Danuta Turkowska
Ślady lektury Justyna w "Historii
Polski" Długosza
Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 52/3, 159-179
II.
M A T E R I A Ł Y
I
N O T A T K I
D A N U T A TU R K O W SK A
ŚLADY LEKTURY JU STY N A W „HISTO RII PO L SK I“ DŁUGOSZA W świeżo rew indykow anej K allim achow i V ita D lu g o sii1 czytam y, że z podróży do W łoch w 1450 r. sekretarz Oleśnickiego przyw iózł do k ra ju szereg rękopisów autorów now ych i starożytnych. W śród tych o stat nich b iograf w ym ienia K urcjusza, Sallustiusza, Ju sty n a , Liw iusza i Cyce ro n a 2.
Że przytoczony w notatce katalog nie był rzeczą przypadku, po tw ie rd z a ją prow adzone w ostatnich latach studia nad w idocznym i w H istorii śladam i klasycznego w ykształcenia Długosza. W św ietle szcze gółow ych bad ań znalazł bliższe uzasadnienie p rzy ję ty od d aw na po gląd o w pływ ie, jaki w y w arła n a polskiego dziejopisarza le k tu ra Li w iusza A Na oczytanie Długosza w pism ach h istoriografa spisku K a ty lin y w sk azu ją liczne rem iniscencje treściow e i frazeologiczne z jego utw o rów po jaw iające się na k a rta ch H istorii bądź sam odzielnie, bądź w skrzyżo w a n iu z m otyw am i L iw iu szo w y m i4.
Z kolei zasługiw ałyby n a uw agę echa znajom ości trzeciego spośród w y m ien io nych przez K allim acha historyków ; będą one przedm iotem n i niejszej rozpraw ki.
J u s ty n w szedł do lite ra tu ry jako au to r w yciągu z obszernego dzieła historycznego Pom pejusza T ro g u s a 5. W yciąg ten nierzadką w dziejach lite r a tu r staro ży tn y ch koleją losu przeżył i zastąpił swój pierw ow zór, a w późniejszych w iekach był z nim potocznie identyfikow any. G łów ne źródło trw ałego pow odzenia J u s ty n a leżało w p raktycznej użyteczności
1 Por. M. B r o ż e k , C zy F ilip K a llim a c h je s t a u to rem Ż y w o ta D łu gosza? Z e s z y t y N a u k o w e U n i w e r s y t e t u J a g i e l l o ń s k i e g o , 1959, nr 21.
2 Zob. O p e ra o m n ia [— J o a n n is D łu g o ssii can on ici C ra c o v ie n s is o p e ra o m n ia. Ed. A. P r z e z d z i e c k i . T. 1. C racoviae 1887], s. XV.
3 Por. W. M a d y t i a , W z o ry k la sy c zn e w „ H istorii P o lsk i“ D ługosza. E o s , 1957 1958, z. 2, s. 177— 201.
4 Por. J. S c h n a y d e r , S a llu stiu sz o w e echa w „ H istorii P o lsk i“ D ługosza. E o s 1952/1953, z. 2, s. 141— 160. — M a d y d a, op. cit., s. 195 i n.
5 Por. K. M o r a w s k i , H isto ria lite r a tu r y r z y m s k ie j za cesa rstw a . Od A u gu sta do cza só w H adriana. K rak ów 1919, s. 21 i n. — S c h a n z - H o s i u s , G esch ich te d e r
jego epitom y. To niew ielkie rozm iaram i dziełko, obejm ujące w ogrom nej kondensacji w ydarzenia z dziejów pow szechnych na przestrzeni blisko tysiąclecia, pełniło już od schyłku cesarstw a rolę podstaw ow ego kom pen dium historii starożytnej. Na popularności Ju s ty n a zaw ażyły nadto inne zalety jego utw oru. Mimo w ielkiej skrótow ości cechuje go bogactw o treści, n a k tó rą obok relacji w ypadków składają się opisy etnograficzne i p rzy rodnicze, a nierzadko i — graniczące z form ą rom ansu — now elistyczne anegdoty. S ty l i język epitom y nosi silne piętno retoryk i, o bfituje w a n ty tezy i k o n trasty , pobudza w yobraźnię przez poetyckie porów nania i m eta fo ry Nie b rak wreszcie w dziele Ju s ty n a zgodnych z duchem historio g rafii średniow iecznej subiektyw nych uw ag autora, kom entującego opisy w an e przez siebie w ydarzenia z p u n k tu w idzenia m oralisty.
D zięki ty m w alorom ep ito m ator T rogusa służył średniow iecznym p i sarzom nie tylko jako źródło inform acji, lecz także jako ulubiony m odel d la ich w łasnej twórczości. Poczytność J u sty n a zn ajduje potw ierdzenie w w ielkiej liczbie rękopisów tego autora, sięgających w . IX i pochodzą cych z najrozm aitszych k rajó w Europy. R ozkw it jego popularności p rzy p a d a na okres ren esan su karolińskiego, na epokę w zro stu o św iaty w X II w. oraz na czasy w łoskiego O drodzenia 6.
N a teren ie Polski śladów znajom ości dzieła J u s ty n a dopatryw ano się ju ż u Galla. R em iniscencje te nie są jed n ak w K ronice dość oczywiste, a b y m ogły świadczyć, że epitom a Trogusa by ła G allow i znana 7. W sposób bezsp o rn y n ato m iast oddziałał J u s ty n na K adłubka, którego kronika za rów no w stylu, jak w elem entach treściow ych nosi w yraźne piętno za leżności od rzym skiego historyka. Zależność tę stw ierdził już Lelew el w sw oich Uwagach nad M a teu szem herbu C holew a 8. Echa le k tu ry J u s ty n a — dostrzeg aln e w pierw szym zaraz zdaniu k ro niki — zaw ażyły na niejed n y m w ysuw anym z w łasnej fan tazji au to ra epizodzie z dziejów P olski i wchodzących z nią w historyczne k o n tak ty ludów 9.
N astęp n y etap w dziejach znajom ości J u s ty n a w P o l s c e . ł ą c z y się z oso
bą Długosza. W w iekach dzielących epokę au to ra H istorii od czasów pierw szego kron ikarza Polaka ślady znajom ości Ju sty n a zdają się zanikać,
6 Por. F. R i i h l , D ie V e rb re itu n g d es Ju stin u s im M itte la lte r. L eipzig 1871. — J. E. S a n d y s , T he H isto ry o f C lassical S ch olarsh ip. T. 1. C am bridge 1935 (indeks im ien n y). — J. G h e l l i n c k , L ’Essor d e la litté r a tu r e la tin e au X II siècle. P a ris- -B r u x e lle s 1954, s. 303.
7 Por. A n o n im a tz w . G a lla K ro n ik a , c z y li d z ie je k sią żą t i w ła d c ó w p o lsk ich . W ydał, w stęp em i kom entarzem opatrzył K. M a l e c z y ń s k i . K raków 1952. Por. ró w n ie ż recen zję w y d an ia, pióra M. P i e z i, w: P r z e g l ą d H i s t o r y c z n y , 1953, z. 3, s. 418.
8 J. L e l e w e l , P o lsk a w ie k ó w średn ich . T. 1. P oznań 1855, s. 340.
9 Por. H. Z e i s s b e r g , Vine. K a d łu b e k , B isch o f vo n K ra k a u , u n d sein e C h ro n ik
Ś L A D Y J U S T Y N A W „H IS T O R II P O L S K I“ D Ł U G O S Z A
1 6 1
co potw ierdzałab y m oże uw aga K allim acha, że w śród sprow adzonych przez D ługosza p isa rz y w ielu było w Polsce nie znanych („p ra e se rtim quos n u m ą u a m prius in regno visos sciebat“ 10).
F akt, że ep itom ator Trogusa nie pozostał bez w pływ u na treść i form ę H istorii, stw ierdzan o już p aro k ro tn ie. R em iniscencje w przedm ow ie dzieła w y k ry ł Tadeusz Sinko w szczegółowej analizie tej p a rtii u tw o r u n . Na p ew ne m otyw y zaczerpnięte z rzym skiego h istory ka zwrócił przykładow o uw agę W ładysław M adyda w pracy poświęconej głów nie w pływ om Li- w iu s z a 12. B adania K azim ierza K um anieckiego nad dziejam i legendy o W andzie 13 doprow adziły do interesującego odkrycia, że m otyw b o h a te r skiej królow ej Polan, k tó ry już w ujęciu K adłubka nosi w y raźn ie ry sy zależności od rzym skiego historyka, wzbogaca Długosz w ątkiem m iłosnym zaczerpniętym z opow iadania J u sty n a o k ró lu H iarbasie i księżniczce k artagińskiej Elissie.
W sam ej H istorii zresztą znajdu jem y m iejsce, gdzie a u to r pow ołuje się im ien nie na rzym skiego historyka. W zw iązku ze sprow adzeniem K rzy ża ków przez K onrada M azowieckiego przypom ina znaną z J u sty n a p rzy p o w ieść o bezpańskim psie, który, p rzy g arn ięty z litości, w ygryza z dom u swego dobroczyńcę.
