Kontakty interregionalne w basenie Morza Bałtyckiego na przestrzeni dziejów

Recenzja Dr hab. Justyna Baron Dr hab. Marcin Majewski

Redakcja wydawnicza Anna Herzog-Grzybowska Projekt okładki i stron tytułowych

Karolina Zarychta Skład i łamanie Małgorzata Kostrzewska

Publikacja sfinansowana z dotacji projakościowej przyznanej przez Prodziekana ds. Kształcenia Wydziału Historycznego Uniwersytetu Gdańskiego

© Copyright by Uniwersytet Gdański Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego

ISBN 978-83-7865-724-8

Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego ul. Armii Krajowej 119/121, 81-824 Sopot

tel./fax 58 523 11 37, tel. 725 991 206 e-mail: wydawnictwo@ug.edu.pl

www.wyd.ug.edu.pl

Księgarnia internetowa: www.kiw.ug.edu.pl

SPIS TREŚCI

Od Redakcji ... 7 Andrzej W. Święch

Morski krajobraz kulturowy – perspektywa badawcza

w kontekście wspólnego dziedzictwa ... 11 Jakub Orłowski

Bornholmskie ryty naskalne ... 25 Kinga Żyto

Kolia jako jeden z elementów stroju dziecka

w kulturze wielbarskiej. Uwagi na podstawie wybranych znalezisk ... 38 Barbara Kosk

Klamry zawiaskowe kultury oksywskiej ... 53 Martyna Wasilewska

Pozorna izolacja. O kontaktach w strefie południowego Bałtyku w późnej fazie okresu wędrówek ludów na przykładzie

kręgu zachodniobałtyjskiego ... 70 Wacław Kulczykowski

Interregionalny przepływ wiedzy hydrotechnicznej na przykładzie pierwszych wodociągów miejskich

w państwie krzyżackim ... 90 Dominika Leśniewska

Aplikacje z badań archeologicznych

przy ulicy Grząskiej w Gdańsku ... 101 Agnieszka Naleźny

Pruskie naszywki i odznaki mundurowe

odkryte w trakcie badań przy ulicy Grząskiej w Gdańsku ... 119

Spis treści 6

Marcin Finc

„Reemigracja śladami przodków”.

Goci w niemieckiej propagandzie okupacyjnej

na Pomorzu Gdańskim w trakcie II wojny światowej ... 128 Katarzyna Szychta

Sposoby interpretowania pamiątek przeszłości przez współczesnych na przykładzie cmentarzyska

z kręgami kamiennymi w Węsiorach ... 138 Krystian Trela, Ewelina A. Miśta

Archeologia lotnicza wysp Morza Bałtyckiego

(Bornholm, Gotlandia i Wyspy Alandzkie) ... 152

Od Redakcji

Niniejsza publikacja obejmuje pisemne wersje wybranych referatów wygłoszonych w trakcie ogólnopolskiej studencko-doktoranckiej kon- ferencji naukowej archeologów zatytułowanej Kontakty interregionalne w basenie Morza Bałtyckiego na przestrzeni dziejów, handel – konflikty – migracje – dyspersja idei. Sympozjum odbyło się w dniach 14–15 maja 2015 roku w Gdańsku, a jego organizatorami było Koło Naukowe Stu- dentów Archeologii Uniwersytetu Gdańskiego oraz doktoranci arche- ologii z Wydziału Historycznego tej uczelni. Było to już drugie spotkanie tego typu zorganizowane przez gdański ośrodek akademicki, a niniejsza książka stanowi kontynuację zbioru artykułów Stan i perspektywy badań archeologicznych na Pomorzu opublikowanego po poprzedniej sesji, która odbyła się w maju 2013 roku.

W spotkaniu w 2015 roku wzięło udział łącznie 32 prelegentów – studentów, doktorantów oraz absolwentów sześciu uczelni: Uniwersy- tetu Gdańskiego, Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Uniwersytetu Warszawskiego, Uniwersytetu Łódzkiego, Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie oraz Uniwersytetu im. Mikołaja Koper- nika w Toruniu. Dodatkowo gościnne wykłady wygłosili prof. dr hab.

