Współczesna postępowa wiedza o Mickewiczu

Maria Janion

Współczesna postępowa wiedza o

Mickewiczu

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce

literatury polskiej 42/2, 596-610

596

W SPÓŁCZESNA PO STĘPO W A W IED ZA O M ICKIEW ICZU

Zacofanie i zakłam anie burżuazyjnej m ickiewiczologii, jak zresztą całej burżuazyjnej w iedzy o rom antyzm ie, należy dziś do zjawisk ogólnie znanych. Mickiewicz, najw ybitniejszy poeta narodowy, wielki bojownik o prawa lu d u , b ył zawsze przedm iotem w ytrw ałych zabiegów rodzim ych „tyn k arzy” . P o k o ­ lenia mieszczańskich m onografistów i przy czy nkarzy przez dziesiątki lat z u p o ­ rem trudniły się skrupulatnym tuszowaniem wszelkich rewolucyjnych ak cen ­ tów w twórczości p oety, w ym azyw aniem z jego działalności w szystkiego, co wielkie, co związane z życiem narodu, co postępowe. Publikowano „ludow e” — w burżuazyjnym znaczeniu tego słowa — w ydania sfałszowanych dziejów Mickiewicza, w których au torytety burżuazyjne odpowiednio preparowały historię życia i walki poety. „W zniesiono ted y Mickiewiczowa pom niki, u czy ­ niono zeń rodzaj »trzeciego maja« przeciw pierwszemu majowa, sztandar prze­ ciw socjalistom . Mickiewicz — to była tradycja, kontusz, wiara, ład i porządek. To była »rea k cja « ...” — pisał Boy-Żeleński w roku 1929. K osm opolityzm , nacjonalizm , klerykalizm — grzechy główme zacofanej nauki burżuazyjnej — ukształtow ały zawartość grubych tom ów prac polskich m ickiewiczologów. Sprowadzano problem atykę „w yżyn rom antyzm u” do spraw tow iańszczyzny, m istycyzm u i m esjanizm u; wiadom ości o kontaktach Mickiewicza z d eka­ brystam i nazywano „nie pozbawionym i przesady” ; ubolewano gorzko nad nie dającym się zatuszow ać wolterianizm em i anty klerykalizmem młodzieńczych utworów Mickiewicza, zgodnie pomijano lub zbyw ano lakoniczną i „obiektywmą” informacją okres T r y b u n y L u d ó w . K w estia tropionych z zaciekłością w p ły ­ w ów i zależności literackich przesłaniała ludową i narodową treść dzieła p oety. Ale czy warto dalej cytow ać kwiatki reakcyjnej m ickiewiczologii % D ość stwierdzić, że ta zm owa augurów trwała prawie sto lat.

Polski obóz postępow y podjął walkę o M ickiewicza już w wieku X I X . Dopiero jednak epokowy, rew olucyjny zwrot w dziejach Polski um ożliwił w pełni nowe, rew izjonistyczne spojrzenie na M ickiewicza, odarł jego postać z wiekowego nawarstwienia fałszów i przemilczeń. W Polsce Ludowej tw ór­ czość i biografia Mickiewicza są najcenniejszą treścią postępowej tradycji kulturalnej naszego narodu, bliskiej mu w codziennej pracy i walce. Słowa Prezydenta Bieruta, wypow iedziane podczas uroczystości odsłonięcia pomnika Mickiewicza w W arszawie: „Twórczość Adam a Mickiewicza owiana jest do głębi ludow ością i tym bardziej bliska staje się dzisiaj masom ludow ym ” — w skazują drogę postępow ym historykom literatury. Pow inny one mobilizować polskich uczonych do w ysiłku zbudowania naukowej syn tezy monograficznej poświęconej Mickiewiczowi, stworzenia prawdziwie ludow ej, rewolucyjnej w iedzy o wielkim poecie i działaczu politycznym .

Wobec ogromu zadań stojących przed wciąż jeszcze szczupłym i kadrami postępowej polonistyki, podkreślić należy fakt, że w ciągu paru lat pow ojen­ nych ukazało się już kilka am bitnych, nowatorskich prac, uderzających b o­ gactw em i różnorodnością problem atyki. Prace te reprezentują szeroki w ach ­ larz gatunków piśm iennictwa literaturoznawczego. Różnią się m iędzy sobą zarówno zakresem zainteresowań i sposobem ujęcia jak i stopniem dojrza­ łości m etodologicznej i doniosłości naukowej. Nieliczne z nich mogą z całą słusznością pretendować do miana m arksistow skich; na kilku z nich ciążą nie

REC EN ZJE I PR ZEG L Ą D Y

₅₉₇

P ozytyw n ą rolę w oczyszczaniu terenu dla tej syn tezy odegrała niegdyś „brązow nicza” kam pania Boya-Żeleńskiego. I chociaż należy ona niem al cał­ kowicie (z w yjątkiem artykułów napisanych we Lwowie w latach 1940—1941) do dziejów m iędzywojennego dwudziestolecia, warto poświęcić jej chwilę uwagi, m. in. także i dlatego, że z in icjatyw y „C zytelnika” otrzym aliśm y w staran ­ nym wyborze nowe w ydanie m ickiewiczowskich artykułów B o y a 1. Jakie zn a­ czenie ma jego praca dziś, w naszej w alce o Mickiewicza prawdziwego ? — oto pytanie, jakie winno stanąć u w stępu tych rozważań.

Boy dostrzegł jasno proces degeneracji nauki burżuazyjnej. C harakterystyka tej groźnej choroby, zaw arta w w ystąpieniach B oya skierowanych przeciwko reakcyjnym mickiewiczologom , należy chyba do najtrafniejszych i najostrzej­ szych, jakie posiadam y w polskiej pub licystyce naukowej. Burżuazyjna m ickie­ wiczologia w dwudziestoleciu znalazła się na tym etapie zakłam ania, który pozwalał m ówić z całą słusznością o „zm owie augurów” . W spółistniały w ów ­ czas równolegle dwie nauki: jedna — oficjalna, zakłam ana, „dla ludu” ; druga — zam knięta, szeptana na ucho, „dla w tajem niczonych” . Na gruncie polskim to wewnętrzne, historycznie powszechnie istniejące rozdarcie nauki burżua­ zyjnej pogłębiały obciążenia przeszłości, która przekazała Mickiewicza jako sym bol „tradycji, kontusza, wiary, ładu i porządku” . Do charakterystyki tego specyficznego, schyłkowego rozdwojenia nauki burżuazyjnej B oy pow ra­ cał niejednokrotnie. Czy zdawał on sobie w pełni sprawę z klasowych źródeł postępującej degeneracji nauki mieszczańskiej i z jej historycznej konieczności ? Nie bardzo. K siążka B oya ma, pomim o zjadliwych sarkazmów, coś z „łagod ­ nej perswazji” . Złudzenia właściwe wielu przedstawicielom liberalnej in te li­ gencji mieszczańskiej kazały mu w ierzyć zarówno w m itologię „swobodnego rozwoju” w burżuazyjnej niepodległości, jak i w celowość ostrej lekcji u dzie­ lonej „brązow nikom ” . Z drugiej strony jednak B oy jaskrawo dostrzegał reak­ cyjne zniekształcanie spuścizny Mickiewicza, карегоwanie p oety przez w steczne obozy polityczne, na których usługach pozostaw ała niem al cała w spółczesna nauka, i to budziło jego głębokie oburzenie, prowokowało do ostrych ataków na uświęcone tradycją poglądy. W w yniku tych sprzecznych pobudek o trzy­ m aliśmy też w książce B oya mocno zarysow any obraz degrengolady nauki burżuazyjnej w jej schyłkow ym okresie.