C o n su lta n ti a u te m su p er do n a tio n e te rra e C u lm en sis C ru ciferis fa c ie n d a C u n rado M a so via e d u d fa b u la a T rogo d escrip ta , e t реп е in s im ili e v e n tu , d u m M a s silie n siu m fu n d a r e tu r c iv ita s [...] o b iic ie n d a e ra t. [11, 234] 14
N astępuje dalej dosłow ny, rozszerzony tylko parom a dodatkam i c y ta t z J u s ty n a (43, 4):
C an em a lią u a n d o p a rtu g ra v id a m locum a p a sto re p reca rio p e tisse , in quo p a r tu m e ffu n d e r e t; q u o o b te n to , ite r u m s o llic ita sse , u t sib i e d u ca re in e o d e m loco te n e r o s p a rtu s liceret. A t p o stre m u m a d u ltis catu lis, fu lta m d o m estico p ra e s id io , p r o p r ie ta te m loci hero suo exclu so ven d ica sse. [11, 234]
T rud n o tu zaprzeczyć trafności skojarzenia — zwłaszcza pod piórem uczestnika i k ro n ik arza procesów z Zakonem.
10 O p e ra o m n ia , s. X V .
11 Th. S i n k o , D e D lu g o ssii p ra e fa tio n e H isto ria e P olon oru m . W k sią żce z b io row ej: S tu d ia z d z ie jó w k u ltu r y p o lsk ie j. W arszaw a 1949, s. 105— 145.
12 M a d y d a , op. cit., s. 198.
13 K. F. К u m a n i e с к i. P o d a n ie o W a n d zie w ś w ie tle źr ó d e ł s ta r o ż y tn y c h . P a m i ę t n i k L i t e r a c k i , 1925/1926, s. 46—55.
14 D ł u g o s z a c y to w a n o w e d łu g O p era o m n ia (liczby w n a w ia sie ozn aczają tom i stron ę), a u to ró w sta ro ży tn y ch w ed łu g w y d a ń n astęp u jących : M. Iu n ia n i
I u s tin i e p ito m a H is to r ia r u m P h ilip p ic a ru m P o m p e i T rogi. L ip siae 1907 (w yd.
F. R ii h 1). — T. L i V i u s, A b urbe c o n d ita lib ri. L ip siae 1899— 1910 (w yd. W e i s s e n b o r n - M ü l l e r ) . — C. S a llu s ti C risp i C a tilin a , lu g u r th a . E x H isto riis, E p istu la e . L ip sia e 1908 (w yd. A. E u s s n e r). P rzy cy ta ta ch z tych au torów liczb y w n a w ia sie w sk a z u ją k się g ę i rozdział.
Analogie historyczne są, ja k wiadomo, dla Długosza p u n ktem w y jścia do zapożyczeń frazeologicznych z lite ra tu ry staro żytn ej, prow adzących w dalszej konsekw encji do stylizow ania sam ych faktów n a w zór antyczny. Za p rzy kład tej pow szechnie w średniow iecznym dziejopisarstw ie stosow a nej p rak ty k i może służyć ch a ra k te ry sty k a Tatarów . A u to r pośw ięca jej p arę uw ag w zw iązku z najazdem m ongolskim n a Polskę w r. 1241 (11, 269), zaś pod r. 1287 (11, 490 i n.) pow raca do niej ponow nie, ty m razem w y k o rzystując p o traktow an ą obszernie przez J u s ty n a etnografię P a rtó w (41, 1 i n.). Stopień zależności w ykaże n ajlep iej zestaw ienie k o lejny ch zdań obu autorów :
D ługosz
G en u s a u te m pugnae, quo T h a rta ri in b e llis u tu n tu r, a c a ete ris n a tio n ib u s d iv e r s u m est. [11, 490]
P u g n a n t siq u id e m em in u s in g y r u m ia cien d o sa g itta s in hostes, p ra ecu rren - tib u s eq u is a u t terg a d a n tib u s.
S a ep e e tia m fu g a m sim u la n t, u t in c a u te p e rse q u e n te s a u t v u ln e rib u s, au t o p p ressio n e c ircu m ven ia n t.
Tympanis u tu n tu r, n o n tu b is. P le ru m q u e in ip so c e rta m in is ardore p ra e lia id eo d eseru n t, u t p a u llo p o st r é p é ta n t, u t cu m te m a x im e v ic is s e p u te s , tu n c ti b i d isc rim e n su b eu n d u m s it gra- viu s. [11, 490— 491]
In gen ia g e n ti tu m id a , sed itio sa , jra u - d u le n ta , procacia. [11, 491]
P ra ed a ru m , sp o lio ru m e t la rg itio n u m a v id i, n a tu ra ta c iti, sed in ex te rn o s aut in d o m e s tic o s m o tu s in q u ie ti, in lib id i- n em e t c ra p u la m , c a e te ra sq u e v o lu p ta - te s p ro ie c ti;
fid e s d ic ti p r o m iss iq u e n u lla , n is i q u a - te n u s e x p e d it. Justyn C o m m in u s in acie p r o e lia ri a u t obsessas ex p u g n a re u rb es n esciu n t. [41, 2] P u g n a n t a u t p ro c u r re n tib u s eq u is a u t te r g a d a n tib u s; sa ep e e tia m fu g a m s im u la n t, u t in - c a u tio re s a d v e r s u s v u ln e r a in s e q u e n - te s h a b ea n t.
S ig n u m his in p ro e lio n on tu b a , sed ty m p a n o d a tu r.
P le ru m q u e in ip s o a rd o re c e r ta m in is p ro elia d e se r u n t ac p a u lo p o st p u g n a m e x fu ga r e p e tu n t, u t cu m m a x im e v ic isse te p u tes, tu n c tib i d is c r i m en su b eu n d u m sit.
In gen ia g e n ti tu m id a , sed itio sa , fr a u - d u len ta , procacia.
S e m p e r a u t in e x te r n o s a u t in d o m estico s m o tu s in q u ie ti [...]. In lib id in e m p ro ie c ti, in cib u m parci.
F id e s d ic tis p r o m is s is q u e n u lla , n is i qu a ten u s e x p e d it.
C h arak tery sty czn e, że w tzw . A utografie D ługosza cały te n ustęp, po dobnie jak c y ta t w zw iązku ze sprow adzeniem K rzyżaków , w p isa n y je s t w lu k ę pozostaw ioną przez kopistę n a końcu rozdziału, in ną ręk ą, być m oże — pod św ieżym w rażeniem le k tu ry rzym skiego h is to r y k a 15. W jeszcze szerszym zakresie w yzyskał Długosz p a rty jsk ą księgę J u s ty n a w opisie życia i obyczajów L itw inów . E tno grafii tego lu d u pośw ię-15 Zob. B ibl. C zartoryskich, rkps 1306. Por. W. S e m k o w i c z - Z a r e m b i n a ,
Ś L A D Y J U S T Y N A W „ H IS T O R II P O L S K I “ D Ł U G O S Z A 1 6 3
cone są w w yd an iu H istorii dw a bezpośrednio po sobie następ u jące roz działy (12, 470—475). Zbieżność zaw artych w nich inform acji (rzym skie pochodzenie plem ienia, jego zależność od Rusi w yrażająca się w płaceniu danin, k u lt sił przyrody, zwyczaj palenia ciał zm arłych, dziedziczność niew olnictw a, b ran ie w niew olę za długi i niew ypełnione zobow iązania sądowe, ścisłe przestrzeganie tajem n ic p ry w a tn y c h i państw ow ych) n a suw a przypuszczenie, że m am y do czynienia z dw iem a red akcjam i tego samego tem atu . D om ysły te potw ierdza A utograf, w k tó ry m w e rsja druga zachow ana je st w form ie późniejszego dopisku n a m arginesie i dołączo nym do rękopisu w ycinku k a rty (fol. 1014— 1015).
Dzięki zachow aniu obu w ersji m ożna z łatw ością stw ierdzić, w jakim k ieru n k u szła praca Długosza nad doskonaleniem tekstu. Ech staroży tny ch nie b ra k już w red ak cji p ierw szej. Obok c y ta tu z B u k o lik (ecl. 2, 60), k tó ry n asu w a się historykow i w zw iązku z p rzy jęty m na L itw ie kultem bóstw leśnych, pojaw iają się w nim ślady Justynow ego opisu Scytii w pa ro k ro tn ie p ow tarzanych w zm iankach o ostrym klim acie Żm udzi.
