„Sarmacka” zapinka ze Słupna, pow. wołomiński

BULLETIN ARCHéOLOGIQUE POLONAIS

WIAdOmOśCI

AR CHE OLO GICz NE

Państwowe MuzeuM archeologiczne

w

warszawie

WARSzAWA 2012 vARSOvIE

TOm (vOL.) LXIII

2012

W

IA

d

O

m

O

śCI

A

RCHEOLOGIC

z

NE

LXIII

Indeks 38205/38108

PL ISSN 0043-5082

WIADOMO?CI

ARCHEOLOGICZNE

TOM

LXIII

Tom

ten

_Redakcja

_po?wi?ca

_pami?ci

Prof.

dr.

hab.

_Jerzego

Okulicza-

_Kozaryna

(15.04.1931-15.09.2012)

pracownika

Pa?stwowego

Muzeum

_{Archeologicznego}

w

latach

1950-1962,

_przez

wszystkie

lata

swojej

aktywno?ci

zawodowej

?yczliwego

wspó?pracownika

naszego

Muzeum,

Redaguje

zespó?

/ Editorial staff:

dr

Jacek

Andrzejowski

(sekretarz

redakcji

/

_managing

_editor),

dr

_Wojciech

Brzezi?ski

_(redaktor

_naczelny

/ editor in

_chief),

prof.

dr hab. Teresa

_D?browska

_(zast?pczyni

redaktora

_naczelnego

/

subeditor),

mgr

Gra?yna

Orli?ska,

mgr Rados?aw

Prochowicz,

mgr Barbara

Sa?aci?ska,

mgr

Andrzej

Jacek

Tomaszewski,

mgr

Katarzyna

Watemborska-Rakowska

Recenzenci tomu / Peer-reviewed

_by:

dr hab.

_prof.

UMCS

_Jerzy

Libera,

_prof.

dr hab. Renata

_{Madyda-Legutko,}

_prof.

dr hab.

_Magdalena

_M?czy?ska,

prof.

dr hab.

_Wojciech

Nowakowski,

dr hab.

_prof.

UR

_Andrzej

Pelisiak,

dr

_Wojciech

Wróblewski

T?umaczenia / Translations: Anna Kinecka

Jacek Andrzejowski, Witold Gru?d?

Korekta /

_{Proof-reading}

Autorzy

Katarzyna

Watembo rska- Rakowska

Sk?ad i ?amanie /

_Layout:

JRJ

Rycina

na ok?adce:

_pó?wytwór

_narz?dzia

_dwu?ciennego

z O?arowa.

_Rys.

Lidia

_Kobyli?ska

Cover

_picture:

bifacial tool

_preform

from O?arów. Drawn

_by

Lidia

_Kobyli?ska

© Pa?stwowe Muzeum

_{Archeologiczne}

wWarszawie, 2012 ©

_Autorzy,

2012

Pa?stwowe Muzeum

_{Archeologiczne}

_jest

_instytucj?

finansowan?

ze ?rodków

Samorz?du Wolewództwa

_{Mazowieckiego}

?t.tz.oW?z.e.

serce Polski

Sprzeda?

publikacji

Pa?stwowego

Muzeum

_{Archeologicznego}

_prowadzona

_jest

wsalach

_wystawowych

muzeum,

ul.

_D?uga

52

_(Arsena?),

00-241 Warszawa.

Wydawnictwa

mo?na zamawia? telefonicznie

(+48

22 5044 872, +48 22 5044

₈₇₃₎

lub

_pod

adresem

_mailowym

_{(wydawnictwapma@pma.pl).}

Pe?en

_spis

zawarto?ci

,,wiadomo?ci

Archeologicznych":

http://www.wiadomosci-archeologiczne.pl

List of contens of "Wiadomo?ci

_{Archeologiczne":}

_{http://www.wiadomosci-archeologiczne.pl}

Adres

_redakcji

/ Editorial office:

Pa?stwowe Muzeum

_{Archeologiczne,}

ul.