598

Znaczenie kampanii B oya dyskredytow ano, przypisując mu w yłącznie plotkarskie ambicje. D oniosłość jej nie polegała jednak na odkryciu paru „sk an ­ d alicznych” drobnostek z życia Mickiewicza, lecz — na zaatakowaniu m etod badawxzych polonistyki uniw ersyteckiej. Plotka b yła tu tylko jednym z mniej lub bardziej skutecznych narzędzi walki. W yciąganie m ickiewiczologii burżu­ azyjnej na jasne światło dzienne miało posm ak skandalu. A można zaryzy­ kować twierdzenie, że w ówczesnej sytuacji historycznej skandal ten był naw et potrzebny i miał swój pozytyw n y w ydźw ięk ideologiczny. Nie m ożna oczyw iście przeceniać jego znaczenia. B oy sam pisał z pewnym wahaniem : „W szystko to skostniało, zakrzepło, odbarwiło się, jak po trosze całe nasze dzieje. N a to, aby w tym stanie rzeczy radykalnie coś zmienić, potrzebna byłaby chyba re w o lu c ja ...” . W r. 1940 we Lwowie stwierdzał: „N ow a rze­ czyw istość zm usza pod wielom a względam i do nowego spojrzenia, uczy m y­ śleć innym i kategoriam i” . To słuszne widzenie źródeł rewolucjonizujących naukę nie zawsze było dziełem B oya. W ierzył on bowiem , podobnie jak inni mieszczańscy radykałowie, w m otoryczną siłę skandalu.

Książka B oya jest doskonałą szkołą em piryzmu i racjonalizmu. Tu b o­ wiem największe osiągnięcia kultury mieszczańskiej w jej postępow ym okre­ sie B oy stosował z dojrzałym mistrzostwem. Uderzył on w burżuazyjną legendę towianizm u, uniemożliwi! polityczne dyskontow anie zakłam anych dziejów polskiej m istyki em igracyjnej, popsuł interesy klerykalizm owi i w stecznictw u, usiłującym żerować na m ickiewiczowskiej legendzie, w skazując na społeczne podłoże ruchów religijnych. B oy swoim atakiem na reakcyjne funkcje burżu­ azyjnej polonistyki uniwersyteckiej oczyścił teren dla pierwszych kroków postępowej m ickiewiczologii po wojnie.

Brakuje dotychczas pełnego m arksistowskiego ujęcia m onograficznego całokształtu życia i twórczości wielkiego p oety. Jest to w tej chwili praca trudna do podjęcia. Zbyt wiele zagadnień szczegółow ych z zakresu naszej w iedzy o rom antyzm ie w ym aga jeszcze zasadniczego opracowania, zb yt wiele do zrobienia m ają jeszcze badacze historii i dziejów rozwoju polskiej m yśli politycznej, by m ożna się było teraz pokusić o wszechstronne, naukowe uję­ cie tego wielkiego rozdziału dziejów naszej kultury, którem u na im ię Adam Mickiewicz. Niem niej w dotychczasow ym dorobku naszej mickiewiczologii można wskazać dwie interesujące i niezmiernie przydatne społecznie książki, podejm ujące próbę ukazania w różnych aspektach całości życia i twórczości p oety.

Pierwsza z nich — to zarys popularny A dam M ickiewicz. Poeta i człowiek

czynu Henryka S z y p e r a, zwięzły, przystępny w ykład o życiu i twórczości

Mickiewicza, napisany w latach 1940—1941, jak to sam autor określił, „w d u ­ chu aspiracji k rytyki postępow ej” 2. Druga — to opowieść biograficzna M ic­

kiewicz M ieczysława J a s t r u n a , zbeletryzowana biografia o ambicjach „essayu

literackiego i opowieści dokum entarnej” 3.

Obydwu książek nie m ożna traktować jako pozycji bezbłędnych, w pełni dorastających do zadań, jakie stają przed w spółczesnym i biografami Mickie­

2 Henryk S z y p e r , A dam M ickiewicz, poeta i człowiek czynu. Zarys po-

pułarny, „C zytelnik” , 1947.

R EC ENZJE I PR ZEG L Ą D Y

₅₉₉

skiego, Okres „Pielgrzym a Polskiego” (1833), Publicysta i działacz rewolucyjny (1848 — 1855). Vv7 w ym ienionych rozdziałach potrafił Szyper poddać gruntownej,

m arksistowskiej analizie dorobek pub licystyczn y i działalność polityczną Mic­ kiewicza, potrafił sprawiedliwie odważyć elem enty postępowe i tradycjonalne, ukazać to, ,,co różniło Mickiewicza od socjalistów ów czesnych” . To osiągnię­ cie pracy Szypera jest szczególnie cenne na tle mechanicznej, ahistorycznej apologii Mickiewicza jako zdecydowanego socjalisty i to prawicowego, jaką propagowali niektórzy publicyści pepesowscy. Szyper wskazuje słusznie na napoleonizm Mickiewicza, będący kwintesencją w szystkich w stecznych i n ie­ dojrzałych elem entów ówczesnej politycznej ideologii p oety. Jednak rozdziały książki poświęcone Mickiewiczowi jako redaktorowi i publicyście T r y b u n y L u d ó w , nie przynoszą jeszcze — ze zrozum iałych zresztą powodów — pre­ cyzyjnego określenia tej postaw y politycznej, ku jakiej ewoluował poeta w d o­ bie w iosny ludów. Dopiero przeprowadzone w ciągu ostatniego roku badania, oparte na zdobyczach nauki radzieckiej w tym zakresie, pozwoliły przesze­ regować Mickiewicza z owego etapu do rewolucyjnej demokracji, tej najbar­ dziej bojowej i ludowej ideologii okresu przedmarksowskiego, która zdecydo­ wanie wypow iedziała walkę reformizmowi socjalizm u utopijnego. Szyper p rzy­ znał także należne znaczenie kontaktom p oety z dekabrystam i, chociaż obraz tych stosunków wypadł w monografii dość ubogo (w latach pisania tej pracy nieznane jeszcze b yły w yniki poszukiwań Podhorskiego-Okołowa i Gomo- lickiego).

Przyjęcie słusznej zasady m etodologicznej : łącznego traktowania działal­ ności politycznej i twórczości literackiej, nie pozostało bez w pływu na szcze­ gółową analizę utworów poetyckich Mickiewicza. Znalazło to szczególnie k o ­ rzystne odbicie w trafnej interpretacji K onrada Wallenroda. Szyper słusznie upatruje genezę idei „wahenrodyzm u” w cechach tzw . rewolucji szlacheckiej, w oderwaniu ówczesnych ruchów rew olucyjnych od podłoża ludowego. W t a ­ kiej sytuacji historycznej rodzi się m yśl o „zastąpieniu wielkich ruchów m a­ sowych bohaterstwem jednostki w yjątk ow ej” . N iestety, jednak tej pozytyw nej, dopiero co wypowiedzianej oceny m etody analitycznej nie m ożna rozciągnąć i na inne, licznie rozsiane w monografii interpretacje szczegółowe. Rażą one często eklektyzm em , jałowym tradycjonalizm em , banalną frazeologią..