Witold Świętosławski, dyrektor Instytut Archeologii i Etnologii UG, oraz

prof. UG dr hab. Lech Czerniak. Konferencja została objęta honorowym

patronatem Prezydenta Miasta Gdańska oraz Marszałka Województwa

Pomorskiego, a dzięki uprzejmości Dyrekcji Muzeum Archeologicznego

w Gdańsku odbyła się w Centrum Edukacji Archeologicznej Błękitny

Lew na gdańskiej Wyspie Spichrzów. Uczestnicy sympozjum mieli także

okazję zwiedzić Narodowe Muzeum Morskie w Gdańsku oraz wziąć

udział w spotkaniu integracyjnym w centrum Starego Miasta.

Od Redakcji 8

Tematyka spotkania, podobnie jak i poniższej publikacji, kon- centrowała się wokół zagadnień związanych z archeologią Pomorza, Morza Bałtyckiego i pozostałych terenów leżących nad tym akwenem.

Szczególny nacisk położono na szeroko rozumiane kontakty interregio- nalne pomiędzy społecznościami zamieszkującymi te tereny w pełnym spektrum chronologicznym: od pradziejów do nowożytności i czasów współczesnych. Wybór tematu konferencji podyktowany był lokalizacją Gdańska i jego bliskością do Morza Bałtyckiego, które na przestrzeni dziejów stanowiło kanał komunikacyjny pomiędzy otaczającymi go obszarami. W zamierzeniu organizatorów wybór tematu spowodo- wany był również chęcią otwarcia sympozjum na młodych naukowców zajmujących się zagadnieniami wybiegającymi poza teren Pomorza i obejmującymi szersze obszary Europy Środkowej i Północnej.

Niestety, wielu prelegentów biorących udział w konferencji nie nadesłało pisemnej wersji swoich wystąpień. Z tego powodu niniejsza publikacja ogranicza się jedynie do skromnego, jednakże niewątpliwie wartościowego pod względem naukowym zbioru jedenastu artykułów, których tematyka związana jest z poruszanymi na sympozjum zagad- nieniami dotyczącymi obszarów nadbałtyckich i różnych aspektów kontaktów interregionalnych.

Publikację otwiera artykuł Andrzeja W. Święcha dotyczący proble- matyki morskiego krajobrazu kulturowego, natomiast w następnym tekście, autorstwa Jakuba Orłowskiego, opisane zostały skandynaw- skie ryty naskalne z późnej epoki brązu, będące przejawem twórczej ekspresji i zwyczajów ludności zamieszkującej tereny nadmorskie. Nie bez znaczenia wydaje się fakt częstego wykorzystania motywu statków, głównego środka umożliwiającego kontakty interregionalne w daw- nych wiekach.

Trzy kolejne teksty – Barbary Kosk, Kingi Żyto i Martyny Wasi-

lewskiej – poświęcone zostały dyspersji tradycji i kultury material-

nej objawiającej się specyficznymi formami zabytków, typowymi dla

danych jednostek kulturowych obszaru nadbałtyckiego w epoce żelaza

(okres przedrzymski oraz okres wpływów rzymskich). Opisane zostały

kolejno: klamry zawiaskowe kultury oksywskiej, kolie kultury wielbar-

skiej oraz przedmioty związane z zachodniobałtyjskim kręgiem kultu-

rowym. Obecność charakterystycznych zabytków w różnych, niekiedy

Od Redakcji 9 stosunkowo odległych rejonach stanowi niezaprzeczalny dowód inten- sywnych kontaktów pomiędzy różnymi grupami ludności. Zapewne kontakty te opierały się głównie na wymianie handlowej, jednakże nie musiały wyłącznie się do niej ograniczać.

Artykuł Wacława Kulczykowskiego dotyczy już znacznie później- szego okresu. Poświęcony został bowiem ponadregionalnemu przepły- wowi myśli technicznej w średniowieczu ukazanemu na przykładzie rozwoju konstrukcji hydrotechnicznych państwa krzyżackiego.