_D?uga

52

_(Arsena?),

00-241 Warszawa tel.: +48

₍₂₂₎

5044841, +48

₍₂₂₎

5044813; fax: +48

₍₂₂₎

831 51 95;

e-mail:

_{j.andrzejowski@wiadomosci-archeologiczne.pl}

http://www.wiadomosci-archeologiczne.pl

Streszczenia

_dost?pne

_s? w bazie

_danych:

/ The summaries are available at database of: The Central

_European

lournal

_oj

Social Sciences and Humanities - h_tt

WIADOMO?CI

ARCHEOLOGICZNE

Tom

_(VoL)

LXIII

SPIS

TRE?CI

Contents

ROZPRAWY

Witold Gr u ?d

?,

_Wybrane

_aspekty

form

_dwu?ciennych

we

_wczesnej

_epoce

_br?zu

na

_przyk?adzie

materia?ów

z

_pola

_górniczego

w O?arowie 3

Selected _Aspects of

_Early

Bronze _Age Bifacial Form Manufacture

_Exemplified

_by

Lithic Material

from the

_Exploitation

Field at O?arów

MATERIA?Y

Miros?awa A n d r z e

_j

o w

_ska,

Warszawa-Grochów

"uL

Górników"

-cmentarzysko

z

_wczesnej

_epoki

?elaza

Warszawa-Grochów, Site "ul. Górników"

-aGrave-Field from the

_Early

Iron _Age

33

Katarzyna

C z a r n e c k a,

_Materia?y

z

_{wielokulturowej}

_osady

i

_cmentarzyska

_kultury

_przeworskiej

na stanowisku l i 2 w w Oronnem, pow.

garwoli?ski

115

Materials from aMulticultural Settlement and aPrzeworsk Culture Grave- Field at Oronne, Distr. Garwolin, Site 1 and 2

Kalina Sk ó

r a, Monika Tr o s z c z _Y ? sk a - A

nt o si

k,

_Cmentarzysko

z okresu

_rzymskiego

w

_Waplewie,

_pow.

_olszty?ski

145

A Roman Period Grave- Field at

_Waplewo,

Distr.

_Olsztyn

Witold Be n d er, Teresa _{D ?}br o w sk a,

_Materia?y

ze stan. l w Wólce

_?asieckiej,

_gm.

Bolimów,

_pow. skierniewicki 161

The

_Archaeology

at Wólka ?asiecka 1, Comm. Bolimów, Distr. Skierniewice

ODKRYCIA

Tomasz Rak o w s_{k i, Micha?} Z a s?o n a, Nowe znalezisko

_z?otego

wisiorka

_kulistego

z

_W?growa,

_pow. loco A Recent Find of aRoman Period Gold Poil Ball Pendant from

_W?grów,

Distr. loco

227

Agnieszka

Jar

e m e

k,

_Magdalena

N o w ako w sk a,

_Zapinka

_typu

_mazurskiego

z _wyspy na

_Jeziorze

_Legi?skim,

pow.

k?trzy?ski

232

A Mazurian Variant Fibula from an Island on Lake

_Legi?skie,

Distr. _K?trzyn

Marcin Wo? n ia

_k,

_"Sarmacka"

_zapinka

ze

_S?upna,

_pow. wo?omi?ski

A "Sarmatian" Brooch from

_S?upno,

Distr. Wo?omin

234

Miros?aw Ru d n ick i, S?awomir M i?e

_k,

_Odkrycie

_ba?tyj

_skiej

_zapinki

_tarczowatej

nad

_Jeziorem

_Gop?o

A Balt Plate Brooch Discovered at Lake

_Gop?o

237

tion in

_Iuly

2012 but did not reveal the presence of a culture

_deposit

or

_{archaeological}

features

_making

the fibula a _stray fin d devoid of

stratigraphic

and

chronological

context.

Heydeck,

J.

1892 Das

_Graberfeld

von Loszainen, Kreis Rossel und

_einige

Funde aus dem

_Graberfeld

_Labendzowen,

Prussia 17

(1891/1892),

s. 178-180. In the classification system of T.

Hauptmann

the fibula

belongs

to

variant 2, series 3, of

_triple-crest

fibulae. Finds of Mazurian variant

fibulae are

_widespread

on the

_territory

of

_Bogaczewo

Culture and

relatively

numerous in Sambia, in Dollkeim

-Kovrovo Culture, where

they

have been recorded in

_assemblages

dated to

_phase

_B2/Cl-Cla• The fibula from

_Leginy

has a

_length

of 10 cm, is made ofbronze and retains

a

_fragment

of an iron

_pin

attached

_hinge-like

to the axle. The fibula bow

is solid and recessed, the foot is turned

_upwards

and extends

_beyond

the

_catchplate.

The crests on the head and bow are

_richly

ornamented with a

_design

of

_{parallellines}

and

_triangles.

