Nadużycie praw procesowych przez strony

Kazimierz Piasecki

Nadużycie praw procesowych przez

strony

Palestra 4/11(35), 20-28

KAZIMIERZ PIASECKI

N adużycie praw procesowych przez strony

Problem atyka nadużycia praw a — po ukształtow aniu instytucji za­ kazu nadużycia praw a przez orzecznictwo francuskie ubiegłego stule­ cia i po gruntow nym jej teoretycznym opracowaniu przez doktryny praw ne reprezentow ane w e F rancji i w innych krajach — w swe] ewolucji teoretycznej i sądowej od daw na już w ykroczyła sw ym za­ kresem poza pierw otną sferę zastosowania, tj. dziedzinę praw a cywil­ nego m aterialnego. Od daw na już bowiem stała się ona jako tzw. za­ sada ogólna praw a1 przedm iotem rozważań także w praw ie między­ narodowym p ry w atny m 2, w praw ie międzynarodowym publicznym3, w praw ie adm inistracyjnym 4, a ponadto wkracza w pew nym sensie w dziedzinę praw a karnego5. W każdej z tych dyscyplin praw nych teoria nadużycia praw a, ze względu na ch arak ter i przedm iot danej dyscypliny, przybrała — poza pewnymi ogólnymi założeniami ko n ­ strukcyjnym i — swoiste, sobie tylko właściwe cechy.

Jednakże w znacznie szerszym zakresie niż we wspom nianych dzie­ dzinach p raw a (poza oczywiście praw em cyw ilnym m aterialnym ) idea zakazu nadużycia praw a została przyjęta w nauce procesu i w p ra­

1 P or. n a te m a t p o jęcia zasad og ó ln y ch p raw a, k tóre n ie w y m a g a ją u z e w n ę ­ trzn ien ia w sp r a w ie p isan ym , z n o w szeg o p iśm ien n ictw a : M. L e t o u r n e u r : L e p rin cip e de la n o n -rétro a ctiv ité des a ctes a d m in istra tifs, É tu d es et D ocu m en ts, P aris 1955, nir 9, s. 38 i n a st. o raz B en oit J e a n n e a u : L es prin cip es g én éra u x du droit dans la ju risp ru d en ce a d m in istra tiv e, 1954, s. 123 i nast.

2 Por. G. R o e m e r: G esetzesu m g eh u n g im d eu tsch en In tern a tio n a len P r iv a t­ recht, B e r lin J.955 (m ia n o w icie te u stęp y o p ra co w a n ia , w k tórych au tor rozw aża róż­ n ice m ięd zy o b ejściem p ra w a a n ad u życiem praw a).

3 Por. J. D. R oulet: Le caractère a r tific ie l le la th éo rie de l ’abus d e droit en droit in tern a tio n a l p u b lic, N eu ch â tel, 1958;

4 Por. m .i. S p raw ozd an ie: I V -e s J o u rn ées J u rid iq u es F ra n co -Y o u g o sla v es, „Rev. in tern , de d roit com p .”, 1959, nr. 4, s. 767 i nast.

N r 11 N A D U Ż Y C IE P R A W P R O C E S O W Y C H P R Z E Z S T R O N Y 21 wie procesowym, stw arzając w ten sposób podstawę w wielu system ach praw a procesowego do w prowadzenia norm m ających służyć przeciw­ staw ianiu się przez sądy wypadkom nadużycia praw procesowych przez strony w procesie.

Dążenie do poddania czynności procesowych zasadom m oralnym i ograniczeniom z nich w ynikającym (podobnie jak w zakresie praw a m aterialnego) — jeśli chodzi o jego historię — jest tak stare jak sa­ mo prawo. W ciągu wieków konstruow ano różne środki praw ne ma­ jące zapewniać ,,moralizację” procesu.8 Zainteresow anie jednak tym zagadnieniem w dobie współczesnej staje się coraz większe. W yrazem tego jest pokaźna już dziś literatu ra przedm iotu.7 Wiele współczesnych kodeksów procesowych zawiera w yraźne norm y, a naw et pewne ich zespoły, które składają się na całość instytucji zakazu nadużycia praw procesowych. W innych zaś system ach procesowych instytucja zakazu nadużycia praw procesowych w ystępuje w potw ierdzanej przez prak­ tykę sądową postaci jednej z tzw. zasad ogólnych praw a oraz w kon­ strukcjach doktrynalnych, uzasadniających zakaz nadużycia praw a m a­ terialnego. Omawiane zagadnienie znane jest tak w k rajach socjalis­

tycznych, jak i burżuazyjnych.