W następnym tekście, autorstwa Dominiki Leśniewskiej, opisane zostały późnośredniowieczne i wczesnonowożytne aplikacje stroju odkryte przy ulicy Grząskiej w Gdańsku, wśród których znalazły się liczne formy posiadające analogie znane z wielu innych miast europej- skich. Dowodzić to może intensyfikacji kontaktów interregionalnych, przejawiającej się unifikacją mody i zwyczajów związanych z ubio- rem, zwłaszcza w obrębie grup społecznych zajmujących się wymianą handlową. Materiały z tego samego stanowiska, choć z wyraźnie póź- niejszą metryką, stały się również przedmiotem artykułu Agnieszki Naleźny. Omówiono w nim zbiór pruskich naszywek i aplikacji mun- durowych z początków XX wieku. Wśród przedmiotów tych pojawiły się odznaki marynarskie, lotnicze i kolejarskie związane z głównymi środkami transportu umożliwiającymi kontakty interregionalne ery przemysłowej.

Kolejne dwa teksty odnoszące się do nurtu archeologii społecznej ukazują specyficzne i niekiedy dość absurdalne z naukowego punktu widzenia sposoby interpretacji i wykorzystania odkryć archeologicznych związanych z ludnością zamieszkującą rejon Pomorza w okresie wpły- wów rzymskich. Odkrycia archeologiczne z tego obszaru wykorzystane zostały m.in. przez propagandę niemiecką III Rzeszy, czemu poświęcony został artykuł Marcina Finca. Natomiast Katarzyna Szychta w swoim tekście skoncentrowała się na współczesnych „łowcach tajemnic”, którzy upodobali sobie „kosmiczną aurę” kamiennych kręgów w Węsiorach.

Publikację zamyka tekst Krystiana Treli i Eweliny A. Miśty, w któ-

rym na podstawie kilku przykładów zaprezentowano możliwości wyko-

rzystania prospekcji lotniczej w badaniach obszarów nadmorskich. Ta

innowacyjna metoda posiadająca ogromny potencjał badawczy w przy-

padku polskiej archeologii jest niestety nadal rzadko wykorzystywana.

Od Redakcji 10

Podsumowując, należy zauważyć, że niniejsza książka stanowi zbiór artykułów pokonferencyjnych, w których – jak się wydaje – udało się uchwycić szereg węzłowych problemów dotyczących badań obszarów nadbałtyckich i kontaktów interregionalnych w ich obrębie.

Marcin Finc

Anna Kroczyńska

Agnieszka Naleźny

Kamil Niedziółka

Andrzej W. Święch

Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk w Warszawie

Morski krajobraz kulturowy – perspektywa badawcza w kontekście

wspólnego dziedzictwa

Zagadnienie krajobrazu kulturowego w kontekście studiów nad prze- szłością człowieka coraz częściej pojawia się w literaturze naukowej

. Samo pojęcie swoje źródło bierze w badaniach prowadzonych przez nie- mieckich geografów i kulturoznawców – Augusta Maitzena i Wilhelma Müllera-Wille (Westerdahl 2011: 734). W pierwszej połowie XX wieku używane było przez pojedynczych badaczy, na przykład Carla Sauera z Berkeley School w Stanach Zjednoczonych.

Definicja pojęcia została przyjęta przez UNESCO w latach 90. XX wieku, a miejsca zaliczane do krajobrazu kulturowego włączono do Listy świato- wego dziedzictwa tejże organizacji (Fowler 2003: 18‒19). Od tego momentu możemy mówić o upowszechnieniu terminu w języku naukowym i potocz-

1

Problematyka zagadnienia „morskiego krajobrazu kulturowego” zasygnalizo-

wana została w pracy magisterskiej autora pt. Metodyka archeologii morskiej na

przykładzie badań wybranych stanowisk podwodnych Morza Śródziemnego i Mórz

Północnej Europy, poświęconej teorii i metodyce badań terenowych w archeologicz-

nych badaniach podwodnych na obszarach morskich, obronionej na Uniwersytecie

im. Adama Mickiewicza w Poznaniu (Święch 2010: 49). Temat ten został również

zaprezentowany przez autora jako referat Morski krajobraz kulturowy ‒ dziedzictwo

i wyzwaniena na III Ogólnopolskiej Studencko-Doktoranckiej Konferencji Arche-

ologicznej pt. Dziedzictwo Pomorza (Szczecin 29–31.03.2012). Krótkie nawiązanie

do tematu znalazło się również w innej publikacji autora, dotyczącej teorii w arche-

