a h a r y u k a z u ją d r o m e d a r a ja k o w ie rz c h o w c a i z w ie rz ę ju c z n e , r ó w n ie j a k i w c z e s n o h is to ry c z n e s ta ro e g ip s k ie w iz e r u n k i z c z a só w I d y n a s tii, o ra z s ta r o a s s y r y js k ie p ła s k o rz e ź b y w a la b a s tr z e z K u ju n d ż u k i N in iw y . N ig d z ie
n a to m ia s t s ta r o ż y tn e z a b y tk i n ie p o k a z u ją p o s ta c i w ie l
b łą d a d w u g a rb n e g o , z czego n ie n a le ż y z r e s z tą w y s n u w a ć w n io s k u , że p o ja w ił się o n d o p ie ro w c z a sa c h p ó ź n ie jsz y c h . S p r a w ę p o s z u k iw a ń i d o c ie k a ń h is to ry c z n y c h w ź ró d ła c h p is a n y c h k o m p lik u je n ie m a ło o k o licz
n o ść, że n a o z n a c z e n ie o b u z w ie rz ą t u ż y w a n o w s p ó ln e j o g ó ln ik o w e j n a z w y : w ie lb łą d , n ie p re c y z u ją c czy c h o d z i 0 d ro m e d a ra , czy o b a k tr ia n a . I d ziś c z ę sto m y li się d a n e d o ty c z ą c e o b u fo rm . N ie b r a k z re s z tą i zoologów , k tó r z y u w a ż a li je z a o d m ia n y je d n e g o i te g o sam e g o g a tu n k u , ty lk o w ty m s ę k — ja k ie g o ?
O p o c h o d z e n iu w sp ó łc z e ś n ie ż y ją c y c h w ie lb łą d ó w n ie w ie m y w ła ś c iw ie n ic. R o d z in a w ie lb łą d o w a ty c h (C a m e lid a e ), p o d rz ę d u w ie lb łą d o k s z ta łtn y c h (T y lo p o d a ), k tó r y w ś ró d p a rz y s to k o p y tn y c h (A r tio d a c ty la ) o b e jm u je i w ie lb łą d y i la m y — to g r u p a re lik to w a . N ie g d y ś, p o d o b n ie tr o c h ę j a k sło n ie , g r u p a t a lic z y ła k i l k a d z ie s ią t ro d z a jó w i s e tk i g a tu n k ó w ró ż n y c h z w ie rz ą t.
Z c a łe g o te g o b o g a c tw a f o r m p o z o s ta ły d ziś ty lk o w ie l
b łą d y i la m y , cz y m tłu m a c z y się o b e c n y w y iz o lo w a n y , a r c h a ic z n y c h a r a k t e r t e j g ru p y , b a r d z o w y r a ź n ie o d g ra n ic z o n e j od r e s z ty p rz e ż u w a c z y .
P e w n e c e c h y w s p ó ln e — o d n ó ż a d łu g ie i w y so k ie , b r a k tz w . p rz y k o p y te k , b r a k f a łd y p a c h w in o w e j u k o ń cz y n ty ln y c h , c h a r a k te r y s ty c z n y in o c h ó d , b u d o w a cz a sz k i, d łu g a sz y ja , k s z t a łt w a r g — z b liż a ją w ie lb łą d y do ż y ra fy . O d rę b n e , w ła s n e c e c h y w ie lb łą d o w a ty c h to ż o łą d e k o 3, n ie 4 p rz e d z ia ła c h , s to p y o sz e ro k ie j, m ię k k ie j, ro z p ła sz c z o n e j p o d e sz w ie , k o p y tk a p o d o b n e n ie m a l do p a z n o k c i, z u p e łn y b r a k g ru c z o łó w p o to w y c h 1 — o so b liw o ść je d y n a w c a łe j g ro m a d z ie s s a k ó w — o w a ln y n ie o k rą g ły k s z ta łt e ry tro c y tó w .
P a le o z o o lo g ic z n ie T y lo p o d a p o ja w ia ją s ię w p lio c e - n ie , m io c e n ie i e o c e n ie . K o le b k ą ic h , w co p o c z ą tk o w o tr u d n o b y ło u w ie rz y ć , je s t k o n ty n e n t A m e r y k i P ó łn o c n e j. Z a n a jb liż s z e d z is ie jsz y c h f o r m u w a ż a się c z w a r to rz ę d o w e , a z ja ty c k ie : C a m e lu s v o lg e n s is i C a m e lu s a r c to a m e r ic a n u s .
W sz y stk o to n ie w y ja ś n ia je d n a k b e z r e s z ty p o c h o d z e n ia d r o m e d a r a czy b a k tr ia n a . I s tn ie n ie ty c h d w ó c h z w ie r z ą t je s t d la zo o lo g ó w z a g a d k ą n ie m a l n ie do r o z w ią z a n ia , w o k ó ł k tó r e j ro z w in ę ło się s p o ro h ip o te z i d o m y słó w . P o c z c iw e , w s z y s tk im z n a n e w ie lb łą d y n a le ż ą do n a jb a r d z ie j z a g a d k o w y c h ss a k ó w .
N a czy m p o le g a t a z a g a d k o w o ść ? P r z e d e w s z y s tk im n a p o c h o d z e n iu o b u w ie lb łą d ó w , ic h w z a je m n y m s t o s u n k u p o k r e w ie ń s tw a p o m ię d z y s o b ą i w o b e c ż y ją c e g o d o tą d jesz c z e d zik o n a P u s t y n i G o b i w ie lb łą d a C a m e lu s b a c tr ia n u s fe r u s P rz e w a ls k i 1883, k tó r e g o je d n i u w a ż a ją z a f o r m ę p r a w d z iw ie d z ik ą , a n c e s tr a ln ą , in n i z a zd zic załeg o b a k tr ia n a . N ie m n ie j z a g a d k o w o , co b r z m i w p r o s t n ie w ia r y g o d n ie , p r z e d s ta w ia s ię b io lo g ia o b u w ie lb łą d ó w , a z w ła sz c z a b a k tr ia n a .