Szcze-600

golnie uderza niedojrzałość analizy formalnej (np. Sonetów krymskich). Szyper, ulegając naciskowi burżuazyjnej tradycji, wprowadził id ealistyczn y podział na pierwiastki „przedm iotow e” i „podm iotow e” w utworze, nie przekreślając jednak często tym i fałszyw ym i założeniam i m etodologicznym i słuszności sw ych poszczególnych, drobikzgowych stwierdzeń. U stępliw ość wobec burżuazyjnej tradycji przejawiła się także w zaniedbaniu ośw ietlenia źródeł klasow ych id e ­ ologii oświecenia oraz przede w szystkim w zb yt ostrożnym i chw iejnym p o ­ traktow aniu wolteriańskiego antyklerykalizm u m łodzieńczych utw orów Mic­ kiewicza. Ten etap twórczości p oety zasługiwał stanowczo na sum ienniejsze i bardziej w yczerpujące oświetlenie.

Trzeba jednak z całą ostrością podkreślić, że partie, w których Szyper stanowczo podjął w alkę z burżuazyjnym i sądami, znacznie przewyższają ilo ­ ściowo i jakościowo połowiczne i tradycyjne u stępy monografii. N a w yróżnie­ nie zasługują szczególnie uwagi o rozwarstwieniu szlachty polskiej w pierwszej połowie X I X wieku, o rew olucyjnym i reakcyjnym nurcie w ludow ości rom an­ tycznej, o klasow ym uwarunkowaniu niektórych życiow ych niepowodzeń Mic­ kiewicza. W ażne jest dobitne uwypuklenie znaczenia okresu rosyjskiego dla rozwoju p oety: „N igd y i nigdzie nie cieszył się Mickiewicz takim uznaniem i szacunkiem jak w Moskwie i Petersburgu. Nigdzie później nie spotkały go podobne sukcesy i trium fy jak właśnie tam ” . Głęboką słusznością odznaczają się rozdziały monografii poświęcone om ówieniu zdradliwego „czadu towiań- szczyzn y” i społecznych źródeł ówczesnych ruchów m istycznych wśród em i­ gracji polskiej.

• Obok tych niew ątpliwych osiągnięć pracy, jak również obok wzoru u m iejęt­ ności popularyzacyjnych zmarłego badacza nie przejdzie obojętnie żaden p rzy­ szły m arksistowski m onografista Mickiewicza. Pionierska książka Szypera p o­ zostanie jako znacząca pozycja w dziejach postępowej m ickiewiczologii polskiej.

Biografistyka jest niew ątpliwie m ocniejszą stroną obu w ym ienionych książek o ambicjach syntetyczn ych . N aukowe i historyczne u jęcie biografii pisarza jest bezsprzecznie jednym z podstaw owych zabiegów marksistowskiej

I

Jastrun w swej opowieści zmaganie się p oety z legendą przyrównał do biblijnej walki Jakuba z Aniołem : „I cokolwiek pow iem y, Jakub ulegnie A nio­ łowi i z w yłam anym i ramionami leżał będzie bezsilny, przygnieciony kolanem A nioła” . Pow ieść Jastruna pozwala na wyprowadzenie poprawki do starotesta- mentow^ej przypowieści: człowdek przecież zw ycięża wr walce z m artwą, fał­ szywą, wrsteczną legendą. Jakie założenia ideologiczne um ożliw iły Jastrunowi zw ycięstw o w zmaganiach z polską burżuazyjną m ickiewiczologią ? Przede w szystkim zapewniła autorowi powodzenie w trudnym zadaniu słuszna kon­ cepcja człowieka jako twórcy kultury, leżąca u podstaw książki. Autor w ielo­

I

krotnie form ułuje swoje założenia interpretacyjne: „B ył on [M ickiewicz] cały ze swej epoki i ze swego społeczeństwa. N ie podobna mówić o jego twórczości, nie potrącając co chwila o historię jego czasu, z której czerpał w szystko i którą w spółtw orzył” . Takie rozumienie p oety — zgodne ze znanym sform ułowaniem Marksa: o człowieku, który sam tw orzy historię, ale w określonych h istorycz­ nie okolicznościach — kazało Jastrunow i obraz życia i dzieła Mickiewicza rzucić na szerokie tło historyczne, w którym autor prawidłowo, z dużą wiedzą h isto ­ ryczną, bazowaną przede w szystkim na dorobku klasyków marksizmu, u w y ­ puklił najważniejsze linie rozwojowe.

Drugą podstaw ową zaletą książki Jastruna, mimo wielu zawartych w niej niedojrzałych i tradycyjnych interpretacji utworów poety, jest trafne u w y ­ raźnienie mechanizmu twórczości literackiej oraz w ydobycie racjonalistycz­ nych pierwiastków m ickiewiczowskiego dorobku. W tym zakresie — poza ogólnym i założeniam i marksistowskiej interpretacji dzieła literackiego — szczególnie w'ażną rolę odegrały osobiste zdobycze poetyckie Jastruna, jego własna poetyka. W ielkie doświadczenie artystyczne pozwoliło mu sform uło­ wać takie uogólnienia: „Poezja, mimo że, zdawałoby się, jest najbardziej b e z ­ pośrednią m ową z mów tego świata, nie w'ybucha bynajmniej jak ogień w u l­ kanów ani jak woda źródeł; żyw i się doświadczeniami długimi, wiedzą, która jest w życiu i jest w książkach napisanych w ciągu wieków; jeśli jest mową uczucia, to uczucia, które zrozumiało siebie; w szystko w niej, naw'et w y ­ buch gw ałtow ny, naw et westchnienie, musi być zważone na niew idzialnych w agach” . „Prawa rządzące św iatem wyobraźni pisarza są bodaj równie n ie­ ubłagane jak prawa rozwoju ekonomicznego społeczeństw, choć mniej są u ch w ytne” . W łasna poetyka pom ogła mu z ogromną jasnością uwypuklić w d o­ robku Mickiewicza w szystko to, co zrodziło się z racjonalizmu, intelektua- lizm u, co było „tworem w iedzy, rozsądku, logiki” , rozum u i rozwagi, wynikiem długoletniego doświadczenia życiow ego. D oktrynę m istyczną słusznie Jastrun nazyw a „ciasną, wrogą poezji” . W ydobycie racjonalistycznych pierwiastków' twórczości naszego największego p oety narodowego i uznanie dla nich n a ­ biera szczególnego waloru wobec twierdzeń tradycyjnej m ickiewiczologii, która gloryfikowała szarlatanerię Towdańskiego, obłęd m istyczny i zacofanie, która w7ydawała wyrok, że Mickiewicz „m ógł być tłum aczem Pucelle d'Orléans [W oltera] nie bez szkody dla ogólnego obrazu życia i twmrczości” (Kleiner).

Uwypuklając te dwie podstawowe, naukowe zalety utworu Jastruna: m arksistowskie rozumienie człowieka i jego historii oraz określenie wysokiej miary intelektualizm u poezji Mickiewicza, nie m ożna pominąć milczeniem jego powieściowego k ształtu: pięknej, p atetycznej, w najlepszym rozumieniu tego słowa, klasycy żującej stylizacji literackiej. Stylizacja ta przełamuje utartą konwencję burżuazyjną: nie przesłania bowiem spraw człowieka, nie opiera się na banalnych „złotych m yślach” o posm aku historiozoficznym , służących fałszyw ym , bo aliistorycznym uogólnieniom. Stylizacja książki .Jastruna swą siłę i świeżość zawulzięcza tem u, że ukrywa się za nią konkretna treść naukowm- historyczna, że formuje ona trafne poetyckie sym bole życia i walki człowieka epoki. Książka Jastruna pozbawiona jest taniej, mieszczańskiej poufałości wobec wielkiego p oety, umie narzucić czytelnikow i dystans i szacunek dla wielkości człowieka, ukazując jego postać w prawdzie jego osiągnięć i załam ań, zw ycięstw i upadków.