Andrzej W. Święch 12

nym, częstym uwzględnianiu go w założeniach badawczych oraz dotyczących ochrony dziedzictwa kulturowego. Według definicji UNESCO krajobraz kulturowy możemy określić jako dany obszar geograficzny, którego obecna forma jest wynikiem działania zarówno czynników przyrodniczych, jak i kul- turowych (Fowler 2003: 22). Krajobrazy kulturowe „ilustrują ewolucję ludz- kiej społeczności i osadnictwo zmieniające się z czasem, pod wpływem takich czynników jak ograniczenia fizyczne lub/oraz możliwości zaistniałe w ich naturalnym środowisku i następujące czynniki społeczne, ekonomiczne oraz kulturowe, zarówno zewnętrzne, jak i wewnętrzne”, czyli „obejmuje różno- rodność przejawów interakcji między człowiekiem i jego środowiskiem natu- ralnym” (Fowler 2003: 22)

.

Wśród studiów nad różnego rodzaju krajobrazem kulturowym poja- wiło się zagadnienie morskiego krajobrazu kulturowego, który dotyka problematyki interakcji człowieka z morzem. Bada jej przejawy zarówno w środowisku wodnym, jak i lądowym (w strefie linii brzegowej), co pozwala lepiej zrozumieć doświadczenie na styku tych dwóch środowisk.

Celem artykułu jest przedstawienie głównych założeń dotyczących morskiego krajobrazu kulturowego oraz zaprezentowanie potencjału badawczego w tym obszarze. Autor stara się także odpowiedzieć na pyta- nie o to, w jakim zakresie w Polsce był on poddany studiom oraz któ- rych elementów morskiego krajobrazu kulturowego one dotyczyły. Tekst ma formę krótkiego opracowania, wprowadzenia w dalsze studia i nie wyczerpuje tematu w całości.

Tło i historia koncepcji

Pierwsza koncepcja nawiązująca do morskiego krajobrazu kulturo- wego zdefiniowana została przez szwedzkiego archeologa Christera Westerdahla w pracy Det maritima kulturlandskapet (1978) (Westerdahl 1992: 6; 2011: 733, 735). Jej założenia powstały podczas badań prowadzo- nych w latach 1975‒1982 w północnej Szwecji, na obszarze ok. 1250 km

, w rejonie Norrland, gdzie interakcja na styku ląd–morze/środowisko wodne przez wieki była bardzo silna i taka pozostaje do dziś. Prowa- dzone prace dotyczyły materiału związanego, ale nieutożsamianego bezpośrednio z miejscami spoczywania wraków. Istotne znaczenie w ich

2

Tutaj jak i dalej tłumaczenie własne autora.

Morski krajobraz kulturowy... 13 realizacji miały przekazy ustne. Pośredni wpływ na tę teorię miały także studia szwedzkiego etnografa Åke Campbella (1936) dotyczące kultury łowców, rybaków i zbieraczy w strefie wybrzeża oraz praca morskiego etnografa Olofa Hasslöfa (1957/1958: 49–50) dotycząca kultury morskiej.

Według wspomnianych założeń morski krajobraz kulturowy został określony jako „sieć szlaków żeglugowych i przystani, znajdujących się zarówno nad, jak i pod wodą” (Westerdahl 2011: 735). Do czynników, które miały wpływ na ich przemiany, można zaliczyć na przykład tech- nikę budowy jednostek pływających w latach 1500–1800. Niektóre czyn- niki miały charakter oddziaływania długoterminowego, jak na przykład podnoszenie się lądu. Co istotne, tym samym zwrócona została uwaga na problem badania stanowisk znajdujących się na lądzie, a korespondu- jących bezpośrednio (lub pośrednio) z morzem.

W pewien sposób podejście to odnosiło się do problemu, jaki zaist- niał w archeologii w latach 60. i 70. XX wieku, czyli swego rodzaju roz- dźwięku pomiędzy badaczami prowadzącymi prace pod wodą a pra- cującymi na lądzie (Tuddenham 2010: 6). Każda z tych grup badaczy traktowała przedmiot swoich badań jako jedyne źródło informacji dla studiów nad kulturą morską i wykluczała wiarygodność źródeł bada- czy drugiej grupy. Problemem pozostawała także refleksja teoretyczna w zakresie nowego pola badawczego i studiów nad materiałem pozyska- nym z morza i lądu, a korespondującym z szeroko rozumianą nauto- logią. Przez długi czas pojęciową granicą pozostawał styk tych dwóch środowisk (Westerdahl 2011: 734). Dopiero praca Keitha Muckelroya Maritime Archaeology (1978) rozpoczęła dyskusję w tej materii.