310
U ś c iś la ją c te z a g a d n ie n ia d o c h o d z im y d o n a s t ę p u j ą cy c h p y ta ń :
1. Czy w ie lb łą d z P u s ty n i G obi, o p is a n y p rz e z P r z e - w a ls k ie g o je s t is to tn ie p ie r w o t n ie d z ik im g a tu n k ie m ?
2. C zy je s t p rz o d k ie m b a k tr i a n a ?
3. Czy je s t ró w n ie ż , p o ś r e d n io czy b e z p o ś r e d n io p rz o d k ie m d ro m e d a ra ?
4. Czy p rz e c iw n ie je s t ty lk o z d z ic z a ły m w ie lb łą d e m d w u g a rb n y m ?
5. Czy b a k t r i a n p o c h o d z i o d d r o m e d a r a d o m o w e g o , czy je g o f o r m y d z ik ie j, k tó r e j n ie z n a m y ?
6. Czy, p rz e c iw n ie , d r o m e d a r p o c h o d z i od u d o m o w io n e g o lu b d z ik ie g o b a k tr ia n a ?
O d p o w ie d ź n a t ę p l ą t a n in ę z a s a d n ic z y c h z a g a d e k m o g ą d a ć ty lk o u k ie r u n k o w a n e , p rz y s z łe b a d a n ia , o ile w ś ró d f o r m k o p a ln y c h u d a s ię u s ta lić p r z o d k a lu b p rz o d k ó w o b u ż y ją c y c h w ie lb łą d ó w . N ie ty lk o w ię c h i s to r ia , lecz i n o m e n k l a tu r a n a u k o w a w ie lb łą d ó w je s t w t e j c h w ili, w g ru n c ie rz e c z y z a w iły m s k o m p lik o w a -
R y c. 1. S c h e m a t d w u g a rb o w o ś c i d r o m e d a r a w g L o m - b a rd in ie g o . R ó w n o le g ły m i k r e s k a m i o z n a c z o n o i s t n i e j ą c ą b ru z d ę ; lin ią k r o p k o w a n ą — p rz y p u s z c z a ln ą lin ię
g r z b ie tu p r z e d u tw o r z e n ie m się g a r b u
n y m i n ie u p o rz ą d k o w a n y m p r o b le m e m . D la c e ló w p ra k ty c z n y c h , w b r e w w s z e lk im p o s z la k o m , u z n a je się, że n ie m a t u ż a d n e g o p r o b le m u . B a k tr i a n a i d r o m e d a r a u w a ż a się z a d w a „ d o b r e ” , n ie p o d w a ż a ln e „ g a t u n k i ”. N a z w y ic h z o o lo g ic z n e b r z m ią n a d a l: C a m e lu s d ro m e d c iriu s i C a m e lu s b a c tr ia n u s . D z ik i w ie lb łą d z G o b i n a z y w a s ię C a m e lu s b a c tr ia n u s fe r u s , ch o ć p o r z ą d e k p o w in ie n b y ć w ła ś c iw ie o d w r o tn y : C a m e lu s f e r u s b a c tr ia n u s , a m o ż e i: C a m e lu s fe r u s d r o m e d a r iu s l
A r g u m e n ty n a p o p a rc ie p o w y ż sz y c h sz e ś c iu m o ż li
w o śc i są w k a ż d e j p o je d y n c z e j te z ie p r z e k o n y w a ją c e , co je s z c z e b a r d z ie j p o g łę b ia b e z ra d n o ś ć w z a ję c iu j a k ie g o ś s ta n o w is k a . I t a k z a te z ą d z ik o ś c i w ie lb łą d a z P u s t y n i G o b i p r z e m a w ia s z e re g sz c z e g ó łó w m o r f o lo g ic z n y c h , k tó r e w y d a ją się p ie r w o tn e : m a ła g ło w a , b r a k s t w a r d n ia łe j s k ó r y n a m o s tk u , s ł a b e s to s u n k o w o m o d z e le n ó g p rz e d n ic h , d a le j p o w s z e c h n a o p in ia M o n g o łó w , p r a s t a r y k ir g is k i e p o s lu d o w y „ M a n a s ” , m ó w ią c y w y r a ź n ie o d z ik ic h w ie lb łą d a c h , o p in ie H e p tn e - r a i sa m e g o o d k ry w c y P rz e w a ls k ie g o . Z a ty m , że w i e l b łą d z P u s t y n i G o b i je s t p r z o d k ie m b a k t r i a n a , m ó w i te ż ła tw o ś ć , z ja k ą o b a z w ie r z ę ta — d z ik ie i d o m o w e łą c z ą się m ię d z y so b ą. Z d a n ie m u c z o n y c h ra d z ie c k ic h i m o n g o ls k ic h B a n n ik o w a i C e w e g m id a to k r z y ż o w a n ie się d o m o w y c h z d z ik im i t r w a n a d a l, t a k że d z ik ie p o p u la c je , b a rd z o z re s z tą n ie lic z n e , m a j ą ju ż p e w n ą ilo ść m ie sz a ń c ó w . S p o s o b n o ś c i do teg o , a b y b a k t r i a n u d o m o w io n y w p rz e s z ło ś c i m ó g ł z d zic zeć i z m ie n ić d o ść w y ra ź n ie sw ó j w y g lą d , p rz y to c z y ć m o ż n a w ie le . S v e n H e d in w s k a z y w a ł n a k o lo s a ln e b u rz e , ż y w io ło w e k a t a
s tro fy , w c ią g u k tó r y c h p rz e z d łu g ie w ie k i p ia s e k z a s y p y w a ł d o sz c z ę tn ie o sa d y , m ia s ta , c a łe c e n tr a k u l tu r o w e . Z ta k ic h s y tu a c ji u c h o d z iły ży w o ty lk o w ie l
b łą d y . O k a z ją m o g ła b y ć ró w n ie ż w X I I I w ie k u w y p r a w a C z e n g is - c h a n a p rz e c iw T u n g u z o m , w w y n ik u k tó r e j c a łe ta b u n y w ie lb łą d ó w s ta ły s ię „ b e z p a ń s k ie ”.