A ktualny okres zarówno rozwoju normatywnego, jak i opracowania teoretycznego instytucji zakazu nadużycia p raw procesowych przez strony charakteryzuje wielka różnorodność ujęć poszczególnych roz­ wiązań norm atyw nych i poglądów doktrynalnych. B rak natom iast ja­ kiejś ogólnej koncepcji nie tyle może samej istoty nadużycia prawa, ile określenia dokładnego jej przedm iotu i zakresu. N iejednokrotnie w studiach n ad tym zagadnieniem znajdował w yraz pogląd, że zbu­ dowanie stosowanej norm y nie jest rzeczą w cale łatw ą,8 jeśli nie chce się wypaczyć istoty i funkcji procesu cywilnego. Trudności te w ynika­ ją także (by daleko nie sięgać) z pierwszego norm atywnego polskiego ujęcia zakazu nadużycia p raw procesowych w projekcie kodeksu po­ stępow ania cywilnego z 1960 r.9

6 R. de P i n a: La m o ralizzasion d el processo, w zbiorze stu d ió w pt.: Scriitti g iu rid ici in m em oria dd P iero C alam andrei, P a d w a 1958, to m 2, s. 184, 183. '

7 S zczeg ó ln ie ob szern e p iśm ie n n ic tw o w tym p rzed m iocie n a leży o d n o to w a ć w s y ­ ste m a c h rom ań sk ich ; por. litera tu r ę zesta w io n ą przez R. R e i m u n d i n : El p r m - cip io de la b uena fe en e l p roceso civ il. C on trib u cion a su estu d io en la le - g isla e io n a rg en tin a , w zbiorze p o w o ła n y m w przyp isk u 7, it. 2, s. 403 i n ast.

8 R. d e P i n a: op. cit., s. 184.

K A Z IM IE R Z P I A S E C K I № U

Ze współczesnych system ów procesowych, k tó re w yraźnie norm ują zagadnienie zakazu nadużycia praw procesowych, na pierwszym m iej­ scu najeży w ym ienić jeden z najwcześniejszych nowoczesnych tworów legislacyjnych, mianowicie (kodeks postępowania cywilnego RSFRR z 1923 r.10 Stosownie do art. 6 tego kodeksu strony obowiązane są wykonywać przysługujące im praw a procesowe zgodnie z zasadami dobrej w iary (dobrosowiestno); wszelkie nadużycia (złoupotrieblenija) w zakresie tych praw i oświadczenia m ające na celu przewleczenie luib zaciem nienie procesu powinny być niezwłocznie przez sąd ukrócone. Na rozważane w związku z tym przepisem pytanie, czy stanow i on także podstawę do stosowania go do praw a wytoczenia powództwa (prawa priedjaw lenija iska), literatu ra procesowa daje odpowiedź ne­ gatywną. Zdaniem Gurwicza11 takie rozstrzygnięcie zagadnienia uza­ sadnione jest zaw artym i w tym przepisie sankcjam i, a ponadto w ynika

z art. 46 kod. post. cyw. RSFRR, w edług którego wniesienie naw et nieuzasadnionego powództwa pociąga za sobą ujem ne skutki w zakre­ sie kosztów procesowych, natom iast nie powoduje umorzenia sprawy, w czym tylko mogłaby się przejaw iać konsekwencja wniesienia po­ wództwa niezgodnie z dobrą w iarą.12 Z tych samych względów stoso­ w anie art. 6 nie jest dopuszczalne w tedy, gdy nadużycie polega na w y­ toczeniu powództwa uzasadnionego pod względem praw nom aterialnym . Według więc tej w ykładni art. 6 ma zastosowanie tylko do tych czyn­ ności procesowych, których strony dokonują już w czasie toczącego się procesu i k tó re stanow ią treść udziału stro n w postępowaniu sądowym.