Niewątpliwie w życiu ludzi żyjących w strefie wybrzeża morze odgry- wało znaczącą rolę. Ich dzieje i historia nie mogą być rozpatrywane z uwzględnieniem źródeł pochodzących tylko z jednego obszaru. Cha- rakter tego zjawiska oddaje sformułowana na początku lat 90. definicja Westerdahla.

Morski krajobraz kulturowy

Nowa definicja morskiego krajobrazu kulturowego (z lat 90. XX w.)

doprecyzowuje i znacznie zwiększa jego zakres. Określa go jako „całą

sieć szlaków żeglugowych, wraz z portami, przystaniami i innymi schro-

nieniami wzdłuż wybrzeża, oraz inne związane z nimi konstrukcje i inne

Andrzej W. Święch 14

pozostałości, będące wynikiem działalności człowieka, znajdujące się pod wodą, jak i na lądzie” (Westerdahl 2007: 212; Święch 2015: 255–276).

„W szerszej perspektywie są to także transport morski, szkutnictwo/

przemysł stoczniowy, rybołówstwo, miasta na wybrzeżu, drogi lądowe, śródlądowe szlaki wzdłuż wybrzeża i prowadzące do zbiorników mor- skich oraz różnego rodzaju rozwiązania służące przeprawom wodnym (np. mosty)” (Westerdahl 2007: 213).

W skład tak zdefiniowanego krajobrazu kulturowego zaliczyć możemy, w odniesieniu do ostatnich wieków, następujące elementy (Westerdahl 2007: 213):

a) „docelowe miejsca żeglugi – obszary i miejsca o ważnym znacze- niu, będące swego rodzaju centrami;

b) szlaki morskie – poza kanałami jedynymi materialnymi śladami będą na przykład słupy i/lub różnego rodzaju bariery;

c) znaki nadbrzeżne, nawigacyjne – wtórnego wykorzystania do nawigacji morskiej;

d) znaki morskie – pierwotnego użytku: zarówno obiekty o charak- terze naturalnym, jak i specjalnie postawione konstrukcje;

e) latarnie – stawiane często w miejscach, gdzie znajdowały się poprzednie obiekty;

f) piloci morscy – osoby znające lokalne warunki;

g) przystanie, schronienia i miejsca załadunku – zaliczyć do nich można także obszary zurbanizowane;

h) miejsce wyposażania statku w balast itd., jeżeli było inne niż wyżej wymienione;

i) przystanie rybackie – zarówno stałe, jak i tymczasowe;

j) stocznie i miejsca budowy łodzi – łącznie z ich krajobrazem kultu- rowym, gdzie pozyskiwane były surowce i siła robocza;

k) nazwy miejsc o morskim znaczeniu – często jest to spora liczba miejsc;

l) miejsca zatonięć – według źródeł historycznych;

ł) miejsca zatonięć – źródła archeologiczne”.

Ponadto, w zależności od okresu i miejsca, możemy tutaj dołączyć

następujące elementy (w odniesieniu do średniowiecza): „kościoły

i kaplice, miejsca handlu (rynek, bazar), fortyfikacje, znaki, nazwy stat-

ków” (Westerdahl 2007: 213–214). Niektórzy badacze jako część mor-

skiego krajobrazu kulturowego wyróżniają „podwodny krajobraz kul-

Morski krajobraz kulturowy... 15 turowy”, na który składają się wszystkie zatopione obiekty, na przykład jednostki pływające i elementy zabudowań, zerwane kotwice czy przed- mioty porzucone jako śmieci (Czym jest morski krajobraz...).

Rysunek 1. Artystyczna prezentacja morskiego prehistorycznego krajobrazu kulturowego wybrzeża południowego Bałtyku (rys. Yannis Nakas. ©Andrzej W. Święch i Yannis Nakas) Źródło: materiały własne.