N ie w ą tp liw ie d z ia ła ły te ż z m ia n y w a r u n k ó w w o d n y c h i w e g e ta c ji.
N a p o p a rc ie te z y , że d r o m e d a r p o c h o d z i od b a k t r i a n a p o d a w a ł L o m b a rd in i, że p o je d y n c z y g a r b d ro m e d a r a s k ła d a się w ła ś c iw ie a ta w is ty c z n ie z d w ó c h g a r b ó w , p o łą c z o n y c h p a s m e m tk a n k i łą c z n e j. P o d o b n o w ś ró d m ło d y c h d r o m e d a r ó w „ w y s k a k iw a ły ” o so b n ik i a ta w is ty c z n ie d w u g a rb n e . P r z o d k a d r o m e d a r a z re s z tą d o tą d n ie z n a le z io n o . N a to m ia s t k r z y ż u je się o n z d w u g a r b n y m b ez tr u d n o ś c i, choć m ie s z a ń c e są w d a ls z y c h g e n e r a c ja c h b e z p ło d n e .
W re s z c ie w n io se k , że b a k t r i a n w y h o d o w a n y z o s ta ł z w ie lb łą d a je d n o g a r b n e g o o p ie r a ł s ię n a c h ro n o lo g ii.
D r o m e d a r ja k o z w ie rz ę u d o m o w io n e w y d a je się s t a r szy. F ig u r u je ju ż n a p o m n ik a c h s p r z e d 5000 la t, p o d c zas g d y n a js ta r s z e f i g u r k i g lin ia n e b a k t r i a n a u d o m o w io n e g o , w y k o p a n e w B o ro s a n p rz e z S v e n H e d in a , s z a c u je się n a 2 ty s ią c e l a t te m u .
O s ie m d z ie s ią t la t, ja k ie m in ę ły o d o d k ry c ia w ie l
b łą d a z P u s t y n i G obi, n ie p rz y n io s ły z b y t o b fite g o m a te r ia ł u do je g o z n a jo m o śc i. W a rto z a z n a c z y ć , że n a p r z e s tr z e n i ty c h la t je d y n y m ż y w y m o s o b n ik ie m teg o in te r e s u ją c e g o z w ie rz ę c ia , is tn ie ją c y m w zoo, je s t s a m ie c o g ro d u zo o lo g iczn eg o w P e k in ie . W sto lic y M o n g o lii U ła n B a to r, w M u z e u m U n iw e r s y te tu , z n a jd u je się w y p c h a n y o k a z sa m ic y , z d o b y te j w r o k u 1956, a w ta m te js z y m M u z e u m P a ń s tw o w y m d w ie s k ó ry s a m c ó w z r o k u 1947 i 1948. M u z e u m Z o o lo g iczn e U n i
w e r s y t e tu M o s k ie w sk ie g o p o s ia d a p o je d y n c z ą czaszk ę o ra z o k o ło 1 0 f o to g ra fii, z ro b io n y c h z n a tu r y .
W ie lk o śc ią w ie lb łą d g o b ijs k i n ie ró ż n i s ię od b a k tr ia n a , lecz w s k u te k f ilc o w a to k r ó t k ie j s ie rśc i, b a r w y s z a r o - p o m a r a ń c z o w e j (z c ie m n ie js z y m i n o g a m i) r o b i w r a ż e n ie z w ie rz ę c ia sm u k le jsz e g o , w y ższeg o w z ro s te m i p rz y p o m in a r a c z e j d r o m e d a ra ... z d w o m a g a rb a m i.
G a rb y te są u d e r z a ją c o m a łe , sz e ro k o ro z s ta w io n e i b a rd z o sp ic z a s te , z m a ły m i k ę p k a m i c ie m n y c h w ło s ó w n a k o ń c a c h .
D ziko ż y ją c e w ie lb łą d y tr z y m a j ą się w Ś ro d k o w e j G o b i o k o lic N a r in c h u c h u o ra z p r o w in c ji S in - K ia ń , p o m ię d z y Ł o b - n o r i B a g r a c z - k u ł n a te r y to r i u m C h in . W o b u k r a j a c h p o p u la c je z n a jd u j ą s ię p o d c a łk o w itą o c h ro n ą , lecz są ju ż b a rd z o n ie lic z n e . W p o je d y n c z y c h s ta d k a c h rz a d k o s p o ty k a się w ię c e j n iż 12 s z tu k . T a m , g d z ie n a te r y to r i u m G o b i (o p o w ie rz c h n i 2/3 S ta n ó w Z je d n o c z o n y c h !) z n a jd u j ą się s t a d a u d o m o w io n y c h b a k tr ia n ó w , z d a rz a się, że d z ik ie sa m c e p o d c h o d z ą do n ic h i „ u w o d z ą ” w ie lb łą d z ic e d o m o w e . W o s ie d lu S o - m o n - C z u lu n , w p o b liż u g ó r A d ż i-b o g d o , d z ik i w ie l
b łą d u p r o w a d z ił i p o k r y ł w je d n y m p r z y p a d k u 5, w d r u g im aż 20 sa m ic . P o r o k u n ie o b e c n o ś c i w ró c iły o n e do j u r t y i tu u ro d z iły m ie sz a ń c e . W y n ik a s tą d , że d z ik ie p o p u la c je m o g ą b y ć ta k ż e w p e w n y m s to p n iu z m ie sz a n e . M ie sz a ń c e te są b a rd z o d zik ie, p ło c h liw e i o g ro m n ie t r u d n e do o s w o je n ia . D zik o ż y ją c e b a k t r i a - n y s ą w o g ó le t a k c z u jn e i o s tro ż n e , że k ła d ą c się do s p o c z y n k u w y b ie r a j ą sz c z e g ó ln ie m ie js c a r z a d k o z a r o słe, s t a r a n n i e u n i k a j ą z a g łę b ie ń te r e n u , w ą w o z ó w i m ie js c , g d z ie w o k ó ł n ie m a o tw a r te g o h o ry z o n tu , w y c z u w a ją c d o sk o n a le , że w ta k ic h m ie js c a c h ła tw o b y ło b y je p o d e jś ć . S p ło s z o n e r u s z a ją n a ty c h m ia s t g a lo -
311
R yc. 2. D r o m e d a r (C a m e lu s d r o m e d a riu s). U g ó ry m a t k a z m a ły m
p e m i b ie g n ą n ie z a tr z y m u ją c się d z ie s ią tk i k ilo m e tr ó w . N a w io s n ę p r z e w ę d r o w u ją n ie r a z w k r ó tk im c z a sie do 300 k m , p rz e w a ż n ie w lin ii p r o s te j, w p o s z u k iw a n iu s k r o m n y c h z a so b ó w p a s z y r o ś lin n e j s k u p io n y c h p r z e w a ż n ie n a m a ły c h p rz e s trz e n ia c h . P o ż y w ie n ie ic h m a ło u ro z m a ic o n e s k ła d a się z d z ik ie g o c z o sn k u , w ro ty c z a p e r z o w a te j tr a w y , a r te m iz ji, k a r a g a n y i ty p o w e g o d la p u s ty ń A z ji s a k s a łu (H a lo x y lo n ).