R EC EN ZJE I PR ZE G L Ą D Y (>01

602

Szczególnie godna podkreślenia jest um iejętność przedstaw iania w p o e ty ­ ckim skrócie typow ych sytuacji historycznych. Te realistycznie „żyw e obrazy” posiadają tak ważki ładunek intelektualnego uogólnienia, że m ogą stać się pełnow artościowym równoważnikiem rozdziałów naukowych, zarysow ujących „tło historyczne” . Takie świetne sceny o wartości historycznego sym bolu p rzy­ noszą rozdziały ukazujące np. ucztę dekabrystów lub spotkanie Mickiewicza z Balzakiem czy Goethem. N ow y walor i świeżość ideologiczną otrzym ał prze­ wijający się przez książkę piękny sym boliczny m otyw marzenia o złotym wieku ludzkości, marzenia odziedziczonego przez rom antyków po epoce ośw ie­ cenia, wspólnego podówczas w szystkim postępow ym um ysłom epoki. Jed n oli­ tość i konsekwencję klasycy żującej stylizacji należy w łączyć także do rachunku zalet opowieści. Jest ona też doskonale w ytrzym ana w obrębie całej książki, rzadko bardzo zdarzają się potknięcia artystyczne, truizm y czy banały, k tó ­ rych parę zaledwie znalazłoby się na stronicach powieści (np. : „w każdym pożegnaniu jest triumf śmierci, która objawia się nagle w pełni ż y c ia ...” ).

Najpoważniejsze zastrzeżenia m erytoryczne odnoszą się do niedojrzałej czasem i zb yt tradycyjnej interpretacji poszczególnych utworów poetyckich Mickiewicza, a także do koncepcji rom antyzm u wyłożonej przede w szystkim w rozdziale p t. Romantyczność. Jastrun położył tu zb yt wielki nacisk na życiow y, obyczajow y charakter m ody rom antycznej ; niektóre sentym entalne maniery rom antyczne b yły dla niego niejednokrotnie jed ynym kluczem do interpre­ tacji zjawisk; zb yt słabo zaś uw ydatnił klasową treść ideologii postępow ego rom antyzm u, jego ścisły związek z polskim ruchem narodowo-w yzw oleńczym i jego antyfeudalny protest. Podkreślić należy, że dotąd ukazały się trzy w y ­ dania, z których ostatnie, poprawione, zawiera now y, cenny rozdział pt. Fer-

nejslcie powietrze, traktujący o wolterianizm ie młodego Mickiewicza.

K siążka Jastruna o Mickiewiczu w ciągu ostatnich lat została dwukrotnie w yróżniona (nagroda O d r o d z e n ia , 1949, oraz Państw ow a Nagroda A rtys­ tyczna I stopnia, 1950). W artość dzieła Jastruna polega przede w szystkim na tym , że upowszechnia ono w sposób prawidłowTy życie i dorobek literacki największego p oety polskiego ; popularyzuje postępow e i rewolucyjne tradycje naszej kultury narodowej, ukazując ich znaczenie dla budowy nowej kultury socjalistycznej; toruje drogę m arksistowskiej w iedzy o Mickiewiczu. Z dzieła Jastruna w yłania się ku nam Mickiewicz „odbrązow iony” , ale Mickiewicz żyw y naprawdę, żyw y tym życiem , jakie mu mogło przywrócić jedynie słuszne, m arksistowskie rozumienie dziejów ludzkości.

D w a najbardziej zafałszowane przez burżuazyjną biografistykę etap y w życiu Mickiewicza to p obyt w Rosji w latach 1824—1829 i okres T r y b u n y L u d ó w . W ysiłkowi naukowemu Szypera zawdzięczam y nowe spojrzenie na Mickiewicza jako twórcę legionu włoskiego oraz redaktora i pub licystę T r y ­ b u n y L u d ó w . Postępowra m ickiewiczologia podjęła także trud odkłamania rosyjskiego okresu życia i twórczości Mickiewicza. B yło to niew ątpliw ie trudne zadanie, gdyż nacjonalizm burżuazyjnej m ickiewiczologii święcił na tym od ­ cinku największe trium fy. Przem ilczając kontakty M ickiewicza z dekabrystam i, forsowano zaciekle twierdzenie o „nienawiści plem iennej” , o „wiekowej a n ty ­ nom ii Polski i R osji” itp. Burżuazyjnych badaczy interesow ały przede w szy st­ kim romanse z odeskimi hrabinami, czasem m istyka niektórych ówczesnych lóż m asońskich.

R EC EN ZJE I PR ZE G L Ą D Y

₆₀₃

Na tym tle prawdziwą rewelacją stał się w ydrukowany w początkach roku 1946 w O d r o d z e n iu (nr 8/65) artykuł Leonarda P o d h o r s k ie g o - O k o ło w a p t. Łudziłem d esp o tę... M ickiewicz a dekabryści. Autor artykułu, chociaż błędnie ujął główne przyczyny upadku powstania dekabrystów (,,chaos organizacyjny” oraz „nade w szystko brak u góry kierowniczej silnej ręki” ), postawił cenną hipotezę, dotyczącą kontaktów Mickiewicza z rewolucyjnym ruchem rosyjskim w okresie przygotow yw ania powstania grudniowego. Pod- horski-Okołów śmiało zaatakował tradycyjną hiografistykę stwierdzając, że przekazany i podtrzym any przez nią wizerunek Mickiewicza z tego okresu „w znacznym stopniu odbiega od rzeczyw istości” . Poddał także w w ątpliw ość idylliczny charakter tego etapu życia Mickiewicza i w ysunął hipotezę „p eł­ zania m ilczkiem ” i „łudzenia d esp oty” jako „posunięć m ających na celu od ­ wrócenie uwagi od innej, mniej głośnej i mniej publicznie prowadzonej dzia­ łalności p oety o charakterze konspiracyjnym ” . Publikowane w r. 1945 na. łam ach N o w y c h W id n o k r ę g ó w „m oskiewskie mickiewicziana” Samuela F i s z m a n a sygnalizow ały zainteresowanie postępow ych badaczy tym okresem życia poety. Artykuł Podhorskiego-O kołowa stał się pierwszym zw iastunem nadchodzącego przełomu.