Dla pełnego poznania przeszłego morskiego krajobrazu kulturo- wego ważne są także studia nad jego niematerialnymi elementami, które określane są jako kognitywna część krajobrazu. Ich obszerny zasób często w sposób bezpośredni lub pośredni koresponduje ze źródłami materialnymi. Do tej grupy można zaliczyć m.in. opowieści, legendy, nazwy, tytuły itp. (Westerdahl 1992: 6; Jasinski 1993: 14, 16‒17). Drogą do ich poznania są studia nad lokalną tradycją prowadzone w postaci badań interdyscyplinarnych (Westerdahl 1992: 5). Zdaniem niektó- rych badaczy (O’Sullivan, Breen) pozwala nam to poznać, „jak ludzie postrzegali i rozumieli morze, a także używali tej wiedzy i zrozumie- nia w zarządzaniu oraz stanowieniu krajobrazów/środowisk i społecz- ności, w których przyszło im żyć” (O'Sullivan, Breen 2007: 15, cyt. za:

Ford 2011: 5).

Andrzej W. Święch 16

Rysunek. 2. Artystyczna prezentacja (w formie schematycznej) portu wczesnośrednio- wiecznego nad Bałtykiem. Porty i przystanie stanowiły i stanowią ważny element morskie- go krajobrazu kulturowego (rys. Anna Głownia. ©Andrzej W. Święch, Anna Głownia) Źródło: materiały własne.

Źródła

Dla pełnego poznania wszystkich aspektów morskiego krajobrazu kulturowego wskazane są studia nad określonymi źródłami; zarówno materialnymi, jak i niematerialnymi. Można je podzielić na kilka grup (Westerdahl 1992: 7‒9):

a) „wraki statków (i łodzi) – wskaźniki wykorzystania oraz przy- rządy datowania;

b) pozostałości na lądzie – zabytki (np. budowle) zachowane na nabrzeżu;

c) tradycja użytkowania – korzyści z lokalnych doświadczeń i trady-

cji morskiej;

Morski krajobraz kulturowy... 17 d) studia nad topografią terenu, naturalnymi schronieniami (np. przy- staniami) – rzeźba terenu, głębokość, krzywe; efekt zamulania i izo- statycznych wypiętrzeń;

e) nazwy miejsc – ogólne względy stosowalności”.

Pierwsza z tych grup – statki i łodzie – wydaje się jedną z najważ- niejszych w rozpatrywaniu zagadnień morskiego krajobrazu, którego jest nieodłącznym elementem. Często postrzegana jest ona jako tzw.

„kapsuła czasu” (Adams 2001: 296). Takie podejście jest jednak dzisiaj znacznie nadużywane. Należy pamiętać, że nie wszystkie jednostki będą spełniały kryteria, które pozwalają na rozpatrywanie ich w ten właśnie sposób. Szersza dyskusja w tej materii wymaga osobnego opracowania.

Ten sam autor proponuje rozszerzone podejście do źródeł, jakimi są statki, które prezentuje w kontekście licznych relacji społecznych i śro- dowiskowych, wzajemnie na siebie oddziałujących (Adams 2003: 25‒31).

Widzi on w procesie ich powstawania i użytkowania odbicie tych relacji.

Spojrzenie to daje narzędzia pozwalające lepiej zrozumieć dawny kra- jobraz kulturowy i rolę statków w danych społecznościach. Warto tutaj dodać, że jednostki pływające, poza bezpośrednimi źródłami material- nymi, będą reprezentowane także w źródłach pisanych (np. materiały archiwalne) i przedstawieniach graficznych (np. szkice, ryty, dzieła sztuki, fotografia), które mogą okazać się równie cennym źródłem infor- macji (Westerdahl 1992: 8).

Materialne pozostałości zdeponowane na lądzie, a związane bez- pośrednio lub pośrednio ze środowiskiem morskim, stanowią ważne i bogate źródło. Często będą one bezpośrednio związane z pierwszym źródłem, czyli wrakami statków i łodzi (np. znaki wodne, latarnie, miejsce zrzucania balastu), i dystrybucją idących drogą wodną dóbr (np. przystanie, targi w strefie wybrzeża itp.). Zaliczyć do nich należy również osadnictwo strefy wybrzeża i całość związaną z materialną kulturą, na którą oddziaływało środowisko naturalne.