C harakter jednak procesu radzieckiego uzasadnia poza tym i w yraźnie uregulow anym i w ypadkam i przyjęcie zakazu nadużycia praw a także co do w niesienia pozwu. W spomniany już Gurwicz rozróżnia w ty m względzie dw ie możliwe grupy wypadków. Do pierwszej grupy na­ leżą w ypadki w niesienia pozwu nieuzasadnionego w sensie m aterial- nopraw nym , których charakterystyczną cechą jest to, że powód ma świadomość, iż dochodzone przed sądem praw o m u nie przysługuje. Druga grupa obejm uje w ypadki wniesienia powództwa uzasadnionego

10 P r a w n a k o n cep cja rad ziecka p rzy ta cza n a je s t na czo ło w y ch m iejsca ch w op ra­ cow an iach zagran iczn ych (ipor. R. d e P i n a : ’op. cit., s. 184).

11 M. A . G u r w i c z : P ra w o ma dsk, M oskw a—L en in grad 1949, s. 121 i n ast. 12 G u r w i c z (op. cit., s . 213) Ikiwest-onuje za p a try w a n ie G ordona i F isam ana, ż e w ty ch wyjpadkach, k ie d y p r a w o n ie k o rzy sta iz och ron y u sta w o w ej ma sk u te k ■w ykonyw ania go n iezgod n ie z celem sp o łeczn o -g o sp o d a rczy m , zachodzi b ra k „pra­ w a n a is k ” w se n s ie p ro ceso w y m , a ty m sam ym n ie m a k o n ieczn ej p rzesła n k i p r o ­ c eso w ej d o w y to czen ia p ow ód ztw a.

]\Jr 11 N A D U Ż Y C IE P R A W P R O C E S O W Y C H P R Z E Z S T R O N Y 2 3 w sensie m aterialnopraw nym , nastręcza ona jednak znaczne trudności ze względu na cytow any już art. 46 kod. post. cyw. RSFRR. Ogólnie rzecz biorąc, będą tu należały w ypadki w ystąpienia na drogę sądo­ w ą, mimo że pozwany nie kw estionuje praw a powoda i byłby gotów zaspokoić jego żądanie bez procesu, powód jednak przez wytoczenie powództwa zmierza do w yrządzenia pozwanemu szkody lub chce m u •dokuczyć. Do te j kategorii zalicza autor także wytoczenie powództwa w celu uzyskania wyroku oddalającego, k tó ry m a stanowić podstawę d o odpisania „w ątpliw ych” długów, oraz wytoczenie powództwa w ce­ lu obejścia obowiązku zachowania form y aktu notarialnego. Wysunię­ te propozycje de lege ferenda postulują rozbudowanie instytucji zaka­ zu nadużycia praw procesowych przez zamieszczenie w kodeksie prze­ pisu kwalifikującego jako. nadużycie p raw procesowych wniesienie poz­ w u w wypadku, gdy dłużnik nie daje podstawy do wytoczenia prze­ ciw ko niem u powództwa, oraz przepisu o obowiązku wynagrodzenia szkody wyrządzonej pozwanemu przez powoda w skutek nieuzasadnio­ nego wytoczenia powództwa.

(Na kodeksie rosyjskim wzorowany jest art. 3 bułgarskiego kod. post. cyw. z 1952 r., któiry jednak różni się od ujęcia radzieckiego wpro­ wadzeniem obąwiązku w ynagrodzenia szkody. Według bowiem tego przepisu uczestnicy postępowania i ich pełnomocnicy obowiązani są — pod groźbą odpowiedzialności za szkody — wykonywać przyznane im przez praw o upraw nienia procesowe zgodnie z dobrą w iarą (dobrosowie- stno) i zgodnie z zasadami współżycia socjalistycznego13 oraz mają obowiązek mówienia tylko praw dy. W orzecznictwie S.N. n a tle prze­

pisu airt. 3 przyjm uje się (P.no 1265/952 g. II. g.o. II. c),14 że gdy poz­ w any postępuje sprzecznie z zasadami w yrażonym i w art. 3 i nie mó­ w i przed sądem p raw dy na tem at stosunków łączących go z powodem, sąd może — w razie istnienia w arunków określonych w art. 128 ust.

2 kod. post. cyw.15 — przyjąć za udowodnione fak ty przytoczone przez

powoda. Inne zaś orzeczenie S.N. zastosowało zasady w yrażone w art. 3 do obowiązków rew izorów kontroli finansowej w zakresie oceny przez

13 P or. co d o fu n k c ji u ję c ia zasad w sp ó łż y c ia so cja listy czn eg o w p r a w ie b u łgar­ sk im : C hrłsto R a d i e w : Z a p r a w iła ta na socjalistiiczeskoto o b sz tie ż itie w graż- d a n sb o to p raw o, „ S o cja listiczesk o P r a w o ” 1960 nr 2 s. 17 i nast.