D ługosz Justyn
in reg io n es [...], quae a ssid u is fe re u ru n - q u a m v is con tin u is frig o rib u s u ra n tu r tu r frig o rib u s [12, 470] [2, 2]
im b re e t frig o re rig escu n t [12, 472] c u m [...] aliae [sc. te r r a e ] r ig e r e n t f r i-g o ris im m a n ita te [2, 1]
frig o re rig e n t n u lla [sc. terra ) m a g is rig e a t fr ig o rib u s
Te rem iniscencje frazeologiczne m usiał jednak a u to r uznać za nie zadow alające, skoro przebudow ał cały rozdział, nadając m u w blisko jed nej trzeciej form ę odpow iadającą w iernie relacji rzym skiego h isto ry k a o P a rta c h (41, 1 i n.).
C h arak tery sty k ę obyczajów Litw inów rozpoczyna opis trady cyjn ego stro ju i uczesania:
V e stis e t a b scissio b r e v is ca p illo ru m ac b a rb a e o lim m c r is fu it. [12, 474]
Już tu m ożna się dop atry w ać w pływ u Ju sty n a , k tó ry m ówi o P a rta c h :
V e s tis o lim su i m o ris; [41, 2]
Zaraz w n astępnym zdaniu zależność ta p rzybiera form ę dosłownego niem al naśladow nictw a:
D ługosz
E x ercitu s p a rte m m a io re m e x ser- v itiis co n ficiu n t [...] in quo n im ia m au s- te r ita te m et p a rsim o n ia m p lu sq u a m b ar- ba rica m e x ercen t, n u squ am v e l raro m
a-Justyn
E x e rc itu m n on , u t a lia e g e n te s , lib e - roru m , sed m a io re m p a rte m s e r v itio r u m h a b e n t, q u o ru m v u lg u s n ü lli m a n u m it- te n d i p o te s ta te p e rm issa ac p e r hoc
n u m itte re so liti, ac p er hoc om n ib u s se r v is n a scen tib u s, c re sc it in d ies eoru m nu m eru s. [12, 474] 16
L o c u p le tis s im u s u t q u isq u e e st, ita p lu res in b ellu m p rin c ip i suo a rm a to s p ra eb et.
I n te r s e p te m tr io n a le s p o p u lo s o b sc u - rissim i, R u th en o ru m s e r v itu ti e t tr ib u tis v ilïb u s o b n o x ii, u t c u iv is m ir u m v id e a - t u r ad ta n ta m eos fe lic ita te m , s iv e p e r p ro p r ia m v ir tu te m , s iv e p e r fin itim o ru m ig n a v ia m e t d e s id ia m p r o v e c to s , u t im - p e r e n t [...] R u th e n is, su b q u o ru m im p e - rio an n is p ro p e m ille v e lu ti se r v ile v u l-
gus fu ere.
o m n ib u s se r v is n a scen tib u s in d ie s cres c it. [41, 2]
L o c u p le tissim u s u t q u isq u e est, ita p lu re s in bello é q u ité s rég i suo pra eb et.
H i e t A ssy r io ru m e t M ed o ru m te m - p o rib u s in te r o rie n tis p o p u lo s obscu- rissim i fu e re [...] p o stre m u m M acedon i- bus [...] se r v ie ru n t, u t c u iv is m ir u m v i- d e a tu r ad ta n ta m eos fe lic ita te m p er v ir tu te m p ro v e c to s, u t im p e r e n t g e n ti- bus, su b q u a ru m im p e rio v e lu ti se r v ile vu lg u s fu ere. [41, 1]
D odane przez D ługosza zastrzeżenie, że pow odzenie sw oje zaw dzięcza ją L itw in i bądź w łasn em u m ęstw u, bądź ospałości i len istw u sąsiadów („sive per propriam v ir tu te m , sive p er fin itim o r u m ignaviam et desidiam provectos“), naw iązując zresztą do wcześniejszego m iejsca, w którym m ówi o tym plem ieniu:
quos e tia m P olon oru m se g n itie e t d iv isio n e [...] m a g is au daces c o n sta b a t fu isse e t ro b u sto s, qu am p ro p ria v ir tu te [12, 368]
— m a swój odpow iednik w Ju sty n o w ej relacji zarzutów Tem istoklesa przeciw Spartanom :
q u o d non p ro p ria v ir tu te , sed im b e c illita te so cioru m p o te n tia m q u a e re re n t. [2, 15]
W dalszym ciągu opisu Długosza czytam y, że L itw ini palą ciała zm ar łych, k tóre potem w raz z daram i zasypują ziem ią („terra o bru u n t“). Różnią się ty m od Partów , któ rzy rzu cają ciała n a pożarcie ptakom , lecz kości także zasypują ziem ią („nuda d e m u m ossa o b r u u n t 43, 3).
D ługosz
In gen ia g e n ti tu m id a , se d itio sa , fr a u - d u le n ta , pro ca cia , m en d o sa e t parca.
[12, 475]
N a tu ra ta c iti, arcana sua e t suorum p rin c ip u m sile n tio te g u n t
in lib id in e m e t e b r ie ta te m e t a ssen ta - tio n e m p r o c liv i [...]. P a rsim o n ia e d e d iti e t in cib u m parci.
Nie trzeb ą dodawać, że w św ietle tego zestaw ienia źródłow a w artość relacji Długosza może nasuw ać pew ne w ątpliw ości.
16 N astęp u je ustęp o braniu w n ie w o lę za długi, w zo ro w a n y na Cezarze (B ell.
G all. VI, 13). Por. M a d y d a , op. cit., s. 198.
Justyn
Ingenia g e n ti tu m id a , sed itio sa , fra u - d u le n ta , pro ca cia . [41, 2]
n a tu ra ta c iti [...] secu n d a a d v e rsa q u e s i le n tio teg u n t.
Ś L A D Y J U S T Y N A W „ H IS T O R II P O L S K I “ D Ł U G O S Z A 1 6 5
Rem iniscencje z J u s ty n a tow arzyszą polskiem u historykow i w opisie bitw y pod G runw aldem . M otyw sprow adzenia przez K rzyżaków wozów z łańcucham i na p rzyszłych jeńców m a oczyw istą analogię w zachow aniu się Achajów. k tó rzy n a w ojnę z M um m iuszem zabierają tabo ry p rzezna czone na łupy ze zw yciężonych w rogów 17.
D ługosz Justyn
R ep erta e a u te m fu e re a liq u o t in v e lu ti n ih il n e g o tii R om an o h ello s u s c e - C ru ciferico e x e rc itu q u a d rig a e, v in c u lis p is se n t [...] p r a e d a m n o n p r o e - ta n tu m m o d o e t ca ten is on u stae, qu as H u m c o g i t a n t e s e t v é h ic u la a d C ru ciferi, certa m sib i o m in a ti, D iv in ita te sp o lia h o stiu m re p o r ta n d a a d d u x e r u n t in con su lta, v ic to ria m , n e c p r a e l i u m e t coniuges lïb ero sq u e suos a d sp e c ta -
m e d i t a t i s e d t r i u m p h и m , a d cu lu m ce rta m in is in m o n tïb u s p o su eru n t. v in c ie n d u m P o lo n o ru m c a p tiv o s co n - [34, 2]
d u x e ra n t. [13, 60— 61]
Przy sposobności m ożna w spom nieć o innym pokrew nym tem u m o ty wie, który za w zorem J u sty n a d w uk ro tnie pow raca w Historii. Zw ycięstw o i płynące z niego korzyści, a nie sam ą w ojnę, m a przed oczami A ntioch zachęcany przez H an n ib ala do w ojny z Rzym ianam i:
non ta m de hello q u a m de p ra e m iis v icto ria e co g ita ret. [31, 3]
Podobną postaw ę p rzy b iera w ojsko K azim ierza O dnow iciela w w ojn ie z M asławem („non de pugna, sed de praem iis pugnae cogitantes 10, 286), a także król w ęgierski A n d rzej w w ojnie z B olesław em Ś m ia łym („magis de victoriae praem iis, quam de pugna cogitabat; 10, 328). Przyw iezione przez K rzyżaków łańcuchy posłużyły zwycięzcom do zw iązania ich samych. Ten parado k saln y finał krzyżackiej b u ty o p a tru je Długosz uwagą:
E r a t s p e c t a c u l o d i g n a e t p r o a e s t i m a t i o n e r e r u m s o r t i s h u m , a n a e m i r a n d a r e s , qu o d d o m in o s p ro p rio s p ro p ria v in c u la e t c a ten a e in c lu d e re n t, e t h o stiles cu rru s [...], in fra q u a rta le unius horae a regio e x e r c itu d ir e p ti. Г13, 61]
Tu także znajdujem y echo Ju sty n o w ej refleksji nad klęską K serksesa:
E r a t r e s s p e c t a c u l o d i g n a e t a e s t i m a t i o n e s o r t i s h u m a n a e r e r u m v a r i e t a t e m i r a n d a in ex ig u o la te n te m v id e r e n a v ig io , q u em pau lo a n te v ix a e q u o r om n e c a p ie b a t, c a r e n t e m o m n i e t i a m s e r v o r u m m i n i s t e r i o, cu iu s e x e r c itu s p r o p te r m u ltitu d in e m te r r is g ra v e s eran t. [2, 13]
P rzedstaw iony przez J u sty n a trag iczn y k o n trast m iędzy daw ną potęgą i nędznym końcem niedoszłego zwycięzcy pow raca w przem ów ieniu J a giełły nad trupem W ielkiego M istrza:
H iccine, in q u it, о m ilite s m ei! qu am fo e d u m e st s u p e r b ire in D eum . Is en im , q u i h estern o d ie p lu res region es e t régn a suo d e s tin a b a t im p e rio , q u i p a re m suae p o te n tia e non a e s tim a b a t se re p e rtu ru m , ia c e t o m n i d e s t i t u t u s s u o r u m a и x i l i о, m ise rr im e tru cid a tu s; q u a n tu m su p e r b ia h u m ilita te in fe rio r s it o ste n d e n s. [13, 65]
Podstęp D em arata przesyłającego Spartan om wiadom ość o najeździe perskim na tabliczkach pow leczonych dla niepoznaki w arstw ą w osku po służył za w zór Długoszowem u A ndrzejow i z Tęczyna, k tó ry w raz z n ak a zem w y d ania zam ku kam ienieckiego L itw inom przekazu je u k ry te w św ie cy tajn e polecenia, sprzeczne z oficjalnym poselstw em .