Trzeci typ źródeł – tradycja użytkowania – może być studiowany

zarówno w kontekście materialnym, jak i kognitywnym. Badania będą

dotyczyć pozostałości materialnych zdeponowanych pod wodą i na lądzie

oraz studiów nad wiedzą, na przykład na temat szlaków, niebezpiecznych

miejsc, łowisk czy pewnych zjawisk naturalnych (Westerdahl 1992: 8).

Andrzej W. Święch 18

Studia nad topografią terenu dotyczą badań nad wykorzystaniem i adaptowaniem naturalnych elementów środowiska. Głównie odnosi się to do wykorzystania zatok i lagun jako naturalnych przystani i portów.

Źródła te mogą także dostarczyć ważnych informacji o przeszłym krajo- brazie kulturowym.

Nazwy miejsc stanowią istotne źródło pozwalające poznać i ustalić zakres przeszłego krajobrazu kulturowego. Mogą odnosić się na przy- kład do pozostałości materialnych spoczywających na dnie zatoki lub wydarzeń, które miały tam miejsce, a także pozostałości znajdujących się na lądzie (Westerdahl 1992: 9). Dominować tutaj będą te związane z wrakami, przystaniami, miejscami porzucenia ładunku czy budowy jednostek pływających (Westerdahl 1992: 9). Co więcej, odwołują się one często do innych „spraw morskich” nawiązujących do tego żywiołu (Westerdahl 1980: 311). Przynależność archeologii do nauk humani- stycznych uprawomocnia rozpatrywanie tego typu źródeł we współ- pracy z lingwistami i etnografami (Westerdahl 1980: 312). Nazwy krajo- brazowe wielokrotnie bezpośrednio odwołują się do tradycji ustnej oraz wiedzy lokalnych społeczności na temat przeszłych wydarzeń danego obszaru, dlatego powinna być im poświęcona należna uwaga.

Istotnym źródłem, ale również elementem morskiego krajobrazu kulturowego, który nie został wymieniony przez Westerdahla, wydają się groby, pomniki i miejsca pamięci (Stewart 2007: 112). Zdecydo- waną większość obiektów dostępnych dla badaczy stanowią te powstałe w czasach nowożytnych – starsze będą trudne lub wręcz niemożliwe do uchwycenia. Stanowią one wyraz poszczególnych elementów sfery życia społeczeństwa, codzienności, tradycji, wierzeń i postrzegania świata przez różne grupy ludzi związanych z morzem, w tym zagad- nienia podejścia do kwestii śmierci (Stewart 2007: 112, 113, 116‒117).

Mogą dostarczyć istotnych informacji zarówno na temat kognitywnego morskiego krajobrazu kulturowego, jak i jego materialnych elementów.

Lokalizacja obiektów będzie zróżnicowana i zależna od wielu czynni-

ków. Naturalnym miejscem są kościoły, cmentarze i porty, ale intere-

sujące obiekty będą zlokalizowane także w miejscach bardziej odosob-

nionych, związanych z życiem poszczególnych osób i ich rodzin czy

w miejscach w jakiś sposób korespondujących z katastrofami morskimi

(Stewart 2007: 114‒116).

Morski krajobraz kulturowy... 19 Morski krajobraz kulturowy czy marynistyka

– perspektywa polska

W Polsce pojęcie morskiego krajobrazu kulturowego jest słabo znane.

Sporadycznie jest ono stosowane przez wąskie grono uczonych zajmują- cych się problematyką badań morskich, okołomorskich i podwodnych.

Pomimo że badania tego typu nie są nowością w Polsce, a podwodne prace archeologiczne prowadzone były już w latach 50. w Szczecinie i w latach 60. w Zatoce Gdańskiej (Filipowiak 1996: 104‒105; Kola, Wilke 1985: 186, 199–200), publikacje dotyczące badań archeologicznych pro- wadzonych na wybrzeżu rzadko odwołują się do pojęcia i założeń mor- skiego krajobrazu kulturowego. Często rozpatrywane są jedynie poje- dyncze jego elementy, na przykład krajobraz przemysłowy (Szymański 2006: 483‒490). Brakuje rozpraw o podejściu holistycznym, które odwo- ływałyby się również do elementów kognitywistycznych. Niewątpliwie ograniczony zakres tego typu studiów jest po części odzwierciedleniem niewielkiego dostępu do morza w stosunku do powierzchni i charakteru całego kraju, a tym samym swego rodzaju braku lub ograniczonej iden- tyfikacji ludzi z żywiołem morskim.