W z w ią z k u z p o ż y w ie n ie m , ja k w ia d o m o , g a rb y w ie lb łą d ó w o d g r y w a ją w a ż n ą i n ie z w y k łą ro lę r e z e r w p o k a rm o w y c h . O b e c n o ść ic h u ty c h p u s ty n n y c h z w ie r z ą t je s t m im o w s z y s tk o n ie z u p e łn ie w y tłu m a c z o n ą z a g a d k ą . C hoć n i k t d o tą d n ie o d w a ż y ł się p o s ta w ić t a k ie j h ip o te z y , n ie je s t w y k lu c z o n e , że g a r b y w ie lb ł ą d ó w s ą n ie ty lk o w y n ik ie m d łu g o trw a łe g o p ro c e s u p r z y s to s o w y w a n ia się do n ie k o r z y s tn y c h w a r u n k ó w ż y c ia w ś r o d o w is k u p u s ty n n y m i p ó łp u s ty n n y m , lecz ta k ż e ty s ią c e ju ż l a t tr w a j ą c e j d o m e s ty k a c ji. W śró d ss a k ó w je d y n y m „ g a r b a ty m ” z w ie rz ę c ie m j e s t zeb u , z w ie rz ę d o m o w e . C h o ć g a r b z e b u p o w s ta ł r a c z e j z p r z e k s z ta łc e n ia m ię ś n ia b a rk o w e g o , n ie m n ie j w y tw o rz y ł się w tr a k c ie u d o m o w ie n ia . G a r b a ta lin ia g r z b ie tu u ż u b ra , b iz o n a , g a u r a w y n ik a z b u d o w y ic h s z k ie le tu , d łu g o ś c i tz w . w y r o s tk ó w o śc isty c h . P r z o d k a m i w ie lb łą d ó w m o g ły b y ć i z a p e w n e b y ły z w ie r z ę t a b e z g a rb n e , lecz o s iln ie w y s k le p io n y m łu k u g rz b ie to w y m .
N a jc z ę ś c ie j p o ru s z a n y m te m a te m b io lo g ii w ie lb łą d ó w je s t ic h w y trz y m a ło ś ć n a p r a g n ie n ie w w a r u n k a c h w y s o k ie j te m p e r a t u r y . O b o k le g e n d i p r a w d z i
w y c h sz c z e g ó łó w n a te m a t m a g a z y n o w a n ia w o d y w b a r d z o lic z n y c h u c h y łk a c h czy k o m o r a c h w o d n y c h
R y c. 3. W ie lb łą d d w u g a r b n y (C a m e lu s b a c tr ia n u s) ż o łą d k a , o p is y w a n y c h ju ż p rz e z P lin iu s z a , s p r a w a ta f a s c y n o w a ła r ó w n ie ż w ie lu w sp ó łc z e s n y c h fiz jo lo g ó w i d o p ro w a d z iła do in te r e s u ją c y c h w y ja ś n ie ń n ie z w y k le o szczęd n eg o m e ta b o liz m u w o d y u w ie lb łą d a . B a d a n ia d o ty c z ą p r a w ie w y łą c z n ie d ro m e d a r a i d o p ie ro z c h w ilą u z y s k a n ia d a n y c h ta k ż e d la b a k t r i a n a d a d z ą p e łn y i p ra w d o p o d o b n ie a n a lo g ic z n y o b ra z d la o b u w ie lb łą d ó w , m ię d z y k tó r y m i m o g ą is tn ie ć je d n a k r ó ż n ice. L e g e n d a o u ż y tk o w a n iu ż o łą d k o w y c h z a p a s ó w w o d n y c h w k ra ń c o w y c h w y p a d k a c h n a w e t p rz e z c z ło w ie k a p o w s ta ła ty lk o w A fry c e i n ig d y n ie p o ja w iła się w o d n ie s ie n iu do b a k tr ia n a . C h a r a k te r y s ty c z n e d la d r o m e d a r a p r o w ia n to w a n ie w o d y po d łu ż s z y m n ie p i- c iu p rz e z p o b ie r a n ie n a r a z k ilk u d z ie s ię c iu litr ó w w y s tę p u je i u b a k tr ia n a , k tó r e g o n a z w a ć m o ż n a z re s z tą z w ie rz ę c ie m częścio w o s u b a r k ty c z n y m , n a co w s k a z u je jeg o d łu g ie p rz e w a ż n ie u w ło s ie n ie .