11 N . R a j c z e w , S. D i m i t r ó w , T. L a z a r ó w : Grażdaraski p ro cesu a len k o ­ d e k s. T ek st, so d eh n a prak tik a, litera tu r a , S o fia 1957, s. 9.

15 A rt. 128 ust. 2 b u łg a rsk ieg o kod. p ost. cyw . d aje są d o w i p ra w o u zn an ia — n a p o d sta w ie ok oliczn ości sp ra w y — p e w n y c h fa k tó w za u d ow od nion e, gd y stron a n a

24 K A Z IM IE R Z P I A S E C K I

nich faktów zaw artych w sporządzonych przez nich aktach rew izyj­ nych, jeszcze inne uznało za sprzeczne z art. 3 ham owanie i u tru d ­ nianie procesu przez staw ianie przeszkód przy w ykryw aniu praw dy obiektyw nej.16

W ustaw odaw stw ach burżuazyjnych realizowana w iróżnym zakresie zasada zakazu nadużycia praw procesowych opiera się na k ry teriu m ochrony dobrej w iary (procesowej, na dążeniu do um oralnienia pro­ cesu,17 sam a zaś instytucja w procesualLstyce rozważana jest w kon­ tekście z wieloma zasadami procesowymi, jak zasadą ustności18, jaw ­ ności19, zasadą obowiązku mówienia praw dy20, zasadą zaostrzonej od­ powiedzialności za koszty procesu, zasadą odpowiedzialności za w y­ rządzoną szkodę.

Ochrona dobrej w iary procesowej stanow i jedną z zasad, na których opiera się włoski kodeks post. cyw. z 1940 r. Tym też tłum aczy się fakt, że instytucję zakazu nadużycia praw procesowych ujął kodeks w kilku przepisach praw nych, z k tó rych najogólniejszy art. 88 stano­ wi, że stron y i ich pełnomocnicy obowiązani są zachowywać się w pro­ cesie lojalnie i uczciwie, przy czym w razie uchybienia tym obowiąz­ kom przez adwokatów sąd obowiązany je st zawiadomić o tym władzę dyscyplinarną. Jak w yjaśnił Sąd K asacyjny21, obowiązek zaw arty w art. 88 ustanow iony jest n ie tylko w interesie stron, lecz także w nadrzędnym interesie w ym iaru sprawiedliwości; przepis te n zaka­

zuje w prowadzania sądu w błąd po to, by doprowadzić do uzyskania niesłusznego w yroku. W yraźną sankcję n atu ry cywilnej wprowadza art. 96, zamieszczany w rozdziale o odpowiedzialności stron za koszty i szkody procesowe. Stosownie do tego artykułu, jeśli strona przegry­ w ająca działała lub broniła się w złej w ierze albo dopuściła się w iny um yślnej, sąd na wniosek strony przeciwnej skaże ją — poza obo­ wiązkiem zw rotu kosztów — na w ynagrodzenie szkody. Tę sam ą r e ­ gułę należy stosować także w tedy, gdy strona działająca bez zwykłej staranności uzyskała postanowienie zabezpieczające, wszczęła lub prze­

1C P atrz p rzyp is ek 14.

17 R. d e P i n a : op. cit.; R. R e i m u n d i n : op. cit.

18 f o r . C o u t u r e : O ralidad y reg la m oral en e l p roceso, B u en os A ires, 1939-, s. 19 i n ast.

i* R. de P i n a : op . cit., s. 189.

30 C o u t u r e : E l d eb er d e d ecir Ja v erd a d en e l ju ic io civ il, La L ey, t. 9, soc. d o t , s. 30.

21 M. B a i a g l i n i — T. N o v e l l i: C odice d i p rocedura c iv ile a n n o ta te con la g iu risp ru d en za d e lla C assazine, M ed iolan 1958, s. 85, 89, 91, 108.