Należy zaznaczyć, że istnieje tutaj swego rodzaju dysproporcja geogra- ficzna w zakresie prowadzonych badań. Obszar wschodniego wybrzeża Polski jest miejscem licznych prac archeologicznych i etnograficznych z zakresu archeologii morskiej, szkutnictwa i marynistyki (Litwin 1995:

passim; 2011: passim; Domżał 2004: 5‒7). Główny ciężar badawczy sku-

pia się przede wszystkim na Zatoce Gdańskiej i delcie Wisły, gdzie prace

naukowe prowadzone są z ramienia Narodowego Muzeum Morskiego

(NMM, do grudnia 2013 r. Centralne Muzeum Morskie). Wyraźnie kon-

trastuje to z wybrzeżem środkowym i zachodnim, gdzie prowadzone są

nieliczne, pojedyncze „morskie” badania archeologiczne. Wspomnieć

należy, że drugi z wymienionych obszarów był miejscem działalności

ośrodka w Szczecinie, który kilkukrotnie w różnych okresach podejmo-

wał tego typu działania (Filipowiak 1995: 33‒4; 1996: 104‒5). Niestety,

nie udało się sformować stałej jednostki, która wzorem NMM prowadzi-

łaby regularne badania i „nadzór” archeologiczny na obszarze dzisiej-

szego województwa zachodniopomorskiego.

Andrzej W. Święch 20

Pewne braki widoczne są także w badaniach lądowych prowadzonych na wybrzeżu. Występuje tutaj duża aktywność w zakresie marynistyki i morskiego krajobrazu w pracach etnografów i muzealników, doty- cząca morskiego dziedzictwa okresu ostatnich trzech stuleci. Głównie są to takie obiekty jak latarnie morskie, łodzie rybackie czy wspomniane już tzw. elementy krajobrazu przemysłowego (Gawlicki 2003: passim;

Ronowski 2006: 500–512; Zamościński 2006: 368–380; Szymański 2006:

483–490). Wydawać się może, że tematyka morska cieszy się ograniczo- nym zainteresowaniem wśród archeologów prowadzących prace lądowe na wybrzeżu. W niektórych pracach dotyczących społeczności zamiesz- kujących te obszary widoczny jest brak odniesienia do elementów, na których powstanie i użytkowanie oddziaływała bliskość morza.

Skupienie uwagi na wybranych źródłach i elementach morskiego krajobrazu kulturowego na rzecz cząstkowych badań nad pozostałymi wydaje się głównym problemem w istniejących już studiach.

Do „popularnych” źródeł i elementów można zaliczyć przede wszyst- kim jednostki pływające i tzw. zabytki techniki morskiej, na przykład latarnie, obiekty przemysłowe i elementy portów (np. Żuraw w Gdańsku) (Czyszek 1995: 41‒42; Ossowski 1999: passim; 2010: passim; Zamościński 2006: 368–380; Szymański 2006: 483–490). Rzadko prowadzone są stu- dia nad kognitywnym krajobrazem. Statki i łodzie są tematem rozpraw oraz studiów archeologicznych i etnograficznych (Litwin 1995: passim;

Ossowski 1999: passim, 2010: passim). Niestety, w większości opraco- wań są one rozpatrywane głównie w aspekcie techniczno-praktycznym (Filipowiak 1996: passim). Niewątpliwie niewiele jest prac i projektów badawczych poświęconych przeszłym społeczeństwom, tradycjom i wie- rzeniom związanym z morzem. Te, które powstały, są głównie pracami etnograficznymi (Litwin 1995: passim) dotyczącymi okresu ostatnich stuleci oraz historycznymi (Wójcicki 1989), poświęconymi szerszym pro- cesom społecznym, w kontekście danego regionu i ważniejszych wyda- rzeń historycznych natury politycznej.

Perspektywy ‒ podsumowanie

W swojej pracy Westerdahl postulował skupienie większej uwagi arche-

ologów podwodnych na elementach związanych z morzem, które zostały

zdeponowane na lądzie. Pogląd ten jest także aktualny w odniesieniu