W o b ec k o n k u r e n c ji sa m o lo tu , a u t c ię ż a ro w y c h , łą c z - n ik o w o - tr a n s p o r to w a r o la d a le k o b ie ż n e j k a r a w a n y w ie lb łą d z ie j, k tó r a c a ły m i m ie s ią c a m i p rz e n o s iła o n g iś n p . b a le h e r b a t y z C h in do R o s ji jeszcze n a p o c z ą tk u n a sz e g o s tu le c ia , d ziś c a łk o w ic ie p r a w ie z a n ik ła . L o k a ln ie p o z o s ta je w ie lb łą d w a ż n y m ś r o d k ie m k o m u n i
k a c ji ta m , g d zie p r z e s tr z e n ie s ą o lb rz y m ie , n ie m a d ró g a n i k o lei, a le te ż p r z e w a ż n ie n ie w ie le je s t d o s z u k a n ia i z n a le z ie n ia . W s ta ty s ty c e g łó w n ą p o z y c ję z a jm u ją d ro m e d a ry . Ilo ść b a k tr ia n ó w n a te r e n ie Z w ią z k u R a d z ie c k ie g o p o d a w a n o w r o k u 1935 n a 265 ty s ię c y s z tu k , w ty m 72 000 w s a m y m T u r k e s ta n ie , lecz o d te g o c z a s u lic z b a h o d o w a n y c h w ie lb łą d ó w z n a c z n ie z m a la ła , t a k że w p o g ło w ia c h z w ie rz ą t g o s p o d a r s k ic h w ie lb łą d y f i g u r u j ą o b e c n ie c y fro w o n a o s ta tn ic h m ie js c a c h , po r e n if e r a c h , o sła c h , m u ła c h i b a w o ła c h .
W P o ls c e n ie b r a k b y ło w ie lb łą d ó w d w u g a r b n y c h o d n a jd a w n ie js z y c h ja k w id z ie liś m y c zasó w . Z a J a g i e ł ły je d e n z n ic h d a r o w a n y C zech o m , z d o b y ty p rz e z H u - s y tó w w czasie o b lę ż e n ie P ilz n a z o s ta ł h e r b e m te g o m ia s ta . Z a H e n r y k a W alezeg o k sią ż ę K o n s ta n ty O s tro g - s k i d a r o w a ł k ró lo w i 5 w ie lb łą d ó w u ro d z o n y c h i w y c h o w a n y c h w n a s z y m k r a j u . W X V I w ie k u b a k tr ia n y z n a jd u j ą się n a W a w e lu ja k o z w ie r z ę ta ro b o c z e , p o d o p ie k ą je ń c ó w ta ta r s k ic h . N a d w o rz e Z y g m u n ta A u g u s ta w K n y s z y n ie s łu ż ą do p a r a d w o rs z a k u k r ó la i k r ó lo w e j. W n a s tę p n y m s tu le c iu u ż y w a n e s ą ja k o z w ie r z ę ta ju c z n e w ta b o r a c h w o js k . O d c z a só w S o b ie s k ie go z a ro iło s ię w P o ls c e od w ie lb łą d ó w , p r z e w a ż n ie z d o b y c z n y c h . W n a s tę p n y c h w ie k a c h R a d z iw iłło w ie , P o to c c y , D z ia ły ń s c y , C z a rto ry s c y , T a rn o w s c y tr z y m a ją je lic z n ie do r o b ó t p o ln y c h , a n a w e t p r ó b u j ą r o z m n a
żać, b e z w ię k s z y c h z r e s z tą re z u lta tó w . N ic d z iw n e g o ! O k a z a ło s ię b o w ie m w o g r o d a c h zo o lo g ic z n y c h , że z a ró w n o d r o m e d a r , j a k i b a k tr ia n , w ła ś n ie z p o w o d u s w e j n ie w y b r e d n e j p a s z y n a le ż ą w h o d o w li do tz w . z w ie r z ą t p ro b le m o w y c h . N a w e t d w u g a r b n e c h o ć w y p o s a ż o n e w im p o n u ją c e sz u b y z im o w e s ą b a r d z o w r a ż liw e n a w ilg o ć i p r z e c ią g i i p r z e z ię b ia ją s ię ła tw o . M o n g o ło w ie i K irg iz i u w a ż a ją w ie lb łą d y z a z w ie r z ę ta d e lik a tn e , ła tw o z a p a d a j ą c e n a z d ro w iu , p i l n u j ą je , o k r y w a ją d e r k a m i i o d ju c z a ją d o p ie ro p o d łu ż s z y m o d p o c z y n k u , a z im ą z a p ę d z a ją do z a g ró d o w y s o k ic h ś c ia n k a c h l u b s u c h e j, o c ie p lo n e j s t a jn i . Z a ró w n o d r o m e d a r , j a k i b a k t r i a n n ie s ą w zoo rz a d k o ś c ią . T y lk o
w o g ro d a c h zo o lo g ic z n y c h S ta n ó w Z je d n o c z o n y c h w ie l
b łą d p r z e s ta ł b y ć z ja w is k ie m p o s p o lity m i m ó w i się o k o n ie c z n o śc i je g o h o d o w li ja k o g a tu n k u g in ące g o . W E u r o p ie o b a w ie lb łą d y ro z m n a ż a ją się d o ść r e g u la r n ie , ch o ć s t a ty s t y k a zoo w L o n d y n ie w c ią g u 134 l a t w y k a z u je ty lk o 6 8 u ro d z in , co m o ż e b y ć m i a r ą dość u m i a r k o w a n e j p ło d n o ś c i. W p o ls k ic h o g ro d a c h z o o lo g ic z n y c h u ro d z in y b a k tr ia n ó w s ą c z ę stsz e od s p o r a d y c z n ie ro z m n a ż a ją c y c h się d ro m e d a ró w . W ie lb łą d y d w u g a r b n e o ra z m ie s z a ń c e ro d z iły się w o g ro d a c h w G d a ń s k u , K ra k o w ie , Ł o d zi, P o z n a n iu , P ło c k u , W a r sz a w ie i W ro c ła w iu .