D ługosz Justyn
lite r a m in o rb e m c o n v o lv u n t e t in sim i- D e m a ra tu s [...] o m n ia in ta b e llis lig -litu d in e m cerei cera v e stiu n t; qu oqu e n e is m a g is tr a tib u s p e r s c r ib it e a sd e m q u e m in o r e ss e t d o li su spicio, lite ra m ed io cera su p e r in d u c it d é lita , ne a u t sc rip tu r a in clu sa, a p a rte u tra q u e lu m in a p o n u n t sine te g m in e in d ic iu m d a r e t a u t recen s ign e et fla m m a in itia ta ; ca n d ela m ipsam zera d o lu m p r o d e r e t; fid o d e in d e se r v o pu ero c u id a m Z a k lic za e T a rlo n is tr a d u n t, p e rfe re n d a s tr a d it iu sso m a g istra tib u s d a ta q u e sib i m a rca la to ru m grossoru m , S p a rta n o ru m tr a d e re . Q u ibu s p e r la tis u t eam [...] M ich aeli B u c za c zk y re d d a t, L a ca ed em o n e q u a estio n i res d iu fu it, fa cile p e rlic iu n t [...]. Q ui m y s te r iu m a li- qu od n equ e s c r ip tu m a liq u o d v id è r e n t qu od fe r re eam , n equ e o tio su m eiu s si- nec fru str a m issa s su sp ic a re n tu r t a n -g n ific a tu m , t a n t o q u e r e m m a i o- t o q u e r e m m a i о r e m q u a n t o r e m , q u a n t o o c c u l t i o r e s s e t , e s s e t о c c u l t i o r p u t a b a n t [...].
r a t и s, ru p ta ca n d ela , lite r a m in c lu - E rasa ig itu r cera b e lli con silia d e te g u n -sa m c o m p e r it. [13, 425] tur. [2, 10]
Do zapożyczeń w yw ołanych analogią historyczną należy n iew ątpliw ie a rg u m en tacja, jak ą w k ład a Długosz w u sta panów w ęgierskich n am a w ia jących W ładysław a Jagiellończyka do przyjęcia korony:
R egno n o stro g ra v issim is im p e n d e n tib u s b ellis se ru m in e x p e c ta tio n e in fa n tis [syna zm arłego króla A lberta] a rb itra m u r a u x iliu m . [13, 640]
Położenie pań stw a zagrożonego w ojną i posiadającego dziecko na tro nie żywo przypom ina sy tu ację M acedonii w m om encie objęcia w ładzy przez Filipa:
u b i g ra vio ra bella im m in e b a n t seru m q u e a u x iliu m in e x p e c ta tio n e in fa n tis e ra t [7, 5]
Nieufność, z jak ą przyjęto w k ra ju wiadomość o śm ierci W arneńczyka, tłum aczy Długosz pow szechnym prześw iadczeniem o jego niezw yciężonym m ęstw ie :
sicu t in v ic ta e v ir tu tis re g e m scieb a n t, ita iliu m n u lla ten u s eo p ra elio occidissc op in a b a n tu r. [14, 2]
Myśl tę pow tarza o p arę stro n dalej:
Ś L A D Y J U S T Y N A W „H IS T O R II P O L S K I“ D Ł U G O S Z A 1 6 7
T rud no się oprzeć w rażeniu, że polski h istoryk naw iązuje tu św iadom ie do opisyw anej przez J u s ty n a powszechnej kon sternacji po śm ierci Ale k san d ra, w y n ik łej z przekonania, że tak niezw yciężony k ról nie może um rzeć :
u t in v ic tu m reg em , ita im m o r ta le m esse c re d id e ra n t [13, 1].
K iedy K rzyżacy zdają sobie spraw ę, że zw ycięstw o pod Chojnicam i będzie powodem nowej zgubnej dla Zakonu w ojny („victoriam [...] suam de Polonis rela ta m non fin e m belli, sed causam m aioribus bellis fore et occasionem delendi O rdinis e x o rta m “; 14, 189), odzyw a się w ty m echo przestróg T em istoklesa po bitw ie pod M aratonem (,,victoriam Ułam de Persis non fin e m sed causam maioris belli fo re“; 2, 12).
N atrafiam y też nieraz u Długosza na ślady m arginesow ych uwag, jakim i o p atru je J u s ty n opisyw ane przez siebie w yd arzen ia i postacie. K om entarze tak ie p o jaw iają się już w poprzednio przytoczonych frag m en tac h H istorii, gdzie w niejedn y m w y padku sygnalizują w zajem ny związek pokrew nych, choć odbiegających od siebie w szczegółach, m otyw ów . Re m iniscencji z Ju s ty n a w ty m zakresie m ożna przytoczyć więcej.
O pisując troskliw ość króla w ęgierskiego W ładysław a wobec pozbaw io nego tro n u kuzyna Salom ona, Długosz kończy stw ierdzeniem :
id q u e sib i p rim u m curae fu it, u t S alom on i ip s i n ih il p ra e te r a p p e lla tio n e m re- g ia m d e e ss e t [10, 367J
Na sform ułow aniu ty m m ogła zaważyć uw aga J u s ty n a o H ieronie:
n ih il ei reg iu m d eesse p r a e te r reg n u m v id e r e tu r [23, 4]
K iedy K onrad M azowiecki pobity przez H enryk a Brodatego pod Skałą
przy stęp u je do oblężenia M iędzyborza, h istoryk uprzedza w ynik bitw y zastrzeżeniem :
S ed fo rtu n a sua cu m loco m u ta ta non e s t [11, 227J
J e st to oczywiste naśladow nictw o m iejsca, w któ ry m Ju s ty n p rzed sta wia pow rót H annibala do A fryki:
re v e r s o K a rth a g in e m s ta tim cu m loco fo r tu n a m b e lli m u ta ta m [31, 5]
Podobnym frazesem kom entuje polski h isto ry k przyznanie w 1454 r. ulg podatkow ych m iastom pruskim :
cu m d u cib u s e t m a g istra tib u s suis m u ta ta m e tia m esse fo r tu n a m [14, 161]
W yrażenie to zresztą m a u J u sty n a jeszcze bliższy odpow iednik:
O rzezi gdańskiej z 1310 r. pisze Długosz:
R aro urnquam P olon ici san gu in is in alicu iu s loci co n q u isitio n e p lu s effu su m .
[12, 44]
Taką sam ą uw agą unaocznia Ju sty n rozm iary klęski P ersów pod Issos :
ra ro in ullo p ro elio ta n tu m san gu in is fu su m est. [11, 14]
P ostać zdrajcy W incentego z Szam otuł, k tó ry w bitw ie pod Płow cam i przechodzi n a stronę polską, w yw ołuje u polskiego h isto ry k a refleksję (,,fid io r regi et patriae post fu g a m , quam M agistra et C ruciferis post b é n é f i c i a 12, 150) n aw iązu jącą n iew ątpliw ie do oceny słynnego re n e g a ta spartańskiego D em aratosa („am icior patriae post fu g a m quam regi post b én éficia “; 2, 10). P o śm ie rtn a pochw ała W itolda jako pierw szego i je d y nego w ielkiego m ęża stanu w dziejach L itw y zn ajdu je swój w ie rn y p ier w ow zór w słowach, jakim i rzym ski historyk c h arak tery zu je tebańskiego b o h atera Epam inondasa.