N r 11 N A D U Ż Y C IE P R A W P R O C E S O W Y C H P R Z E Z S T R O N Y ₂₅ prowadziła egzekucję itp., a sąd stw ierdził, że strona n ie m iała do te­ go praw a. W ypada dodać, że w bezpośrednim związku z art. 88 pozo­ staje art. 92, w edług którego isąd może, niezależnie od skutków prze­ grania spraw y, skazać stronę na zw rot kosztów (w ty m także nie pod­ legających zwrotowi), na jakie strona naraziła przeciw nika w skutek prze­ kroczenia obowiązków określonych w art. 88. Zespół tych n o rm do­ pełnia wreszcie art. 116 kodeksu dotyczący oceny dowodów, n a pod­ staw ie którego sędzia może zachowanie się stro n w procesie uwzględ­ nić przy ocenie dowodów22.

Portugalski kod. post. cyw. z 1939 r. przew iduje w art. -465 k arę grzyw ny za działanie przez stronę w złej w ierze procesowej oraz — po­ dobnie jak kod. post. cyw. Włoch — odszkodowanie na rzecz strony

przeciwnej. Za stronę działającą w złej wierze kodeks portugalski uw a­ ża: stronę powodową, która w ytacza powództwo ze świadomością, że je st ono nieuzasadnione; stronę pozwaną, która broni się w takiej sp ra­ wie bezpodstawnie; stronę, która rozmyślnie przeinacza fak ty lub je pomija (chodzi o fak ty istotne); wreszcie stronę, która z procesu lu!b z czynności procesowych czyni użytek w yraźnie naganny, z zam iarem utrudniania działalności sądu lub w celu uniemożliwienia w ykrycia praw dy itd. Jako przykład nadużycia praw a w świetle tych postanowień przytacza się wypadek, kiedy właściciel wytacza powództwo przeciwko sym ulującem u dzierżawcy, aby na podstaw ie wyroku zapadłego w sp ra­ wie wyrugować rzeczywistego dzierżawcę.

Podobnie zagadnienie nadużycia praw procesowych reg u lu je kod. post. cyw. Brazylii z 1939 r.24 Przew iduje on obowiązek napraw ienia szkody stronie w wypadku, gdy powództwo zostało wytoczone bez rze­ czywistej potrzeby, w celu szykany. Kodeks ten u p atru je nadużycie praw a w procesie w fakcie obrony pozwanego w złej w ierze dla u tru d ­ nienia procesu oraz w wypadku b raku uczciwości w procesie (przeina­ czenie praw dy, stosowanie sym ulacji itd.).

Wśród systemów praw nych, w których instytucja zakazu nadużycia praw procesowych nie znalazła w yrazu w ustawodawstwie, opiera się zaś na uzasadnieniu dotyczącym tzw. zasad ogólnych praw a, należy wymienić system francuski. Jest on bardzo elastyczny, być może dzię­ ki temu, że nie został skrępow any żadnymi regułam i praw a

pozytyw-28 Z a k w a lifik o w a n ie ty c h p rzep isó w w ło sk ie g o kod. post. cyw . ja k o p rzep isó w sk ła d a ją cy ch się n a in s ty tu c ję p rocesow ą zakazu n ad u życia p ra w p ro ceso w y ch o p ie ­ ram n a p o g lą d zie w yrażon ym p rzez R. d e P i n ę (op. cit., s. 185) i R. R e i m u n d i - n a (op. cit., s. 419), którzy p o w o łu ją s ię n a litera tu r ę w łosk ą.

23 Por. R. de P i n a : op. cit., s. 184 i nast.

2 6 K A Z IM IE R Z P I A S E C K I N r ) i nego. Zakaz nadużycia w edług tej teorii obejm uje nadużycie drogi sądowej25 i środków proceduralnych26 oraz środków egzekucyjnych. W doktrynie i orzecznictwie francuskim przyjm uje się27, że jakkolwiek praw o do żądania obrony w drodze sądow ej istnieje w stosunku do władzy państwowej bez względu n a treść p retensji (a więc istnieje również i wtedy, gdy pretensja jest nieuzasadniona), to jednak stosow­ nie do stałej jurysprudencji francuskiej — jeże.i nieuzasadnione powódz­ tw o zostało wytoczone jedynie w celu szykany, w celu szkodzenia poz­ w anem u — powód powinien na podstaw ie art. 1,382 kod. cyw. w yna­ grodzić pozwanemu poniesione przez niego szkody i stra ty (oprócz za­ płaty kosztów sądowych), jak np. koszty podróży do adwokata, koszty poszukiw ania dowodów, stra ty przy ew entualnym zaciągnięciu pożycz­