Od roku 1947 zaczęły się ukazywać w K u ź n i c y artykuły Leona G om o- l i c k i e g o , obecnie w ydane w tom ie M ickiewicz wśród R o sja n 4. Autor tak okre­ ślił cel swojej książki: „Przede wrszystkim postawiłem sobie za zadanie w yśle­ dzenie ideologicznych, literackich, p olitycznych stosunków i związków Mic­ kiewicza z Rosjanam i. W szeregu popularnych rozpraw literackich pragnę ukazać rosyjskie otoczenie Mickiewicza. Rozprawy te, powiązane tem atycznie i um ieszczone w kolejności chronologicznej, obejm ują stosunki Mickiewicza z dekabrystam i, Puszkinem i innym i literatam i oraz udział poety w życiu ugrupowań literackich ówczesnej R osji” . W ten sposób otrzym aliśm y barwny, trochę zbeletryzowany obraz życia literackiego Moskwy i Petersburga w latach dw udziestych ubiegłego stulecia oraz historię stosunków literackich Mickie­ wicza. Gomolicki dobitnie uw ydatnił powodzenie poezji Mickiewicza wśród literatów rosyjskich (podczas gd y dla klasyków warszawskich Mickiewicz b ył ciągle jeszcze „barbarzyńcą” i „zakutym łb em ” ), którzy uznając jego^ geniusz pasowali go pierwsi na jednego z najw ybitniejszych poetów Słowiań­ szczyzn y; w yraziście ukazał przyjaźń i życzliwość, jaką darzyli Mickiewicza najlepsi, najbardziej postępow i ludzie ówczesnej Rosji z Puszkinem na czele^ przedstawił k ontakty p oety z rewolucyjną m yślą rosyjską lat dwudziestych X I X wieku. Szczególnie cenne są uwa£i Gomolickiego, dotyczące różnicy d o­ świadczeń społecznych u Puszkina i M ickiewicza: „Jeżeli w ich rozmowie d o­ słyszeli współcześni nutę polem iki, w yw ołać ją mogła tylko różnica czasu, który w ybijał godzinę historyczną niejednakową dla narodów rosyjskiego i polskiego. B yła to rozbieżność dwóch dat: grudniowej i listopadow ej” . P o d ­ czas gdy Puszkin — po dotkliw ych doświadczeniach dekabrystów — widział konieczność zużytkow ania siły rewolucyjnej ludu, Mickiewicz tkw ił jeszcze, chociaż już połowicznie i chwiejnie, na co wskazuje ideologiczna w ym ow a konstrukcji losu Konrada W allenroda, w obrębie zw iązanych z koncepcją re­

4 Leon G o m o lic k i, M ickiew icz wśród R osjan, W arszawa 1950, „K siążka i W iedza” .

604

wolucji szlacheckiej marzeń o jednostkow ym bohaterstw ie. Godny jest uwagi rozdział książki poświęcony poem atow i dekabrysty Rylejewa pt. W ojnarow­

ski i jego związkom z Konradem Wallenrodem.

Jednak w pełni poprawne zrealizowanie tej ze wszech miar cennej i am ­ bitnej in icjatyw y naukowej uniemożliwiło przyjęcie przez Gomolickiego b łęd ­ nych założeń m etodologicznych. Autor, zasugerowany burżuazyjną koncepcją „środowiska literackiego” , popadł w ciasny socjologizm i pozbawił w ten sp o­ sób zarysowany przez siebie obraz rzeczyw istości charakteru klasowego. W ra­ mach takiej koncepcji metodologicznej stało się m ożliwe nazwanie Pogodina „jednym z pierwszych przedstawicieli pozaklasowej inteligencji rosyjskiej” . Uwarunkowała też ta m etoda poważny błąd: zupełne zam azanie granic m iędzy rosyjskim rom antyzm em rew olucyjnym a reakcyjnym , które zatraciły swe podstaw owe różnice w jednolitym potoku „życia literackiego” ; zatarła się ostrość polemiki z burżuazyjnym nacjonalizm em w nauce (szczególnie w roz­ dziale Pod jednym płaszczem).

Am bitna książka Gomolickiego straciła też wiele przez nie zawsze udolną beletryzację toku narracji, przechodzącą często w fałszyw ą „p oetyczność” . Poza tym pod adresem redakcji stylistycznej „K siążki i W iedzy” należy skie­ rować zarzut rażącego niedbalstwa w przygotow aniu tek stu do druku; n apo­ tykam y bowiem w książce liczne usterki stylistyczn e (np. :,,w ykańczający się Puszkin” , „poczwarka podupadającego feudalizm u”, „przesuwali się przed Mickiewiczem główne p ostacie” itp.).

Chwiejna koncepcja metodologiczna znalazła także swoje odbicie — choć w znacznie mniej rażącym i podważającym osiągnięcia pracy stopniu — w dru­ giej książce przygotowanej przez G o m o lic k i e g o pt. D zienn ik pobytu A dam a

M ickiewicza w R osji. 1824 —1 8 2 9 s. Stanowi ona starannie i pieczołowicie opra­

cowany wybór źródeł biograficznych i historycznych, „próbę uporządkowania materiałów dotyczących biografii Mickiewicza” . Ta in icjatyw a wydaw nicza, wzorowana na bogatych doświadczeniach nauki radzieckiej, zasługuje na sp e­ cjalne uznanie, szczególnie na tle naszej ubogiej w tego rodzaju opracowania tradycji naukowej. D ziennik pobytu, zawierający b ogaty i różnorodny m ate­ riał dokum entarny, zaopatrzony w szczegółow y komentarz Gomolickiego, przyczynia się także znakomicie do zasadniczego zrewidowania burżuazyjnych poglądów na rosyjski okres życia i twórczości poety.

Jednak niezdecydowanie m etodologiczne autora odbiło się także w id eolo­ gicznej niejednolitości zasady wyboru m ateriałów źródłowych. Autor z jednej strony miał pokusę ograniczenia wyboru tylko do zarysow ania tła literackiego i obyczajowego, z drugiej zaś zdawał sobie sprawę z ubóstwa i sztuczności izolacji życia literackiego i pragnął podać zarys politycznego tła okresu. N ie­ stety, to ostatnie zostało niemal całkowicie sprowadzone do mało znaczących niekiedy wydarzeń z historii dyplom acji europejskiej (np.: 8/20 V III 1827 — zmarł Canning, premier minister Wielkiej B rytanii). Niemniej książka ta, stanowiąca pasjonującą lekturę, jest nieodzownym zbiorem źródeł dla m arksi­ stowskiego monografisty Mickiewicza.

Pracę Samuela F is z m a n a , M ickiewicz w R osji. Z archiwów, muzeów, bi­

bliotek M oskwy i Leningradu, należałoby także zaliczyć do w ydaw nictw m a­

5 Leon G o m o lic k i, D ziennik pobytu A dam a M ickiewicza w R osji. 1824 —

REC EN ZJE I PR ZEG L Ą D Y

₆₀₅

datku do swej książki zamieszcza Fiszm an odpisy i fotograficzne kopie takich

dokum entów jak m etryka Mickiewicza, nieznany list p oety do Groddka, dyplom uniw ersytecki, rękopis dwóch fragm entów ballady Alpuhara oraz własnoręczne kopie Puszkina z III cz. Dziadów. Książkę uzupełniają dwa stu ­ dia Fiszm ana: jedno dążące do ustalenia miejsc zam ieszkania Mickiewicza w okresie m oskiewskim i petersburskim w latach 1826—1829, drugie — d o­ tyczące w yśw ietlenia okoliczności wyjazdu Mickiewicza z Rosji na tle rozgry­ wek m iędzy Nowosilcowem a Bułharynem i von Fockiem.

Praca Fiszm ana, o doniosłym znaczeniu dokumentarnym, ważna dla całościowego zarysowania dziejów pobytu Mickiewicza w Rosji, przedstawia w yraziście kontakty p oety ze współczesną postępow ą inteligencją rosyjską i ukazuje narastanie jego sławy literackiej w Rosji. M ickiewicz w R osji, zaw ie­ rający „pokłosie m ickiewiczowskie” z archiwów ZSRR, stanowi piękny d o ­ kum ent przyjaźni badaczy polskich i radzieckich. Ci ostatn i bowiem udostępnili autorowi pracy archiw'a.