K R Y S T Y N A N A W A R A (W a rsz a w a )
M ISJA A PO L L O 15
W d n ia c h 26. V II. - 7. V III. b r . o d b y ła się n a j d ł u ż sza z d o ty c h c z a s o w y c h w y p r a w z a ło g o w y c h n a K s ię ż y c — m i s j a A p o llo 15. U c z e s tn ic z y ło w n ie j tr z e c h a m e r y k a ń s k ic h a s tr o n a u tó w : D . S c o t t — d o w ó d c a w y p r a w y , A. W o r d e n — p ilo t k a b in y A p o llo o ra z J . I r w i n — p ilo t s t a t k u L M . P o d o b n ie j a k w s z y s c y a s tr o n a u c i p r o j e k t u A p o llo u k o ń c z y li o n i k u r s g e o lo g ii, m a ją c y n a c e lu z a p o z n a n ie s ię ze s k a ł a m i i m i n e r a ł a m i o ra z z p r o c e s a m i i z ja w is k a m i g e o lo g ic z n y m i n a Z ie m i. Ć w ic z e n ia te r e n o w e a s t r o n a u tó w A p o llo o d b y w a ją s ię n a k la s y c z n y c h o b s z a r a c h w u lk a n ic z n y c h , j a k n p . H a w a je , I s la n d ia itp .
M is ja A p o llo 15 p o d w ie lo m a w z g lę d a m i r ó ż n iła się od p o p rz e d n ic h . P r z e d e w s z y s tk im p o r a z p ie r w s z y a s t r o n a u c i m ie li w y lą d o w a ć n a o b s z a rz e g ó rs k im , a n ie j a k d o ty c h c z a s n a o b s z a r z e s to s u n k o w o p ła s k ic h
„ m ó r z ” k s ię ż y c o w y c h . P o r a z p ie r w s z y m ie js c e l ą d o w a n ia le ż a ło d a le k o n a p ó łn o c od r ó w n ik a — o ok.
748 k m . D o ty c h c z a s o w e w y p r a w y lą d o w a ły w p a s ie r ó w n ik o w y m . T y m r a z e m te ż a s tr o n a u c i m ie li do d y s p o z y c ji b o g a ts z y z e s t a w n a r z ę d z i g e o lo g ic z n y c h , a p rz e d e w s z y s tk im n ie m u s ie li ju ż c h o d z ić p ie c h o tą p o K się ż y c u , g d y ż m ie li z e s o b ą p ie r w s z y s a m o c h ó d k s ię ż y c o w y o n a p ę d z ie e le k t r y c z n y m — R o v e r. D z ię k i te m u m o g li s w y m i b a d a n ia m i o b ją ć w ię k s z e o b s z a r y i z e b r a ć w ię c e j p r ó b s k a ł n iż w y p r a w y p o p rz e d n ie .
M ie js c e m lą d o w a n ia a s t r o n a u tó w b y ła g łę b o k a d o li n a w A p e n in a c h o to c z o n a z tr z e c h s t r o n w z g ó rz a m i.
O d w s c h o d u z a m y k a j ą m a s y w g ó ry H a d le y a , od z a c h o d u o b rz e ż a j ą g łę b o k a s z c z e lin a n o s z ą c a ró w n ie ż im ię H a d le y a . C ią g n ie się o n a w z d łu ż k r a w ę d z i A p e n in n a p r z e s tr z e n i ok. 1 0 0 k m .
O b s z a r te n w y b r a n o ja k o c e l lą d o w a n ia m i s j i A p o l
lo 15 z w ie lu w z g lę d ó w . P r z e d e w s z y s tk im d la te g o , że s p o t y k a ją się tu d w ie ró ż n e je d n o s tk i g e o lo g ic z n e ja k : ła ń c u c h g ó rs k i A p e n in y o ra z tzw . B a g n o Z g n iliz n y , b ę d ą c e w ła ś c iw ie f r a g m e n te m w s c h o d n ie j części M o r z a D eszczó w . J e d n o s tk i te r ó ż n ią się od sie b ie w ie k ie m i b u d o w ą g e o lo g iczn ą.
Ł a ń c u c h g ó rs k i A p e n in k s ię ż y c o w y c h o ta c z a ła g o d n y m łu k ie m w s c h o d n ie b r z e g i M o rz a D eszczó w . S z c z y t y g ó r w z n o sz ą się do 4000 m p o n a d p o z io m m o rz a . O b s z a r A p e n in n a le ż y do n a js ta r s z y c h e le m e n tó w s k o r u p y k się ż y c o w e j, s t r z a s k a n e j g łę b o k o p rz e z sz e re g u s k o k ó w . O d M o rz a D eszczó w o d d z ie la go w ie lk i u s k o k , d z ię k i c z e m u g ó ry tw o r z ą t u w y s o k ą s k a r p ę . P o ło ż o n e u s tó p A p e n in M o rz e D eszczó w j e s t e le m e n te m d u ż o m ło d s z y m , p o w s ta ły m w w y n ik u o lb r z y m ic h w y le w ó w la w y b a z a lto w e j. M o rz e D eszczó w j e s t ró w n ie ż o b s z a r e m w y s tę p o w a n ia s iln y c h a n o m a lii g r a w i t a c y j n y c h , z w a n y c h m a s k o n a m i. O b s z a r M o rz a le ż ą c y m i ę d zy K r a te r e m A r c h im e d e s a a ła ń c u c h e m A p e n in , n a z w a n o B a g n e m Z g n iliz n y . B a g n o to p r z e c i n a ją r ó w n ie ż lic z n e u sk o k i, ró w n o le g łe do k r a w ę d z i g ó r. S ą to w ła ś c iw ie r o w y te k to n ic z n e , z k tó r y c h je d e n j e s t w ła ś n ie s z c z e lin ą H a d le y a . W p o b liż u m ie js c a lą d o w a n ia g łę b o k o ś ć sz c z e lin y o sią g a sw o je m a k s im u m — 360 m , p o d c z a s g d y sz e ro k o ść w y n o s i 1,5 k m . W p r z e k r o j u s z c z e lin a m a k s z t a łt li te r y V, o d o ść ła g o d n y m k ą c ie n a c h y le n ia zb o czzy — do 25°. N a p r z e s tr z e n i
1 0 0 k m s z c z e lin a z m ie n ia w ie lo k r o tn ie sw ó j k ie r u n e k , tw o r z ą c s in u s o id ę a lb o m e a n d r y . D o n a jw a ż n ie js z y c h c e ló w a s t r o n a u tó w n a le ż a ło z e b r a n ie p r ó b s k a ln y c h ty c h d w ó c h je d n o s te k .