The third crest, reduced to

a

_{tongue-shaped}

terminal of the _foot, is decorated with lines

_arranged

at centre and on its

_perimeter.

The fibula is

_unique

in

_being

decorated

on its head

_plate

with a

_zigzag

line and

_having

two

_{polygonalloops.}

la r e m e k , A.,

Nowakowska,

M.

w druku

_Leginy,

st. IX,

_woj.

warmi?sko-mazurskie.

_Wyniki

bada?

_sonda?owych

w roku _2011,

"?wiatowit"

L

_(IX).

Kondracki,

J.

1972 Polska

_{pó?nocno-wschodnia,}

Warszawa.

N

owakowska,

M.

2003

_Przypadek

_czy

_ofiara?

Obiekt 166 z

_Ptasiej

_Wyspy,

Szest-no, stanowisko II, Barbaricum _7, Warszawa, s. 313-317.

Finds of Mazurian variant fibulae with a

_loop

at the upper

edge

of their head

plate

are

_relatively

rare and are known from e.g., Stare

Kiejkuty

and

_Mojtyny.

The

_specimen

from

_Leginy

is the

_only

fibula recorded so far to have two

_loops.

_Loops

or

_openings

on Mazurian

variant fibulae are

_interpreted

as attachments for other elements, e.g.,

a_strap or

_astring

ofbeads. The

_hypothesis

that two fibulae were worn

symmetrically

at shoulder level and used for

attaching

additional

ornaments is

_supported

_by

finds of

_"paired"

fibulae from Kosewo,

Mojtyny

and Kamie?.

Nowakowski,

W.

1995 Od Galindai do Galinditae. Z bada? nad

_pradziejami

ba

_ltyjsk

i_ego ludu z

_Pojezierza

_Mazurskiego,

Barbaricum

4, Warszawa.

1996 Das Samiand in der romischen Kaiserzeit und seine

Verbindungen

mit dem romischen Reich und der

barbart-schen

_Welt,

_{Ver6ffentlichung}

des

_{Vorgeschichtlichen}

Se-minars

_Marburg,

Sonderband _10,

_Marburg

-Warszawa.

The presence of the Mazurian variant fibula on the island on Lake

Legi?skie

may not be

_completely

random. Let us note that an iron axe

with a

_Bogaczewo

Culture attribution was recovered from the bottom of the same lake and the record found in archival documentation on a

_Bogaczewo

Culture _grave- field on the eastern shore of the lake.

1998 Die Funde der Romischen Kaiserzeit und der

Volkerwan-derungszeit

in Masuren, Staatliche Museen zu

_Berlin,

Bestandskataloge

6, Berlin.

2007 Kultura

_bogaczewska

na

_Pojezierzu

Mazurskim od

schy?-ku

_pó?nego

okresu

_{przedrzymskiego}

do

_starszej

_fazy

pó?nego

okresu

_wp?ywów

_rzymskich.

Próba

_analizy

chro-nologiczno-kulturowej,

[w:]

A. Bitner-Wróblewska

_(red.)

Kultura

_bogaczewska

20 lat

_pó?niej.

_Materia?y

z

konfe-rencji,

Warszawa, 26-27 marca _2003, Seminarium

Ba?-tyjskie

I, Warszawa

_(wyd.

na

_CD).

t?um. A. Kinecka

Marcin Wo?niak

Szter, I.

"SARMACKA"

ZAPINKA ZE

S?UPNA,

POW.

WO?OMI?SKI

2010

_Cmentarzysko

z okresu

_wp?ywów

_rzymskich

i z okresu

w?drówek

ludów wKamieniu na

_Pojezierzu

_Mazurskim,

WA LXI

_(2009-2010),

s. 201-333. Na

_pocz?tku

lat 90. XX wieku Stefan

_Woyda,

_ówczesny

dyrek-tor Muzeum

_Staro?ytnego

Hutnictwa

_{Mazowieckiego}

w

Prusz-kowie,

prowadzi?

badania

_{powierzchniowe,}

_maj?ce

na celu

rozpoznanie

archeologiczne

obszarów

_le??cych

w

_rejonie

_uj?cia

Narwi. W ich

_wyniku

_{zarejestrowano}

_{kilkadziesi?t}

_nowych

stanowisk z

_ró?nych

okresów,

od

_epoki

kamienia _{po czasy}

nowo?ytne'.

Na

_szczególn?

_uwag?