D ługosz Justyn
n u llu m a e ta tis suae p rin c ip e m W ith a w d o nam n equ e hunc a n te d u cem u llu m m e -c o m p a ra n d u m fu isse [...] qu i p a tr ia m su- m o ra b ile b e llu m g essere [sc. T h eban i] a m o b scu ra m , te n u e m e t ig n o b ilem , fa - nec p o ste a v ir tu tib u s sed c la d ib u s in si-m a re r u si-m g e sta ru si-m e t c la r ita te p risi-m u s gnes fu e r e ; u t m a n ife stu m s it p a tr ia e in lucern p r o d id e r it e t e x tu le r it, quae in g lo ria m e t n a ta m e t e x tin c ta m cum eo su b s e q u e n tib u s d u cib u s non aequ e su b s ti- fu isse. [6, 8]
tit: n ec d u b iu m v id e b a tu r, g lo ria m L i- th u a n ica m e t p e r iliu m p a rta m , e t cum eo e x tin c ta m fore. [13, 416]
Ze szczególnym upodobaniem przysw aja sobie Długosz typow e dla sty lu Ju s ty n a w y rażenia antytetyczne.
W ypraw y w o jen n e A ntiocha, prow adzące w rezultacie do u tra ty Syrii, c h a ra k te ry z u je rzym ski h isto ry k lap id a rn ą senten cją:
d u m a lién a a d fe c ta t, u t a d so le t fie ri, p ro p ria p e r d e fe c tio n e m S y ria e a m is it [39, 1]
Długosz przenosi to określenie n a zaborczą politykę żony księcia W ła dysław a, K ry sty n y :
q u a e a lien o s p rin c ip a tu s [...] e x p e tiit, iu s tis s im o D ei iu d ic io e tia m p ro p r io s a m is it fi l , 241
P o w tarza je w odniesieniu do jej m ęża:
p ro p ria p e r d id it, qui u su rp a re n ite b a tu r a lién a [11, 53]
O księciu kujaw skim K azim ierzu:
q u o n ia m [...] o ccu pare so litu s e ra t aliéna, iu sto D ei iu d icio p ro m e ru it, u t p e r d e r e t pro p ria , f i l , 383]
Ś l a d y j u s t y n a w „ h i s t o r i i p o l s k i “ d ł u g o s z a
W reszcie o Bolesławie, księciu Brzegu, pisze:
16У
a l ié n a i l l i c i t e a p p e t e n s p r i v a t u r p r o p r i i s [12, 109]
Decyzja odtrąconego przez W andę R ydygiera {„quod precibus non poterat, arm is c o n fe c tu ru s“; 10, 71) jest echem poselstw a w y gn any ch z m iasta K artagińczyków : {„quod precibus nequeant, arm is se consecutu- r o s 18, 7). P rzy czy n ę e k sterm in acji Jadźw ingów tłu m aczy Długosz straceńczą odwagą, k tó ra popychała ich do w alki z przew ażającym liczebnie w rogiem :
cum p a u c i a m u l t i s f a c i l e s u p e r a r e n t u r . [11, 389]
Można w ty m dostrzec echo k om entarza Ju s ty n a do klęski M acedoń czyków w b itw ie z G allam i:
p a u c i a p l u r i b u s , t r e p i d i a v a l e n t i b u s f a c il e v i n c u n t u r . [24, 6]
Opisując n agłą zm ianę losu, k tó ra pokonanem u przez Sędziw oja Do- m aratow i pozw ala wziąć górę nad niedaw nym zwycięzcą, m a Długosz w pam ięci obraz sycylijskiego ty ra n a Agatoklosa.
D ługosz Justyn
e t s p o l i a a b l a t a r e p e t i t e t h o s t i l i b u s p o - q u i s u a t u e r i n o n p o t e r a t , i m p u g n a r e t t it u r , v i c t o r i b u s q u e v i c t u s i n s u l t â t [1 2 , a l ié n a v i c t u s q u e v i c t o r i b u s i n s u l t a r e t .
424] [22, 4] '
W ojsko tureckie, któ re nie m iało odwagi staw ić czoła W arneńczykow i w otw artym polu, usiłuje w ykorzystać niepom yślne dla jego arm ii w a ru n ki teren u :
q u a t e n u s e x e r c i t u m r e g i s d u m v i r t u t e n o n p o s s e t , i n q u i t a t e lo ci e t o p p o r t u - n i t a t e t e m p o r i s i n v a d e r e t [13, 687]
W podobny sposób p rzedstaw ia Ju s ty n okoliczności klęski M esseńczy- ków w w ojnie ze S partą:
M essen ii, cu m v ir tu te non p o ss e n t, p e r in s id ia s e x p u g n a n tu r . [3, 5].
R etoryczne an ty tezy rzym skiego historyka:
v o s m e e x V i c t o r e v i c t u m , v o s m e e x i m p e r a t o r e c a p t i v u m f e c i s t i s ; [14, 4]
s u b i t u m se e x socio f e c i t h o s t e m Г16, 4]
f a c t u s e x h o s p i t e g e n e r [43, 3]
— m ają odpow iedniki w zw rotach Długosza:
e x a r b i t r o p r o c u s f a c t u s [12, 293 — o cesarzu K arolu] e x h o s te m e d i a t o r f a c t u s
[12, 372 — o K iejstu cie] u t e x a u x i l i a t o r e [...] se h o s t e m [...] n o n c o n s t i t u e r e t
[12, 45]
Z dziedziną an ty tez graniczą niem niej ch arakterysty czne dla J u sty n a sądy porównawcze. W ielkoduszność Cyrusa, k tó ry wobec pokonanego
A styagesa nie zapom niał o łączących go z nim w ięzach rodzinnych, cha ra k te ry z u je rzym ski h isto ry k zw rotem :
n e p o te m [...] in illo m a g is q u a m v ic to r e m e g it [1, 6]
W podobny sposób ocenia Długosz postępow anie Bolesław a Chrobrego:
erga R u th en os v ic to s [...] p a tr e m se m agis, q u a m v ic to r e m e g it [10, 215]
0 A teńczykach pisze Ju sty n , że osiągnęli w ięcej, niż m ogli zapragnąć:
o p era [...] A th e n ie n siu m [...] effe c tu m aiora q u a m v o to fu e re [2, 6]
T ak sław a Chrobrego przew yższyła najśm ielsze życzenia króla:
g lo ria m e ffe c tu m a io ri con secutus, qu am v o to [10, 200]
Zjednoczone siły książąt ruskich m iały być straszniejsze dla w roga niż w róg dla nich sam ych:
tim e n d i m agis cen seri d e b e a n t q u a m tim id i [10, 439]
J e s t to echo J u s ty n owego o kreślenia potęgi P tolem eusza:
n on ta m tim e r e t h o stem q u a m tim e n d u s ip se h o stib u s esset. [13, 6]
W ielokrotnie pow raca u Długosza myśl, że osobiste zalety wodza m ają dla zw ycięstw a w iększe znaczenie od siły zbrojnej:
m o d e s tia e t v ir tu te B o lesla i [...] m agis q u a m a rm is v ic ti [10, 215 — o R usinach] m a g n itu d in is suae in d e v ic to s d e m e n tia p lu re s P o m era n o ru m c iv ita te s cep it, q u a m a rm is [10, 459 — o B o lesła w ie K rzyw oustym ]
K a z im ir i [...] c le m e n tia e t lib e ra lita te m agis q u a m a rm is e x p u g n a tu s [11, 134 —
M ieszko Stary]
b e n e v o le n tia e m agis, q u a m a rm is [...] cessu ru m [14, 503 — o królu czeskim Jerzym ]
Za w zór m ogły posłużyć polskiem u h isto ry ko w i m iejsca, w któ ry ch J u s ty n m ówi o źródłach sukcesów A leksandra i Cezara:
quos [p ra efecto s D a rei] non ta m a rm is q u a m te rro re n o m in is su i v ic it. [11, 6]
p lu s [...] C aesar m a g n itu d in e n o m in is su i fe c it q u a m a rm is fa cere aliu s im p e ra to r p o tu is s e t. [42, 5]
C zytam y w H istorii, że oblężenie K alisza w 1284 r. przyniosło P rze m ysław ow i W ielkopolskiem u więcej hań by niż korzyści:
p lu s d e d eco ris e t d a m n i q u a m v ilita tis [u tilita tis ] e x ea re fe re n s [11, 474]
1 to określenie m a odpow iednik u Ju s ty n a w opisie ucieczki Rzym ian p rzed A ntiochem :
Śl a d y j u s t y n a w „h i s t o r i i p o l s k i“ d ł u g o s z a 1 7 1 M iśnieńczycy w w ojnie z Czecham i nie tylko dorów nują wrogom , lecz zdobyw ają nad nim i przew agę:
non m o d o pares, sed su p erio res B oh em is esse co ep era n t [13, 361]
W podobny sposób m ów i J u s ty n o zw ycięstw ach P artó w nad R zym ia nam i :
non p a res solum , v e r u m e tia m v ic to re s fu ere. [41, 1]
J u s ty n określa E pam inondasa jako nie tylko w ielkiego wodza, lecz i dzielnego żołnierza:
n on d u c is ta n tu m , v e r u m e t fo r tis s im i m ilitis o ffic io f u n g itu r [6, 7]
Pochw ałę tę w odw rotnej kolejności pow tarza Długosz w odniesieniu do W incentego z Szam otuł:
non m ilitis solu m , se d e t d u cis m u n ere fu n gen s [12, 150]
Podobna m yśl pow raca zresztą w H istorii w sform ułow aniach pozosta jących pod w yraźn y m w pływ em Sallustiusza 18. Dalszych ech frazesu J u s ty n a m ożna się d o patrzyć w zw rotach:
a d v o c a ti m agis q u a m a r b itr i officio fu n gi [12, 166 — o Jan ie L uksem burczyku]
non tir o n is so lu m , se d d u c is o ffic io se e x h ib e t p e r fu n c tu r u m [10, 419 — o B o le s ła w ie Śm iałym ]
W pływ Ju sty n a zaznacza się rów nież w yraźnie w dziedzinie m etafo r i obrazów, których nie b rak w dziele polskiego historyka. Tu także n a potykam y na przy kład y dosłow nej adoptacji m iejsc z epitom y Trogusa. Bolesław C hrobry przepow iada na łożu śm ierci klęski, jakie spadną n a Polskę za jego następców , posługując się obrazem krw aw ej ofiary składa nej n a grobach zm arłych:
q u a n tu m q u e cru o ris d o m e s tic is b e llis P olon ia fu su ra s it, q u a n tis q u e c a e d ib u s m e a b su m p to p a re n ta tu ra [10, 227]
Je st to w iern a kopia przedśm iertnej w izji A leksandra W ielkiego:
se [...] paen e oculis v id e r e d ix it, q u a n tu m s it in hoc c e rta m in e sa n g u in is fu su ra M acedon ia, q u a n tis ca ed ib u s, quo cru ore m o rtu o sib i p a re n ta tu ra [12, 15]
Pełen ekspresji obraz nadciągającej burzy w ojennej, jak i u J u s ty n a m aluje przed oczami sw ych poddanych Filip V M acedoński, w p la ta D łu gosz w przem ow ę panó w polskich, k tó rz y na zjeździe w Łucku p rag n ą uzm ysłow ić Jagielle grozę wiszącej w pow ietrzu w ojny z W itoldem .