M a t e r ia ł s k a ln y B a g n a Z g n iliz n y j e s t w y ją tk o w o c ie m n y i z a c h o d z i p rz y p u s z c z e n ie , że j e s t to o b s z a r d u ż o m ło d sz y od n p . M o rz a S p o k o ju (3,5 m i li a r d a la t).
M o ż liw e , że w ie k o w o o d p o w ia d a o n O c e a n o w i B u rz (1,5 - 2,5 m ilia r d a la t). D o d a ls z y c h z a d a ń n a le ż a ło
1 W szystkie fo to g rafie u d o stęp n io n e zostały p rzez A m basa
dę USA w W arszaw ie.
R y c . 1. Z a ło g a A p o llo 15. O d le w e j: J . I r w i n — p ilo t s t a t k u L M , D. S c o tt — d o w ó d c a w y p r a w y i A . W o r d e n — p ilo t k a b in y A p o llo . P r z y W o rd e n ie s to i s z tu c z n y s a t e li ta , p o z o s ta w io n y n a s t ę p n ie p r z e z a s t r o n a u
tó w n a o rb ic ie w o k ó łk s ię ż y c o w e j1
313
R y c. 2. K się ż y c o w y sa m o c h ó d R o v e r w cza sie p r ó b n a te r e n ie k e n io n u R io G r a n d ę w N e w M ex ico . K e n io n te n u w a ż a n y b y ł za z ie m s k i m o d e l S z c z e lin y H a d le y a n a K się ż y c u . N a R o v e rz e sie d z ą d w a j a s tro n a u c i, k t ó rz y lą d o w a li n a s tę p n ie n a K się ż y c u : J . I r w in i D. S c o tt
z b a d a n ie k o p u ło w a ty c h s t r u k t u r , le ż ą c y c h w o d le g ło śc i ok. 5 k m n a N od m ie js c a lą d o w a n ia a s tr o n a u tó w . S ą to p r a w d o p o d o b n ie k o p u ły w u lk a n ic z n e . W śró d n ic h w y s tę p u ją r ó w n ie ż lic z n e k r a t e r y . A s tr o n a u c i m ie li ró w n ie ż z b a d a ć r z ą d w tó r n y c h k r a t e r ó w , c ią g n ą c y c h się w z d łu ż p ro m ie n i, w o k ó ł k r a t e r u A u to ly c u s . L e ż y on w o d le g ło śc i ok. 160 k m n a N W od m ie js c a lą d o w a n ia m is ji A p o llo 15.
P ró c z ty c h z g ó ry z a p la n o w a n y c h m ie js c p o b ie r a n ia p r ó b s k a ln y c h i p r o w a d z e n ia b a d a ń g e o lo g iczn y ch , a s tr o n a u c i m o g li s a m i w y b r a ć te r e n , z k tó r e g o w a r to b y ło ic h z d a n ie m p o b ra ć p ró b y sk a ł.
S t a r t m is ji A p o llo n a s tą p ił w d n iu 26. lip c a b r.
o godz. 14,34 (w s z y s tk ie te r m i n y p o d a n o t u w g c z a su w a rs z a w s k ie g o ). P o tr z e c h d n ia c h lo tu w k i e r u n k u K się ż y c a , w d n iu 30. V II. z e sp ó ł a s tr o n a u tó w r o z d z ie lił się n a d w ie g ru p y : D. S c o tt o ra z J . I r w i n p rz e s z li d o s t a t k u L M , k tó r y od m o m e n tu ro z d z ie le n ia się ze s t a tk i e m A p o llo , p r z y b r a ł n a z w ę „ F a lc o n ” (Sokół). K a b in a A p o llo , z s a m o tn y m ju ż te r a z A. W o rd e n e m , p r z y j ę ła n a z w ę „ E n d e a v o u r ” (Z d ą ż a ją c y do celu).
0 godz. 23,15 F a lc o n w y lą d o w a ł sz c z ę śliw ie n a p o w ie r z c h n i K się ż y c a , w o d le g ło śc i ok. 400 m od z a p la n o w a n e g o m ie js c a lą d o w a n ia . Z a d a n ie m d o w ó d c y w y p r a w y D. S c o tta b y ło te r a z w y c h y le n ie się ze s t a tk u 1 p o d a n ie p ie rw s z e g o o p is u te r e n u , n a k tó r y m w y lą d o w a li. D. S c o tt z a d z iw ił g eo lo g ó w s w o ją n ie z w y k łą z n a jo m o ś c ią g e o lo g ii i d o k ła d n y m o p is e m te r e n u .
A s tr o n a u ta z a c h w y c a ł się n ie z w y k ły m p ię k n e m k r a j o b r a z u , k tó r y r o z ta c z a ł się p rz e d n im . N a w s c h o d z ie w id n ia ł ła ń c u c h g ó r, p r z y k r y ty g r u b ą z w ie tr z e - lin ą . S p r a w ia o n a , że z a r y s y sz c z y tó w s t a ją się b a r d zo ła g o d n e , p rz y p o m in a ją c n ie c o n p . sz c z y ty T a tr Z a c h o d n ic h . C a ły o b s z a r z a ró w n o r ó w n in a , ja k i g ó ry , b ły s z c z a ły w ś w ie tle s ło ń c a ja k b y b y ły o b s y p a n e d ia m e n ta m i. P o w s tę p n y c h o g lę d z in a c h te r e n u a s t r o n a u ci z je d li k o la c ję i u d a li się n a sp o c z y n e k , t r w a ją c y ok.