ki n a uciążliwych w arunkach, stra ty czasu itd. Tę samą zasadę stosuje orzecznictwo i do nadużyw ania przez pozwanego środków obrony, gdy pozwany broni się w złej wierze przeciwko uzasadnionemu powództwu jedynie w celu szykanow ania powoda, nie m ając żadnego interesu w tym, żeby przeciwstawiać się powództwu. Zasada ta dotyczy także wnoszenia apelacji, korzystania ze środków egzekucyjnych i w ogóle ze środków praw nych, nadużyw ania praw a przy wyborze właściwości sądu, stw arzania incydentów w strzym ujących lub zwalniających bieg procesu itp. W tych wszystkich w ypadkach nie zachodzi naruszenie praw a podmiotowego osoby poszkodowanej i jedyną podstawą obo­ wiązku odszkodowania jest fak t korzystania z praw a w celu szykany i szkodzenia. Nadużycie praw procesowych stanowi także działanie w procesie na zwłokę po to, aby w tym czasie znaleźć pieniądze na zapłatę dochodzonej wierzytelności, albo w celu w ytargow ania od prze­ ciwnika ustępstw , albo niedostosowanie stopnia korzystania z praw a egzekucji sądowej do gospodarczego celu tej egzekucji, tj. do wysokoś­ ci należności. N ie w szystkie jednak zagadnienia zostały rozwiązane w orzecznictwie do końca, gdyż ja k stw ierdza najnowsze piśm ienni­ ctw o 28, istniejące np. w ahania co do nadużycia praw a wniesienia poz­ wu (l’abus de demande en justice, l’abus d’ester en justice) ustały, gdy

25 W ed łu g term in o lo g ii fra n cu sk iej: l ’a b u s d e d e m a n d e en ju s tic e , l ’a b u s d ’e s te r

e n ju s tic e .

26 W ed łu g te r m in o lo g ii fr a n c u sk ie j : l ’a b u s d e s m o y e n s d e p r o c é d u r e au d é tr im e n t

d e l ’in té r ê t so cia l (por. „R ev. in te r n , d e dr. cam p.”, 1959, n r 4, s. 767); recou rs a b u sifs.

21 M. L e w y : O n ad u życiu p ra w a w e d łu g ju ry sp ru d en cji fr a n c u sk ie j, W arsza­ w a 1921, s. 6 i nast., s. 22.

T\Tr 11 N A D U Ż Y C IE P R A W P R O C E S O W Y C H P R Z E Z S T R O N Y 2 7 w orzeczeniu z dnia 13 listopada 1959 r. Sekcji 2 Izby Cyw ilnej Sądu Kasacyjnego teza o zakazie nadużyw ania skargi powoda została pow­ tórzona.

Zagadnienie zakazu nadużycia p raw procesowych, jak w ynika z ze­ staw ienia niektórych system ów i koncepcji, wyszło już daw no poza granice postulatów i rozważań czysto teoretycznych, przybierając for­ my ustawodawcze uzasadnione związkiem, jaki istnieje między praw em a moralnością, i uw ydatniając rolę moralności w procesie cywilnym.

Nie ma .podstaw do pow ątpiewania, że istnieją zasadniczo odmienne podstawy i w yraźne kry teria rozgraniczenia zagadnienia nadużycia p raw podmiotowych i nadużycia praw procesowych. Zagadnienie na­ dużycia p raw procesowych włącznie z nadużyciem samego żądania w drodze powództwa ochrony praw zarówno w tedy, gdy praw a te powo­ dowi przysługują, jak i wtedy, gdy mu żadne praw a nie przysługują — jest niewątpliw ie sam oistną instytucją praw a procesowego, dlatego też sugestie niektórych praw ników , lansow anie w czasie dyskusji nad p ro ­ jektem kodeksu cywilnego i kodeksu postępowania, że brak w projekcie kodeksu cywilnego odpowiednika norm y art. 3 przep. ag. pr. cyw. n i­ w eluje art. 4 projektu kodeksu postępowania cywilnego, należy trak ­ tować jako niczym nie uzasadnione.