D ługosz Justyn
v id e s n u b e m tru c is e t cru en ti belli, p ro - v id e r e se ita q u e a it c o n su rg e n te m in c e lla m to n a n te m aspicis, m agn o cru oris Ita lia n u b e m illa m tr u c is e t cru en ti belli, im b re , [...] om n ia fo ed a tu ra m . [13, 373— v id e r e to n a n te m ac fu lm in a n te m ab occa-
374] su p ro c e lla m [...] m agn o cru oris im b re
o m n ia fo e d a tu ra m . [29, 3]
O braz szaleńca zadającego sobie ran y w łasnym m ieczem — w zorow any niew ątpliw ie na pierw szych w ierszach Farsalii L ukana 19 — sym bolizuje u J u s ty n a bratobójcze w alki obyw atelskie po śm ierci A leksandra W iel kiego:
M acedon ia in du as p a rte s d iseu rre n tib u s d u cib u s in sua visc e ra a rm a tu r fe r ru m q u e ab h o stili b eilo in c iv ile m sa n g u in em v e r tit, e x e m p l о f u r г n- t i u m m an u s ac m e m b ra sua ip sa caesura [13, 6]
Długosz w prow adza ten m otyw jako k om entarz w alk m iędzy synam i K rzyw oustego:
d is c o rd a n tib u s [...] du cibu s, P olonia arm a con tra se ip s a m su m p sit, fe rru m q u e , qu o d in h ostes ve rsu ra erat, in p ro p ria visc e ra c o n v e r tit e t f u r e n t i u m i n s t a r ira s c o n c e p it, g la d io s c o r r ip u it, co rp u s su u m ac m e m b r a c iv ili b e llo m u ti- la tu ra [11, 2]
Szerzące się niezadow olenie, jak ie w yw ołały re p re sje B olesław a W stydliw ego w obec zbunto w an ych książąt śląskich, unaocznia Długosz o brazem rozchodzącej się po ciele trucizny :
ca lu m n ia ru m en im viru s [...] p er o m n ia su oru m p rin c ip a tu u m loca [...] d iffu n - d e b a tu r g ra s sa b a tu r q u e [11, 429]
Z klęską zarazy p orów nuje h istoryk w rogą Polsce działalność K iejs tu ta :
v e lu t p e s tis m o r tife r a , q u a m v e r e b a n tu r in P olon iae re g n i d e s tr u c tio n e m q u a n - d o q u e g r a s sa tu r a m [13, 316]
J e st to w pew nym sensie odw rócenie m etafo ry Ju sty n a , w której rzeczyw ista choroba przy biera postać w ew nętrznej w ojny w ciele cho
rego:
p e r o m n es n e r v ö s a r tic u lo sq u e и т о ге p e s tife r o g ra s sa n te v e lu t in te s tin o sin - g u lo r u m m e m b ro ru m b ello in p u g n a b a tu r [23, 2]
Bezwzględność Jag iełły w stosunku do biskupa krakow skiego P io tra W ysza w y ry w a z u st h isto ry k a spóźnioną przestrogę:
r e x [...] in v ig ila re d é b u e ra t, ne g lo ria m su i n o m in is ta m fo e d a m acu la [...] fu s c a re t [13, 1471
Ś L A D Y J U S T Y N A W „ H IS T O R II P O L S K I“ D Ł U G O S Z A
Także to w yrażenie m a źródło u Ju sty n a, k tó ry w ten sposób przed sta w ia obaw y A leksandra zdającego sobie spraw ę z w łasnych o krucieństw :
v e re n s, ne [...] v ic to ria e g lo ria sa eiń tia e m acu la in fu sc a re tu r [12, 5]
Z m etaforą tą kojarzą się dalsze frazesy:
n e [...] sua cla d e fu sc a re t p a rta m v ic to ria m [13, 689 — o W arneńczyku] fu lg o re m e x im iu m e x se c r a b ili caligin e fu sca n te [13, 730] titu lo s su p e rio ru m su a ru m v ic to ria ru m [...] am a riu s m o rte d u c e b a t fu sca ri [10, 198 — o B o le sła w ie
C hrobrym ]
O kreślenie A ten jako jednego z dw ojga oczu G recji (znane z epigram u hellenistycznego poety Hegezjasza z M agnezji) p rzypisuje J u s ty n S p a rta - nom , k tórzy po w ojnie peloponeskiej odrzucają możliwość zburzenia po konanego m iasta:
n e g a v e r u n t se S p a rta n i e x d u o b u s G ra ecia e o cu lis a lte r u m e ru tu r o s [5, 8]
P rzenośnią tą, rozszerzoną o nowe w yobrażenia, posługuje się Długosz dla przedstaw ienia klęski u p adk u K onstantynopola:
e x du obu s C h ristia n ita tis ocu lis a lte r eru tu s, e x du abu s m a n ib u s a lte ra a m p u ta te [14, 145]
R em iniscencje z J u sty n a pojaw iają się także w dziedzinie porów nań. D w ukrotnie użyte przez J u s ty n a porów nanie najeźdźcy z burzą:
q u a si te m p e sta s ą u a ed a m cuncta p ro s te rn it [6, 2 — o K ononie] cum G ra ecia m v e lu ti te m p e sta s ą u a ed a m o ccu p a sset [7, 4 — o K serksesie]
— pow tarza Długosz o Łokietku:
te m p e s ta tis in s ta r m u lta solo s tr a v it [12, 131]
q u a si ą u a e d a m te m p e s ta s sin g u la caede e t ign e v a s ta n s [14, 525]
Na wieść o klęsce pod G runw aldem załogę M alborka ogarnia panika ta k w ielka, jak gdyby w rogow ie zdobyli już sam zam ek:
o m n ib u s [...], co n stern a tio n e [...] p a v o ris e t d o lo ris n im ii, n o n s e с u s q u a m s i c a s t r u r n с a p t u m f o r e t , o c c u p a t i s [13, 77]
P orów nanie to w ystęp u je parok ro tn ie u Ju sty n a ;
o m n ia u lu la tib u s n o n s e с u s a c s i u r b s i p s a c a p t a e s s e t , p e rs o - n a b a n t [19, 2]
h a и d s e с и s, q u a m s i a b k o s t e c a p t i e s s e n t , tr e p id a r e [22, 8] n o n a l i t e r , q и a m s i it r b s c a p t a e s s e t , o m n es tr e p id a v e r e [31, 2]
R em iniscencjom z J u s ty n a przypisać m ożna rów nież szereg zbieżności frazeologicznych obu autorów . W yrażenie Ju sty n a : „in sp em regni relic- tu s “ (31, 1 — o synu Ptolem eusza) — mogło być wzorem dla potocznego u D ługosza e p ite tu następców tro n u :
in sp e n t su c c e ssio n is g e n ito s [10, 69 o d zieciach K raka]
u te r q u e n o s tr u m in s p e m h u iu s re g n i g e n itu s [10, 430 — o sy n a ch W ła d y sła
w a H erm ana]
illu m [...] in sp e m huius [...] reg n i g e n itu m [12, 160 — o K azim ierzu W ielkim ]
O posłach R ydygiera, któ rzy w jego im ieniu proszą o rękę W andy grożąc najazdem w w ypadku odrzucenia propozycji, pisze Długosz:
W a n d a e n u p tia s su b b e lli d e n u n tia tio n e p e titu r o s [10, 71]
Sform ułow anie to — podobnie ja k cały m otyw 20 — m a źródło u J u s ty na:
H iarbas [...] E lissae n u p tia s sub b e lli d e n u n tia tio n e p e ti t [18, 6]
D w ukrotnie pow raca w H istorii m yśl o p rze trw a n iu do lepszych czasów:
m e lio r i te m p o r i se re s e rv a n d u m d e c r e v it [10, 342 — król Gejza] m e lio r i te m p o ri te r é s e r v a [10, 454 — ap el rycerza z d ru ży n y K rzy w o u steg o do narażon ego na
n ieb ezp ieczeń stw o k sięcia]