7,5 g o d z in y . W d n iu 31. V II. o godz. 14,24 w y s z li n a sw ó j p ie r w s z y „ s p a c e r” p o K się ż y c u . P ie r w s z ą ic h c z y n n o śc ią b y ło z a in s ta lo w a n ie k a m e r y te le w iz y jn e j, k tó r a p rz e k a z y w a ła n a Z ie m ię w s z y s tk ie ic h c z y n n o ści. N a s tę p n ie J . I r w i n p o b r a ł p r ó b k ę a w a r y jn ą g r u n tu i z a n ió s ł j ą do s ta tk u . J e s t to zaw sz e p e w n e g o r o d z a ju z a b e z p ie c z e n ie , g d y ż z a w sz e m o g ą z a is tn ie ć o k o lic z n o śc i, z m u s z a ją c e a s t r o n a u tó w do n a ty c h m ia s to w eg o s t a r t u z p o w ie rz c h n i K się ż y c a . N ie w ra c a lib y w ó w c z a s 'z p u s t y m i r ę k a m i, bo n a w e t je d n a p r ó b k a
m o że p o zw o lić z o rie n to w a ć się co do w ie k u i b u d o w y d a n e j je d n o s tk i g e o lo g iczn ej.
N a s tę p n ie a s tr o n a u c i z m o n to w a li s a m o c h ó d R o v e r i z a ła d o w a li do n ie g o s p r z ę t g eo lo g iczn y j a k n a rz ę d z ia , to r e b k i do p ró b s k a ln y c h itp ., a p o z a ty m k a m e r y f o to g r a fic z n e , k a m e r ę te le w iz y jn ą itp . s p r z ę t p o tr z e b n y im w czasie p ie r w s z e j w y c ie c z k i. K a m e r a te le w iz y jn a w łą c z a n a b y ła n a k a ż d y m p o s to ju , d z ię k i c z e m u g e o lo d z y n a Z ie m i m o g li n a „ g o rą c o ” o g lą d a ć p r a c ę a s t r o n a u tó w n a K się ż y c u . D z ię k i te j k a m e r z e m o ż n a b y ło p rz e k o n a ć się, j a k c ię ż k a je s t p r a c a g e o lo g a k się ż y c o w ego. B u ty a s tr o n a u tó w to n ę ły w g r u b e j p o k ry w ie p y łu , u tr u d n ia j ą c im p o ru s z a n ie się, D. S c o tt k i l k a k r o tn ie p o śliz g n ą ł się i u p a d ł n ie ro b ią c so b ie n a szczęście ż a d n e j k rz y w d y . U p a d e k ta k i je d n a k b y łb y b a rd z o g ro ź n y , g d y b y ja k iś o d ła m e k s k a ln y p rz e b ił S k a fa n d e r a s tr o n a u ty .
C e le m p ie r w s z e j w y c ie c z k i b y ła s z c z e lin a H a d le y a , a n a s tę p n ie p o d n ó ż e A p e n in z K r a te r e m św . Je rz e g o . P o z e b r a n iu p ró b z te g o te r e n u i w y k o n a n iu s z e re g u fo to g r a f ii a s tr o n a u c i w ró c ili do s ta tk u . D łu g o ść tr a s y te j p ie r w s z e j w y c ie c z k i s a m o c h o d o w e j w y n o s iła ok.
8 k m .
T e r a z a s tr o n a u c i w y ła d o w a li z L M in s tr u m e n ty do b a d a ń g e o fiz y c z n y c h n a K s ię ż y c u o ra z s p r z ę t do w i e r ceń. N a s tę p n ie z a ję li się u s ta w ie n ie m in s tr u m e n tó w i p o d łą c z e n ie m ic h do w s p ó ln e j s ta c ji, m a łe j e le k t r o w n i a to m o w e j, k tó r a d o s ta rc z a ła im p r ą d u . W śró d i n s tr u m e n tó w z n a la z ły się n a s tę p u ją c e : 1. s e js m o m e tr do b a d a ń w s tr z ą s ó w s k o r u p y k s ię ż y c o w e j, 2. m a g n e to m e tr do p o m ia ró w n a tę ż e n ia p o la m a g n e ty c z n e g o i je g o z m ia n , 3. s p e k t r o m e t r do b a d a ń w ia t r u s ło n e c z n eg o , 4. in s tr u m e n t w y k r y w a ją c y ilo ść p y łu , j a k a o p a d a n a p o w ie rz c h n ię K się ż y c a w c ią g u o k re ś lo n e g o cz a su , 5. in s tr u m e n t b a d a ją c y a tm o s fe r ę k s ię ż y c o w ą ,
6. in s tr u m e n t w y k r y w a ją c y o b ecn o ść jo n ó w d o d a tn ic h w p o b liż u p o w ie rz c h n i k s ię ż y c o w e j o ra z 7. i n s tr u m e n t do b a d a n ia c ie p ła p o c h o d z ą c e g o z w n ę tr z a K się ż y c a . P ró c z te g o a s t r o n a u c i u s t a w i li n a p o w ie rz c h n i K s ię ży ca lu s tr o la s e ro w e do p o m ia ró w z m ia n o d leg ło ści K się ż y c a od Z ie m i o ra z fo lię a lu m in io w ą do b a d a n ia s k ła d u w ia tr u sło n eczn eg o . L u s tr o la s e ro w e u s ta w io n e p rz e z a s t r o n a u tó w A p o llo 15 ró ż n i się od p o p rz e d - R yc. 3. M ie jsc e lą d o w a n ia a s t r o n a u tó w m i s j i A p o l
lo 15. N a r y s u n k u o zn a c z o n e je s t p u n k te m z n a p is e m S IT E . Z m ie js c a te g o p o p ro w a d z o n e są t r a s y w y c ie czek s a m o c h o d o w y c h , o z n aczo n e c y fr a m i rz y m s k im i.
C y fry a r a b s k ie o z n a c z a ją m ie js c a p o s to ju sa m o c h o d u i p r a c a s t r o n a u tó w