Mocną stronę i główną am bicję dotychczas om awianych prac S zy ­ pera, Jastruna, Gomolickiego i Fiszm ana stanowiło zaatakowanie tradycyjnej biografistyki mickiewiczowskiej oraz próba zbudowania naukowego, m arksi­ stowskiego życiorysu poety. N atom iast książka W acława K u b a c k i e g o ,

Pierw iosnki polskiego romantyzmu, reprezentuje ambicję nowatorskiej in ter­

pretacji młodzieńczej twmrczości literackiej M ickiewicza7. W yjątkow a trudność i nowość zadania podjętego przez Kubackiego usprawiedliwia w pewnej mierze liczne niedociągnięcia jego pracy. Autor bowiem rozpoczął odważnie walkę o młodego Mickiewicza.

Jakie znaczenie dla marksistowskiej m ickiewiczologii posiada rewizja tego okresu twórczości p oety 4 Jest to starcie z nauką burżuazyjną na poważnym odcinku jej fideistycznych i klerykalnych zafałszowrań, na płaszczyźnie jej zakłam anych twierdzeń typu: „M istycyzm i mesjanizm nie stanowią jakiejś niezwykłej naleciałości, jakiegoś zboczenia wr filozoficznych poglądach Mic­ kiewicza, lecz są konsekw entnym w ynikiem jego zasadniczych m yśli” ( B ie ­ g a ń s k i, O filozofii M ickiewicza). Znaczyć to miało w przybliżeniu, że Mickie­ wicz już w zaraniu młodości przygotow yw ał się duchowo do swego późniejszego zwrotu w kierunku m istycyzm u i tow iańszczyzny, że jego m łodzieńczy wolte- *rianizm, an ty klerykalizm i racjonalizm b yły nic nie znaczącym epizodem, niegodnym poważniejszych studiów. Doniosłość pracy Kubackiego polega przede w szystkim na tym , że zerwał on z fideistycznym i legendam i i ukazał twórczość m łodego Mickiewicza w blaskach racjonalistycznej ideologii

oświe-6 Samuel F is z m a n , M ickiewicz w R osji. Z archiwów, muzeów, bibliotek

M o sk w y'i Leningradu, Warszawa 1949, PIW .

7 W acław K u b a c k i, P ierw iosnki polskiego romantyzmu, Kraków 1949, W yd. M. K ot.

606

cenią. Rozprawy Kubackiego zb yt słabo jednak uw ydatniają specyficzność wolterianizm u i racjonalizmu młodego Mickiewicza, który o głowę przerastał w spółczesnych sobie „ośw ieceniow ców ” — liberałów wileńskich — przede w szy st­ kim swoim bojowym , pełnym uwielbienia stosunkiem do wielkiej rewolucji irancuskiej. Ten naczelny problem książki — sprawa związku młodego Mic­ kiewicza z oświeceniem — został zespolony ze sformułowaniem poglądu na w czesny rom antyzm polski i z określeniem jego genezy w sposób n astępujący: „Pierwiosnki rom antyzm u w ykiełkow ały z urodzajnej gleby ośw iecenia” . Teza ta jednak — w ydaje się — powinna b yć sformułowana ostrożniej, ze względu na w yraźny jakościowy skok, jaki bezsprzecznie istnieje m iędzy li­ teraturą epoki oświecenia i rom antyzm u. Dla postawienia i rozwiązania wyżej om ówionej problem atyki wprowadził Kubacki tezę o rozwarstwieniu ideolo­ gii oświecenia. N iestety, rozwarstwienie to dojrzał tylko na terenie kultury i — mimo słusznych deklaracji m etodologicznych — nie potrafił określić jego podłoża klasowego.

W tym momencie praca K ubackiego nasuwa poważne wątpliwości. Szcze­ gólnie szkodliwe jest to, że stosując form alistyczną, oderwaną od podłoża k la­ sowego koncepcję badawTczą, Kubacki stępił jednocześnie naukowe i polem iczne ■ostrze swej tezy. Traktowanie zagadnienia filiacji wczesnego rom antyzm u z oświeceniem w yłącznie na płaszczyźnie w pływów literackich, często nawet rozumianych m echanicznie jako podobieństwa słowne, zatarło z jednej strony ideologiczną zawartość przejmowanego przez rom antyzm nurtu oświecenia, z drugiej zaś stuszowało rewolucyjne ostrze antyfeudalne i narodowo-wyzw o­ leńcze wczesnego rom antyzm u polskiego. Form alistyczna w pływologia ze­ mściła się szczególnie na erudycyjnej i ambitnej w założeniach analizie Ody do

młodości. Kubacki pragnął tu przeciwstawić się tradycyjnej interpretacji,

która w najbardziej reprezentatyw nym sformułowaniu Konrada G ó r s k ie g o

(Pogląd na św iat młodego M ickiewicza) brzmi: „Napięcie uczuciowa Ody do mło­ dości da się zrozumieć tylko jako w ypływ nagromadzonej potęgi ducha, pro­

wadzącej do rozbudzenia świadomości religijnej. Przeżycia religijne, będąc rezultatem niezłomnej żyw otności duchowej, nieskończenie tę żyw otność p o ­ tęgują i w ydobyw ają z duszy siły moralne, których obecności zgoła się nie podejrzewało” . Podejm ując słusznie polem ikę z tym i fideistycznym i ogól­ nikami, Kubacki poszedł jednak błędną drogą wyłącznego udowadniania — często w sposób zupełnie m echaniczny — literackich i filozoficznych związków"

Ody do młodości z teozoficznym i irracjonalistycznym nurtem oświecenia. W ten

sposób zatarło się w analizie Ody jej aktualnie rewolucyjne znaczenie, pow o­ dujące fakt, że po wybuchu powstania listopadowego na ratuszu warszawskim widniał napis: „W itaj, jutrzenko sw obody, za tobą zbawienia słońce” .

Niedocenianie rewolucyjnego ładunku rom antyzmu, społecznego znaczenia przełomu rom antycznego, słusznie podkreślił już w swojej recenzji Stefan Ż ó ł k ie w s k i : „N ie dość podkreśla [K ubacki] to wszystko, co było t y l k o mickiewiczowskie, co było reakcją p oety na aktualną rzeczyw istość, próbą rozwiązania jej nowych, nie znanych X V III wiekowi konfliktów ” (K u ź n ic a , 1949, nr 35). Zemściło się to także dotkliw ie na ujęciu zagadnienia ludowości rom antycznej. I tak ludowość tę i jej poszczególne składniki wyprowadza Kubacki najniesłuszniej, w sposób zupełnie nieum otyw ow any z zabobonu szlacheckiego czasów" saskich, negując w ten sposób autentyczną ludową za- w7artość rewolucyjnego rom antyzm u. Ludowość ta, przenikająca szczególnie

R EC ENZJE I PRZEG L Ą D Y

₆₀₇

Zbiór studiów Kubackiego posiada nierówną wartość. Największą doj­ rzałością odznaczają się: Pierw iosnki polskiego romantyzmu, Z im a m iejska oraz E tyka i poetyka. Trzeba jednak z całą stanowczością stwierdzić, że P ie r­

w iosnki polskiego romantyzmu odegrały pionierską rolę i że do Kubackiego

należy zasługa zrewidowania tradycyjnych, idealistycznych poglądów na m ło­ dego Mickiewicza.