Zagadnienie nadużycia p raw procesowych jest bardzo złożone i zdefi­ niow anie go z uwzględnieniem w szystkich jego elem entów je st 'bardzo trudne. Rozważania teoretyczne i sformułowania ustawodawcze powin­ ny, jak się wydaje, opierać się na analizie kilku podstawowych zało­ żeń tej instytucji, uwzględniać fak t różnicy między praw em m aterial­ n y m a praw em procesowym, istotę procesu cywilnego i jego urządzeń, naukę o powództwie i ch arakterze czynności procesowych stron, wresz­ cie ch arakter norm procesowych. Stw ierdzana w nauce procesu socja­ listycznego niezależność procesu od praw a materialnego^9 polega na takim ujęciu istoty procesu, w edług którego praw a podmiotowe istnie­ ją niezależnie od procesu. Ta w łaśnie cecha procesu cywilnego stanowi podstawę do stw orzenia autonomicznego pojęcia nadużycia p raw pro­ cesowych. Przepis ogólny o zakazie nadużycia praw procesowych był­ by, podobnie jak w praw ie cywilnym, zbędny, gdyby w ogóle istnia­ ła praktyczna możliwość zbudowania poszczególnych przepisów w ten

28 P or. J. J o d ł o w s k i — W. S i e d l e c k i : P o stęp o w a n ie c y w iln e — C zęść ogóln a, W arszaw a 1958, s. 21 i nast., s. 28 i nast.; Ż. S t a l e w : S iła na p resod ie- n o n ieszto , S ofia 1959, s. 58, 81 i nast.

28 K A Z IM IE R Z P I A S E C K I N r II

sposób, aby one swą treścią daw ały sędziemu podstawę do skutecznej reakcji przeciw ko nadużyciom30. Jednakże budowa przepisów proce­ sowych, ich ogólne i abstrakcyjne ujęcie nie stw arza takiej możliwości, narzucając konieczność sform ułow ania przepisu również w prawdzie ogólnego i abstrakcyjnego, ale różniącego się od innych przepisów pro­ cesowych .przez swą swoistą funkcję korygującą i uzupełniającą, prze­ pisu, k tó ry stw arzałby podstaw ę do zapewnienia stronom skutecznej, uzasadnionej interesem społecznym i indyw idualnym ochrony ich praw i k tó ry usuw ałby w procesie także ujem ne skutki nadużyć w zakresie samego przebiegu procesu, jego szybkości i koncentracji, ekonomii i ce­ lowości procesu.

Unormowanie ustawodawcze powinno uwzględniać n ie tyle kazuis- tykę, do k tó rej sprowadza się większość różnych przepisów praw nych, lecz w yrażać ogólny zakaz, dający możność uwzględnienia wszystkich stadiów procesu: wniesienia powództwa, czynności w postępowaniu roz­ poznawczym przed pierwszą instancją, wnoszenia środków prawnych, czynności procesowych w postępowaniu w drugiej instancji, postępowa­ nia zabezpieczającego i egzekucyjnego.

Nadużycie w zakresie p raw procesowych, podobnie jak w dziedzinie praw a cywilnego, może przybierać z punktu widzenia skutków dwie formy: gdy z faktem tym wiąże się szkoda dla strony albo gdy brak wszelkiej szkody. Ten fak t szkody procesowej pozostający poza sferą praw a cywilnego w ym agałby także odpowiedniej redakcji norm y pro­ cesowej o zakazie nadużycia, jak to słusznie czyni wiele kodeksów. Norma taka, uwzględniająca najistotniejsze aspekty nadużycia, powin­ na by stanow ić podstawę do ujem nej oceny procesów fikcyjnych, p ro ­ cesów obliczonych n a obejście praw procesowych, których n ie b rak w każdym systemie. Sankcje przeciwko nadużyciu powinny znajdować swój w yraz także w specjalnych przepisach o kosztach procesu, o do­ wodach i o specjalnych grzywnach i odszkodowaniach.

Ocena z punktu widzenia tych ogólnych założeń przepisu art. 4 p ro ­ jektu kodeksu postępowania cywilnego musi prowadzić do wniosku, że ujęcie tego przepisu jest zbyt wąskie, niepełne, a ponadto nie zwią­ zane z innym i działam i kodeksu, k tó re m ogłyby zawierać odpowiednie sankcje i środki napiętnow ania i elim inowania nadużycia i jego sk u t­ ków. W ydawałoby się rzeczą celową zrewidowanie tego nieśmiałego sform ułow ania przepisu, który by był rzeczywiście i w pełnym zakre­ sie skuteczny jako pożądany środek przeciw stawiania się w sposób p re - w encyjno-represyjny wszelkim możliwym nadużyciom w dziedzinie procesu.