_zas?uguje

niewielkie

stano-wisko

_(AZP

_53-67/36)

_po?o?one

na wschodnim zboczu

piasz-czystej

wydmy,

w

_granicach

wsi

_S?upno,

w _pow. wo?omi?skim

(Ryc.

1).

Podczas

_prospekcji

_terenowej

_{zarejestrowano}

tu czte-ry

niecharakterystyczne

fragmenty

ceramiki

staro?ytnej,

w

_tym

dwa _nosz?ce

_?lady

_wtórnego

_przepalenia,

oraz nieznacznie

uszkodzon?

zapink?".

Na

_tej

_podstawie

obiekt zosta?

_okre?lony

jako

pozosta?o?ci

cmentarzyska

zokresu

_wp?ywów

_rzymskich.

Obecna zabudowa oraz zniszczenie

_dost?pnego

terenu

unie-mo?liwiaj?

weryfikacj?

tej

hipotezy.

Szyma?ski,

P.

2004

_Cmentarzysko

_kultury

_{bogaczewskiej}

i_grupy

_olszty?skiej

w Zalcu ko?o

_Mr?gowa,

na

_Pojezierzu

_Mazurskim,

Bar-baricum _7, Warszawa, s. 153-190.

A MAZURIAN VARIANT FIBULA FROM AN ISLAND ON LAKE

LEGI?SKIE,

Dl STR.

_K?TRZYN

SUMMARY

The

triple-crest

fibula, Mazurian variant, surfaced in

_spring

of 2012

during

a surface _survey made on the island on Lake

_Legi?skie

in the

Mazury

region.

The artefact rested

_directlyon

the surface of the

_ground

within a

_layer

of

_plant

litter. The surface reconnaissance was carried

out at the time to

_complement

an

_{archaeological}

excavation starte d at

this location in 2011.

_According

to

_already

held

_{archaeological}

there

was stable settlement on the island

_during

the

_Early

Iron

_Age

_(Leginy

IX).

The

_place

of

_discovery

of the fibula was

_investigated

_by

excava-l

Materia?y

zbada?

_{powierzchniowych}

_prowadzonych

przez S.

Woyd?

na

_pocz?tku

lat 90.

_zesz?ego

stulecia

_{przechowywane}

s? w Muzeum

Staro?ytnego

Hutnictwa

_{Mazowieckiego}

(MSHM)

w Pruszkowie.

2

Zbiory

MSHM, nr inw. 4782.

matów i

_Daków,

_pod

_wp?ywem

_mody

prowincjonalno-rzym-skiej,

a

_nast?pnie

_{rozprzestrzeni?y}

_si?

wkierunku

_pó?nocnym.

Wi?kszo??

egzemplarzy

z

_po?udnia

_Europy

datowana

_jest

na

drug?

po?ow?

II wieku n.e. i

_pocz?tki

III wieku n.e., w

pó?noc-nej

cz??ci

?rodkowoeuropejskiego

Barbaricum

_wyst?puj?

one

nieco

_d?u?ej,

wramach faz

_BiCI-Clb,

a

_wi?c

od

_drugiej

_po?owy

II wieku do

_pierwszej

_po?owy

III wieku n.e.

_(M.

_M?czy?ska

2003, s.

_303).

Z obszaru ziem

_polskich

_znanych

_jest

_dotychczas

kilkadzie-si?t

fibul

_omawianego

_typu

_(M.

_M?czy?ska

2003, s. _323-325,

mapa 1; 2011, s. _{304-306, ryc.}

_28).

_Wi?kszo??

znich

_pochodzi

z terenu

_kultury

_{przeworskiej,}

_mniej

liczne _s?

_egzemplarze

rej

estrowane na stanowiskach

_kultury

_wielbarskiej

,

g?ównie

nad

_doln?

_Wis??.

_Wyra?nie

_dziel?

_si?

one na dwa

_warianty

ze

wzgl?du

na

_sposób

umocowania

_ci?ciwy

-za _pomoc?

_haczyka

albo

_dodatkowego

otworu w

_p?ytce

_g?ówki

_(wariant

1 serii 1a

wg Kaczmarka

1998)

lub

guzka

na

_g?ówce

_(wariant

2 serii

_la).

Ten

_drugi

_podtyp

wkulturze

_wielbarskiej

_spotykany

_jest

rzad-ko

_(por.

M.

_M?czy?ska

2003, s.

_323-324).