W zorem dla polskiego histo ry k a m ogło być w ezw anie, z jak im zw raca się do tow arzyszy pozostaw iony w T erm opilach Leonidas:
h o rta tu r socios, re c é d a n t e t se ad m e lio r a p a tria e te m p o ra r e s e r v e n t [2, 11]
— lu b król sp artań ski Kleom enes:
h o r ta tu r , u t se ad m e lio ra rei p u b lic a e te m p o r a r e s e r v a r e n t [28, 4]
W ielokrotnie pojaw ia się w opisach b itew u Długosza obraz wodza zbroczonego krw ią wrogów:
c ru ore occisoru m h o stiu m o b litu s e t m a d e fa c tu s [10, 286 — o K azim ierzu Odno
w icielu ]
h o stiu m cruore m a d en s [10, 438 — o B o le sła w ie K rzyw oustym ] sa n g u in e P olon ico m a d e n s [10, 553 — o k sięciu ru sk im Jarop ełk u ] c u m [...] to tu s san gu in e ba rb a rico m a d e r e t [13, 727 — o W arneńczyku]
N a w yobraźnię histo ry ka m ogła oddziałać postać Ju styn ow eg o Kleo- m enesa:
C leom en es r e x [...] to to corpore su o p a r ite r e t h o stiu m cru ore m a d en s [28, 4]
Zw ycięstw o K azim ierza O dnow iciela nad sprzym ierzeńcam i M asława p rzedstaw ia Długosz w słow ach:
M aslau m [...] a u x ïlia rio ru m [...] e x u lta n te m v ir ib u s [...] c o m p e s c u it [10, 286]
T rudno nie dostrzec w ty m echa dw u k ro tn ie użytego przez Ju sty n a frazesu :
G allos v ic to ria e x su lta n te s c o m p e s c u it [24, 5]
e t.D a r d a n o s [...] e x s u lta n te s m o r te D e m e tr ii [...] c o m p e s c u e r it [28, 3]
Śl a d y j u s t y n a w „h i s t o r i i p o l s k i“ d ł u g o s z a 1 7 5 W yrażenie Długosza „ex desperatione siq uidem in ju ro re m v e rsi“ (11, 354 — o drużynie Przem ysław a) — m a odpow iednik w zwrocie J u s ty n a : „ex dolore in jurorem v e r titu r “ (42, 4). W ierność H iszpanów w docho w yw aniu tajem nicy c h arak tery zu je rzym ski historyk zdaniem :
illis fo r tio r ta c itu r n ita tis cu ra q u a m v ita e . [44, 2]
W podobnych słow ach p rzed staw ia Długosz niezłom ność n ap ad n iętej przez żołnierza zakonnicy:
m agis p u d ic itia m curae esse, q u a m v ita m [12, 117]
Pojęcie „słodyczy“ łu p u w ystęp u jące w opisie najazdu d rużyn y J a nusza W edelskiego na ziem ie księcia szczecińskiego Św ięcibora: „praedae dulcedine illecti“ (12, 314) — m a dokładny odpow iednik u J u sty n a (32, 3). Podobnym naśladow nictw em jest zw rot:
D ługosz Justyn
e x e rc itu m p er v illa s p ra ed a e d u lc e d in e p ra ed a e d u lced in e [...] sparsos m ilite s sp a rsu m [13, 462] [5, 5]
Zażegnanie buntu, jak i groził Ludw ikow i W ęgierskiem u ze stro n y pa nów polskich, m a pew ną analogię w opisie przedśm iertnych dyspozycji A leksandra W ielkiego:
D ługosz Justyn
d ato [...] P etro S za fra n yecz [...] castro e x e m p tu m d ig ito a n u lu m P erd icc a e tr a -regio [...] g l i s c e n t e m s e d i t i o n e m . d id it, qu ae res g l i s c e n t e m a m i -e x t i n g u i t [12, 373] c o r u m d i s s e n s i o n e m s e d a v i t
[12, 15]
N adludzką w ytrw ałość oblężonych w Lużeńcu W ęgrów c h a ra k te ry z u je polski h istoryk zwrotem :
n ih il ta m e n d iffic ile era t p ersu asis m o ri [14, 101].
J e st to zm odyfikow any frazes Ju sty n a , k tó ry w ten sposób ocenia po staw ę skazanych na zagładę S p artan w Term opilach:
n ih il er a t d iffic ile p ersu a d ere p ersu a sis m o ri [2, 11]
N iezdecydow ana p olityka K azim ierza Jagiellończyka nasuw a Długoszo wi porów nanie z chw iejną postaw ą człowieka kulaw ego:
re x [...] in u tra m q u e p a rte m clau dican s [14, 114]
O dzyw a się w tym — być może — rem iniscencja w yrażenia J u s ty n a :
cu m reg iu m cla u d ica sset im p e riu m [6, 2]
O w spółczesnym sobie pokoleniu pisze Długosz, że zniew ieściałością d orów nu je kobietom („m o llitie corporis cum je m in is certare<(; 14, 471),
n aw iązując do Ju sty n ow ej c h arak tery sty k i S ardanapalla: „cum [...] m ollitia corporis [...] om nes fem in a s a n teire t“ (1, 3). Z w rot: „du cem [...] in id bellum subornât“ (14, 605 — o królu W ęgier M ateuszu) — m a wzór w w yrażeniu Ju sty n a : „regem in bellum subornabat“ (9, 7).
Siady lek tu ry Ju s ty n a dostrzec m ożna wreszcie w podobieństw ie pew nych m otyw ów treściow ych. Do tego rodzaju rem iniscencji należą poja w iające się w przedm ow ie dzieła w zm ianki o „herkulesow ym w y siłk u “ , jakiego w ym aga stojące przed historykiem z a d a n ie 21:
a rdu ae re i m o les, c la v a H ercu lis on erosior [10, IV]
[sc. opus] H ercu leo m agis ro b o ri q u a m m eo co n ven ien s [10, IX]
H erkulesow ą odwagę przy p isuje Ju s ty n Trogusowi, którego od zam iaru opracow ania dziejów pow szechnych nie odstraszał ogrom m ateriału :
n on n e n o b is P o m p e iu s H e г с u l e a a u d а с i a o rb e m te r r a r u m a d g re s su s v id e r i d e b e t [praef.]
B ohaterska postaw a W andy wobec pogróżek w roga przypom ina zacho w anie się scytyjskiej królow ej Tam yris.
D ługosz Justyn
N ih il a u te m W a n d a [...] ru m ore belli T a m y r is [...] non m u lie b r ite r a d v e n tu te r r ita [10, 71] h o stiu m te r r ita [1, 8]
Do tejże T am yris upodabnia Długosz żonę J a n a H unyadyego, k tó ra po stracie synów nie poddaje się rozpaczy, lecz m yśli o odwecie na wrogach.
D ługosz Justyn
non ad m u lie b r e s re c u r rit fletu s, du obu s T a m y ris o r b ita tis d o lo re m non in реп е d ie uno o rb a ta filiis, sed ad arm a la crim a s e ffu d it, sed in u ltio n is solacia
[14, 242] in te n d it [1, 8]
N ajazd B rzetysław a na Polskę charak tery zu je a u to r H istorii jako w y praw ę po gotow y do wzięcia łup:
in v a d e r e illu d [sc. re g n u m P o lo n ia e ], v e lu t p a ra ta m p ra e d a m [...], c o n s titu it
[10, 251]
W podobnym n astro ju ducha w yruszają M acedończycy na podbój W schodu:
to tiu s O rien tis o pes ia m qu asi su am p ra e d a m d u c e b a t [11, 5]
Klęski, jakie spadły n a Leszka Czarnego, m iały być zdaniem Długosza k arą za jego bezbożne czyny i przestrogą na przyszłość:
u t ta m sib i q u a m p o ste ris d o cu m en to s it [...], ne quis d e c a ete ro Deo [...] m en - tia tu r [...], e t qu od sin e relig io n e arm a, q u a n tu m cu n q u e p o te n tia , non vin ca n t.