Pierw iosnki nie należą do książek łatw ych. Lekturę w dużej mierze u trud­

niają częste popisy erudycji, zaw iły tok w yw odu, niew yciąganie ostatecznych wniosków. Zarzuty te da się w ysunąć także pod adresem broszury wydanej przez K om itet Obchodu 150-lecia Urodzin Adam a Mickiewicza pt. Tyrteizm

A dam a M ickiewicza, m etodologicznie i m erytorycznie ściśle związanej z P ie r ­ w iosn kam i8. W rozprawce tej tyrteizm Mickiewicza (to znaczy jego dążności

rew olucyjne i narodowo-wyzwoleńcze) został niemal zupełnie w yjałowiony ze swej społecznej zawartości na rzecz niezliczonych wyw odów wpływologicz- nych, w których, n iestety, słowo „tyran ” u Euzebiusza Słowackiego i A loj­ zego Felińskiego znaczy tyleż samo co pod piórem Byrona, Puszkina i Mickie­ wicza. Oświecenie (nb. rozbite niem al w duchu diltheyowskim na dwa nurty: epikureizmu i stoicyzm u [!]) przesłoniło znów ładunek rewolucyjny i n ow a­ torstw o rom antyzm u. Broszura ma jednak swoje wartości dzięki podjęciu ważnego tem atu i ukazaniu postępowej tradycji literackiej polskiego rom an­ tyzm u.

Do rachunku osiągnięć postępowej m ickiewiczologii należy włączyć także następujące, rozrzucone po czasopism ach interpretacje szczegółowe: K azim ie­ rza B u d z y k a K on rad Wallenrod (próba interpretacji socjologicznej, P o l o ­ n i s t y k a , 1948, nr 3), polem ikę z tym artykułem H enryka S z y p e r a pt. R o ­

m antyzm polityczny a młodzieńcza twórczość M ickiewicza ( K u ź n ic a , 1948,

nr 52; 1949, nr 2) oraz studium Kazimierza B u d z y k a , Rodowód i kompozycja

„ G rażyny” ( P o l o n i s t y k a , 1949; nr 1).

W studium Kazim ierza B u d z y k a o Grażynie i K onradzie Wallenrodzie szczególnie godna podkreślenia jest um iejętność łączenia analizy ideologicznej i artystycznej. Autor podaje następującą, interesującą i nowatorską form ułę

Grażyny : „U tw ór z jednej strony przeciwstawia dwie. sprzeczne sobie racje,

z drugiej zaś dąży w yraźnie do zam azania ujawniających się przeciwieństw. Ideologicznie jest to w yrazem niewy krystalizowania się poglądu na świat w łaś­ ciwego epoce przejściowej, w której utwór ten powstał, artystycznie n a to ­ m iast stało się to źródłem nieskoordynowania poszczególnych elem entów dzieła” . W obydwu studiach uderza jednak pewna abstrakcyjność uogólnień, jak rów ­ nież czasem nieprecyzyjne zarysowanie podłoża klasowego literatury epoki. Pozwala to Budzykow i twierdzić, że powstanie listopadow e wybuchło „w id e ­ alnej pustce społecznej” , lub zastanaw iać się nad „dziwnym minimalizmem ideologicznym ” w sprawie niepodległości w obozie liberałów Królestwa

Kon-8 W acław K u b a c k i, Tyrteizm A dam a M ickiewicza, Warszawa 1949,

608

gresowego. Nie pozwala mu to wskazać na jedyną właściwą przyczynę „w allen­ rodycznej” konstrukcji losu bohatera, tj. na rew olucyjną niedojrzałość w cze­ snych szlacheckich ruchów narodowo-wyzwoleńczych i antyfeudalnych.

Te niedociągnięcia klasowej analizy B udzyka stały się punktem w yjścia cennego artykułu Henryka S z y p e r a pt. Rom antyzm 'polityczny a młodzieńcza

twórczość M ickiewicza. Szyper w swoim źródłowym , św ietnie um otyw ow anym

studium określił prawidłowo „społeczne i polityczne podłoże rom antyzm u lite­ rackiego” , uwyraźnił rewolucyjność wczesnego rom antyzm u oraz dał naukową, m arksistowską analizę K on rada Wallenroda. Omawiana praca stanow i powTażny wkład do dorobku m arksistowskiej m ickiewiczologii.

Dwie książki, jakie pozostały jeszcze do om ówienia — obok w spom nia­ nej już monografii naukowej, powieści biograficznej, szczegółowej interpre­ tacji utworu, zbeletryzowanego essayu i w ydaw nictw a źródłowego — repre­ zentują jeszcze inne gatunki relacji: M ickiewicz w układzie Adam a M a u e r s- b e r g e r a jest specyficznie opracowanym „zbiorem listów , wierszy i rozmów z lat 1817 —1831” 9; Czytając M ickiewicza P r z y b o s i a to wybór studiów wrażli­ wego czyteln ik a-p oety10.

M ickiewicz w układzie M a u e r s b e r g e r a w ym agałby krótkiej dyskusji

na tem at biografistyki naukowej. Autor tak zakłada w słowie Do czyteln ika: „Zebrane tu listy , rozm owy i wiersze najczęściej znane są z urywków cytow anych w życiorysach Mickiewicza, tutaj przytoczone są z reguły w całości, w przeko­ naniu, że t e ź r ó d ł a b i o g r a f i c z n e z ł o ż ą s i ę w p a m i ę c i c z y t e l n i k a n a b i o g r a f i ę p o e t y ” (podkr. — M. J.). N iestety, można jednak podejrzewać, że „zbiór listów , wierszy i rozmów z lat 1817 — 1831” miał w założeniu w ydaw cy podawać czytelnikow i bardzo w ąską „wiedzę o poecie” . Służy tem u zarówno typ dokum entacji, ograniczonej niem al w yłącznie do najbardziej osobistego życiorysu poety, bez szerszego tła literackiego i politycznego, jak i brak jakich­ kolwiek kom entarzy, objaśnień i sprostowań (np. chociażby w w ypadku aneg­ doty Mickiewicza, cytowanej na s. 253, dotyczącej w zajem nych stosunków rzeźbiarza Canowy i krytyka W inckelm anna, nie mającej — jak w iadomo — żadnego pokrycia w rzeczywistości). Autor zapewne dbał o nie zm ącony żad­ nym i w trętam i z zewnątrz tok relacji; jednak ten typ biografistyki należy do przestarzałych. Najw ażniejszym kryterium oceny powinien tu b yć fakt, że M ickiewicz w układzie Mauersbergera — choć posiada swój w dzięk i swoje wartości — nie może służyć szerszemu odbiorcy, gdyż jest mało kom unika­ tyw n y, przystępny tylko dla znawców i sm akoszów. To au tom atyczne ogra­ niczenie zakresu oddziaływania społecznego książki powinno zm usić Mauers­ bergera do zasadniczej rewizji sw ych poglądów na zadania biografistyki n a­ ukowej .

Książka Przybosia Czytając M ickiewicza, jakkolw iek cenna w założeniach ze względu na am bitną próbę zanalizowania źródeł artystycznego m istrzostwa Mickiewicza, obciążona jest jednak poważną ilością błędnych założeń teoretycz­ nych, które, pomim o pew nych niew ątpliw ych osiągnięć w szczegółow ych roz­ ważaniach p oety, podważają w poważnej mierze jej społeczną wartość. Zasad­ niczym błędem Przybosia jest uwzględnianie przy ocenie artystycznej war­ 9 Mickiewicz. Zbiór listów, wierszy i rozmów z lat 1817 — 1831 w układzie Adama M a u e r s b e r g e r a , W arszawa 1950, „K siążka i W iedza” .