[11, 487]
Ś L A D Y J U S T Y N A W „ H IS T O R II P O L S K I“ D Ł U G O S Z A 177
Ten sam sens p rzy p isuje J u s ty n zagładzie oddziału K serksesa w ysła nego na rab u n e k św iąty n i delfickiej:
u t in te llig e r e t, q u a m n u llae essen t h om in u m a d v e rs u s d eos v ir e s [2, 12]
Niegodną śm ierć arcybiskupa Gruszczyńskiego kom entuje Długosz uw agą :
ta le m m o r te m s o r titu s ą u a le m v ita m d u x e ra t [14, 593]
Podobna m yśl — choć w zupełnie innym kontekście — nasuw a się Ju styn ow i w zw iązku ze śm iercią Epam inondasa:
neąue ab hoc v ita e p ro p o s ito m o r tis ra tio d issen sit. [6, 8]
J a k w idać z przytoczonych zestaw ień, rem iniscencje z J u sty n a dadzą się w ykryć w H istorii nie tylko w postaci w yraźnych zależności frazeolo gicznych, lecz w n iejed n y m w y p adk u rów nież w elem entach treściow ych dzieła. Na pew ne — choć znacznie niklejsze — ślady znajom ości epitom a- to ra Trogusa n a tra fia m y także w m niejszych dziełach Długosza. Na p rzy kład ocena sam ow olnych rządów Bolesława Śm iałego w Ż yw ocie św. S ta nisława m a swój n iew ątp liw y w zór w opisie despotycznej w ładzy pierw szych królów Aten.
D ługosz Justyn
cuius [sc. regis] a r b itr ia p ro leg ib u s lib id o reg u m p ro legibu s h abebatu r er a n t [1, 34] [2, 7]
Dla scharakteryzow ania w strząsającego efektu, jak i w yw iera na oskar życielach biskupa w skrzeszenie zm arłego właściciela Piotrow ina, posłu guje się polski h isto ryk lap id arn ą antytezą:
e x a ccu sa to rib u s v e n e ra to re s e ffe c ti [1, 41]
Zw rot ten naw iązuje do ulubionych przez J u sty n a frazesów ty p u „su b itu m se e x socio fe c it h ostem “ (16, 4 — por. 14, 4; 43, 3), których echa — jak w ykazano poprzednio — pow racają nieraz na k artach Historii.
W żywocie św. K ingi p o jaw ia się w yrażenie: „grassante in dies aegri- tu d in etc (1, 289) — w zorow ane na określeniu rzym skiego h istoryka: — „per om nes nervös [...] ит о ге p estifero grassante (23, 2). W reszcie n iejed n o k ro tn ie w yzyskane w H istorii m iejsce J u sty n a : ,,Graecia [...] v e lu t in viscere sua arma c o n v e r tit“ (3, 2) — służy D ługoszowi raz jeszcze w dziełku Banderia P ru th en o ru m do unaocznienia odstęp stw a księcia szczecińskiego K azim ierza:
in v is c e ra p ro p ria f i x it g la d iu m , in p a tr ia m p ro p r ia m [...] c o n su rre x it [1, 588]
Że klasyczną stylizację tek stu stosow ał Długosz nie ty lk o w H istorii, świadczą rozsiane w jego m niejszych utw orach rem iniscencje z autorów
staroży tny ch , z k tórych dla przy k ład u przytoczym y najb ard ziej oczy w iste.
W mowie, którą biskup S tanisław usiłuje odwieść k róla od niegodzi w ych czynów i nałogów, ro zbrzm iew ają echa słynnej m ow y Cycerona przeciw K atylinie (Cat. 1,1):
Q uousque fo ed a s a n im a m tu a m , e t p ra e c ip ita s earn in in te r itu m su u m ? [1, 52]
W ysunięty przez biskupa arg um en t, że król jest w rów nym stopniu podległy śm ierci, jak jego p rosty poddany („qui sorte m ortalitatis a quo- cu m q u e rusticano hom ine non d i f f e r s 1, 52), n asuw a oczyw istą analogię z reflek sją Horacego:
u n da [...] o m n ib u s e n a vig a n d a s i v e r e g e s s i v e i n o p e s e r i m u s с o l o n i [C arm . 2, 14]
W słow a w zorow ane n a C ycerońskim Snie Scypiona (De rep. 6, 13) u b iera Długosz chw ałę wiecznej szczęśliwości zbaw ionych w łożoną w usta w skrzeszonego rycerza Piotra:
earn [sc. v ita m ], in qua b e a ti fe lic e s q u e visi'one B e n e d ic ta e T rin ita tis jr u u n tu r
[1, 41]
U jęcie to pow raca w przedm ow ie Ż y w o ta św . K in g i:
q uae cum C oelicolis B en ed ictae T rin ita tis aevo sem p itern o fru itu r v isio n e [1, 184] W tym że żywocie pow tarza się raz jeszcze potoczne w H istorii okreś len ie Liw iuszow e ,,rapto vivere a ssu etu s“ (27, 12) w zdaniu:
V a la ch o ru m [...] natio ra p to v iv e r e assu eta [1, 320]
W nie dokończonym żywocie O leśnickiego z n a jd u jem y echa L iw iuszo- w ej c h a ra k te ry sty k i H annibala, w y zy sk an ej już poprzednio w H istorii 22.
D ługosz L iw iu sz
C aloris, Irigoris, la b o ru m aequ e p a - caloris ас frig o ris p a tie n tia par [21, 4] tie n s ; [1, 557]
Dosłowny niem al cy tat z Sallustiusza um ieszcza polski historyk w B a n deria P ruthenorum , przedstaw iając m ęstw o rycerzy niem ieckich spod sz ta n d a ru św. Jerzego.
D ługosz S allu stiu sz
q u e m en im locu m qu isqu e pu gn an do ce- n am fere q u em q u isq u e v iv u s pu gn an do p e ra t, hune p ecto re a d v e rs o caden do e t lo cu m cep era i, eu m a m issa an im a co rp o re m o rie n d o te n e b a t [1, 576] te g e b a t [C at. 61]
Ś L A D Y J U S T Y N A W „ H IS T O R II P O L S K I“ D Ł U G O S Z A 1 7 9
W reszcie W ergiliuszow y „p rzek lęty głód złota“ (A e n . 3, 57) pow raca w tym że utw orze jako m otyw zdrady Kazim ierza, księcia Szczecina („sacra auri ja m ę d e v ic tu s “; 1, 588).
O upodobaniu D ługosza do lite r a tu r y an tycznej św iadczą w nie m n ie j szym stopniu przy taczane w Ż yw o tach analogie z postaciam i znanym i z lek tu ry autorów starożytn y ch . Tak ekskurs przeciw szerzącem u się w śród duchow ieństw a przepychow i w stro jach popiera au to r przykładem p rz e k a zanej przez L iw iusza (1, 32) k ary , jak ą ściągnęło n a legendarnego k ró la Rzym u T ullusa H ostiusza zanied b yw an ie obrzędów relig ijn y ch (1, 20). W stęp do Ż yw o ta św . K ingi rozpoczyna się obszernym streszczeniem P lu - tarchow ej anegdoty o Tem istoklesie, którem u odbierała sen sław a M il- cjadesa, przy czym jed y n e te r tiu m com parationis stanow i tu stopień ro z drażnienia, jakie budzi w am b itn y m m łodzieńcu m yśl o w ielkich czynach zwycięzcy spod M aratonu. Rów nie żywo bowiem oburzy polskiego h isto ry k a zapom nienie zasług św iątobliw ej księżnej i b rak sta ra ń o jej kan o n i zację (1, 183 i n.). Ta anty czn a dygresja w iąże się z dalszym tokiem listu dedykacyjnego dość luźno i w prow adzona jest — jak się zdaje — jed y n ie jako klasyczny o rn am en t tekstu.
We w stępie do Ż y w o tó w biskupów polskich pojaw ia się znana z L iw iu sza (1, 18 i n.) postać kró la N um y Pom piliusza jako w zór troskliw ego o obrzędy religijne w ładcy, którego roli odpow iada w dziejach Polski działalność Chrobrego (1, 337).
M otyw y staro ży tn e b y ły dla D ługosza niezbędnym i ulub ionym ele m entem twórczości p isarsk iej. Z ak res i m etodę u p raw ia n e j przez a u to ra H istorii adaptacji źródeł antycznych pozw alają ocenić już dotychczasow e badania — m im o że ich u zupełnienie i synteza jest jeszcze spraw ą p rzy szłości. P otw ierdzają one w pełni rozległe oczytanie polskiego h isto ry k a w literatu rze klasycznej i przejaw iającą się nieraz w późniejszych p o p raw kach i uzupełnieniach w y trw a łą pracę nad ulepszeniem w łasnego dzieła w oparciu o spuściznę pisarzy starożytnych.