REC EN ZJE I PR ZEG L Ą D Y

₆₀₉

P ana Tadeusza jako „nierzeczywistej baśni” . Założenia form alistyczne i anty-

in telektualistyczne („Pew ne sprawy pierwiastkowe poezji nie dadzą się u m o­ tyw ow ać” ) uniem ożliw iły Przybosiowi dostrzeżenie rewolucyjnej ideologii Mickiewicza. W konsekwencji Mickiewicz jako wielki artysta został odseparo­ wany od Mickiewicza jako ideologa i działacza politycznego.

Dobrze się jednak stało, że Przyboś podjął trudną i odpow iedzialną pro­ blem atykę analizy artystycznej. Jest to szczególnie cenne na tle ubóstwia pod tym względem postępowej mickiewiczologii. Trafne analizy liryków lozańskich Mickiewicza ( Wiersz-płacz i Żal rozrzutnika) stanow ią twórczy elem ent naszej w iedzy o Mickiewiczu.

Przegląd dotychczas opublikowanych pozycji wskazuje, że postępow a mic- kiewiczologia polska weszła na słuszną drogę naukową, lecz musi w ytężyć w sz y st­ kie siły, by przezw yciężyć nałogi m yślow e tradycyjnej polonistyki. Omówienie to miało am bicje wskazania na poważne niebezpieczeństwa, tkw iące w ich t e ­ oretycznej niedojrzałości. Surowość w ocenie naszej m ickiewiczologii niech usprawiedliwi waga tej gałęzi polonistyki i społeczna doniosłość usiłowań o c z y ­ szczenia naszej w iedzy o wielkim poecie z w szelkich reliktów burżuazyjnej „polityki kulturalnej” . Pobłażliwość wobec groźnych przeżytków św iatop o­ glądu burżuazyjnego, brak czujności wobec potknięć naszych literaturoznawców, b yłyby tylko szkodliwym oportunizmem .

Postępow i badacze prowadzą nadal prace nad Mickiewiczem. Znajduje się on także „na w arsztacie” pracowni okresu rom antyzm u w In stytu cie Badań Literackich; kilka referatów o poecie przygotowali młodzi poloniści-marksi- ści na swój V Zjazd poświęcony rom antyzm owi, którego osiągnięcia poznam y z osobnej Księgi Zjazdowej. Zadania są trudne i doniosłe. Słowa Kazimierza W yki: „Zrozumienie, że mimo odrębności kształtów artystycznych i m yślow ych, w jakich się w ypow iedział, rom antyzm był sw oistą formą ideologii tworzących go klas społecznych i jako taki dzielił ogólne prawa rozwoju tych ideologii w społeczeństwie klasowym , zrozum ienie, że nie stracił swej doniosłości, p o ­ nieważ w swoich zdobyczach głów nych wyrażał postępow e naówczas w arstw y społeczne, których dążenia pokrywały się z interesem narodu, zrozumienie takie dać m oże tylko m aïksistow skie ujęcie dynam iki literackiej, dając tym sa ­ mym wgląd w prawdziwą, zgodną z postępow ym charakterem najcenniejszych dla nas objawów i dzieł, istotę tego wielkiego i twórczego prądu naszej kultury i rozwoju społecznego, jakim był rom antyzm ” (Stan badań nad romantyzmem, T w ó r c z o ś ć , 1950, nr 7) — odnoszą się także do badań nad Mickiewiczem.

610

W szystkie w ym ienione pozycje i fakty pozwalają żyw ić nadzieję, że mic- kiewiczologia polska weszła już w to stadium rozwoju, które — po twórczym i sam okrytycznym wyciągnięciu wniosków z dotychczasow ych doświadczeń — umożliwi w ciągu kilku najbliższych lat stworzenie marksistowskiej m ono­ grafii naukowej o życiu i twórczości Mickiewicza.

1950 • M aria Janion

S t e f a n Ż ó łk ie w s k i, STARE I NOW E LITERA TURO ZNA W STW O . Szkice krytyczno-naukow e. W rocław 1950, W ydawnictw o Zakładu Narodo­ w ego im. Ossolińskich, s. V II, 1 nlb., 148, 4 nlb., I n s t y t u t B a d a ń L i ­ t e r a c k i c h . S t u d i a H i s t o r y c z n o l i t e r a c k i e , t. I.

W r. 1950 ukazała się książka Stefana Żółkiewskiego pt. Stare i nowe lite­

raturoznawstwo. SzJcice krytyczno-naukowe. Książka stanowi pierwszy numer serii

S t u d ió w H i s t o r y c z n o l i t e r a c k i c h In stytu tu Badań Literackich i zbiera sześć studiów publikowanych już przedtem w różnych czasopism ach. Ich ty tu ły i tem aty są następujące: 1. A ktualny etap w alki o marksistowskie literaturoznaw­

stwo w Polsce ; 2. O literaturoznawstwie burżuazyjnym epoki im perializm u w P o l­ sce ; 3. Aktualna problematyka historii literatury polskiej ; 4. P rzykład literaturo­ znawstwa radzieckiego; 5. O radzieckich instytucjach naukowoliterackich; 6. M e­ tody i warunki planowania badań polonistycznych. Mimo ich genetyczną nieza­

leżność od siebie, zebrane razem, stanow ią logiczną całość tłum aczącą się do­ skonale jako poszczególne rozdziały walki o unaukowienie polonistyki. Autor sam , w króciutkiej przedm owie poprzedzającej ten zbiór, najlepiej wyjaśnia logiczne następstw o składających go artykułów. Szkice pierwszy i drugi ,,dają z jednej strony typow ą m arksistowską problem atykę badań literackich, z dru­ giej zaś polem izują z postulatam i m etodologicznym i i typow ą praktyką bur­ żuazyjnej historii literatury. To przeciwieństwo m etod staje się jaśniejsze do­ piero na tle trzeciego szkicu, dotyczącego najpilniejszych potrzeb historii pol­ skiej literatury, wyznaczonych przez politykę kulturalną Polski Ludowej.

„N ow y etap literaturoznawstw a polskiego, odpowiadający pod względem naukowości, tem pa pracy i rozległości badań potrzebom budownictwa socja­ listycznego, m oże być tylko dziełem kolektyw nym i planowym . Obraz kry­ tyczn y nowego literaturoznawstw a winien zatem zawierać i rozważania nad m etodam i i warunkami planowania badań polonistycznych.

„Cała ta rewolucja jest do pom yślenia tylko w oparciu o postępowe wzory nauki, o naukę radziecką, jej osiągnięcia m etodologiczne i organizacyjne. D la­ tego książka zawiera dwa studia poświęcone tym zagadnieniom ” .

Szkice p ow stały — jak podkreśla przedmowa — „w ogniu w alki” o nową polonistykę; związane ze sobą „logiką w alki” , stanow ią frontalny atak na stare i sform ułowanie podstaw nowego literaturoznawstwa. Ta frontalność ataku, zasadnicza waga poruszonych zagadnień, zasadnicze linie w ytk niętych rozwią­ zań stanow ią jedną z ich najistotniejszych cech. Drugą ich cechą, równie istotną, jest jasność pozycji, z których ów frontalny atak jest prowadzony. P ozycje owe są w pełni ukazane, tak że pasja polem iczna wiąże się tu z pełną, św iadom ą konstrukcyjnością. P ozytyw n y program autora, atakującego stare literaturoznawstw o, jest jasny, bogato egzem plifikow any i wielokrotnie spraw­ dzony w szeregu analiz klasycznych wzorów naukowej praktyki badawczej.