_Sposób

_podparcia

ci?ciwy

ma nie

_tylko

znaczenie

_{konstrukcyjne,}

_wskazuje

te? na

datowanie

_zabytku

-egzemplarze

z

_guzkiem

na

_g?ówce

wyst?-puj?

jeszcze

w stadium

_Clb,

_chronologia

_pozosta?ych

_zamyka

si?

raczej

ramach faz

_{B21 CI-CIa}

_(K.

God?owski 1977, s. _24;

M.

_M?czy?ska

2003, s. _{314; 2011,} s.

_70).

_Zapinka

ze

_S?upna

z

haczykiem

odpowiada

pierwszemu

wariantowi.

Ryc.

1. S?u_p n_{o, pow.} Wo?omin.

_Miejsce

znalezienia

_zapinki

Fig.

1. S?u_p no, distr. Wo?omin.

Find-spot

of abrooch

Szczególnie

interesuj?cym

zabytkiem

jest

zapinka

(Ryc.

2a).

Dwucz??ciowa

fibula

_wykonana

_jest

ze

_stopu

miedzi. Ma ona

?ukowato

_wygi?ty,

_wyra?nie

_w??szy

u

_nasady

_kab??k

o

niere-gularnie

czworok?tnym

przekroju,

na

_g?ówce

_zdobiony

dwoma

poprzecznymi

naci?ciami.

Nó?ka

_zapinki,

_przed?u?ona

_poza

wysok?

pochewk?,

na ko?cu

_jest

lekko

_profilowana

w

spo-sób

_sprawiaj?cy

wra?enie zwie?czenia

_jej

_guzkiem.

Wykona-na z

_cienkiego

drutu

_spr??yna

zachowa?a

_si?

_tylko

_po

_jednej

stronie fibuli. Górna

_ci?ciwa

_{podtrzymywana}

_jest

_przez

wy-staj?cy

z

_p?ytki

na

_g?ówce

i

_oparty

o

_kab??k

_haczyk.

_Zapinka

mierzy

3,5 cm.

Omawiana fibula

_jest

_jak

_dotychczas

_jedn?

zdwóch

_zapinek

z

_wysok?

_pochewk?

i

_górn?

_ci?ciw?

_odkrytych

na

prawobrze?-nym Mazowszu iPodlasiu.

Drugi

egzemplarz

znaleziono w

gro-bie 12/61 na

_nekropoli

w

_Go?dziku,

_pow.

_garwoli?ski,

stan. 1

(Ryc.

2b;

A.

_Niew?g?owski

1984, s. _{144, ryc.}

_10:2).

Oba

_zabytki,

pomimo

zbli?onej

formy,

znacznie

_ró?ni?

_si?

_mi?dzy

_sob?,

za-równo

_konstrukcj?

_zapi?cia,

_jak

i

_precyzj?

_wykonania.

_Zapinka

z Go?dzika zrobiona

_jest

owiele

_staranniej

ni? okaz ze

_S?upna,

ma te? zamiast

_haczyka

_dodatkowy

otwór na

_ci?ciw?

w

_p?ytce

na

_g?ówce.

_Niestety,

w obu

_przypadkach

nie

_sposób

_pewnie

okre?li? datowania

_zabytków,

_nale?y

_wi?c

_{je oprze?}

na

chrono-logii

podobnych

form na obszarach

_s?siednich

i

_zamkn??

w

fa-zie

_BiCI-CIa.

W

_tym

czasie na obszarze

_{prawobrze?nego}

Ma-zowsza

_nast?pi?a

_radykalna

_przemiana

oblicza

_kulturowego,

wi?zana

z

_w?drówk?

_plemion

_gockich

na

_po?udnie.

Badania

ostatnich

_{dziesi?cioleci}

_dowodz?

_cz??ciowej

_{koegzystencji}

miej-scowej

spo?eczno?ci

kultury

przeworskiej

z

_migruj?cymi

z

pó?-Fibula znaleziona w

_S?upnie

_nale?y

do bardzo

_{specyficznego}

wariantu

_zapinek

z

_wysok?

_pochewk?,

_{charakteryzuj?cego}

_si?

górn?

ci?ciw?.

Wliteraturze

_przedmiotu

_podobne

_okazy

_nosz?

miano tzw.

_typu

_sarmackiego

_(K.

God?owski 1977, s.

_23-24).

Doczeka?y

si?

one w ostatnich latach kilku

_opracowa?

_(np.

M. Kaczmarek 1998, s.

_309-310),

_{przy czym}

_najszerzej

_zosta?y

omówione _przez M.

_M?czy?sk?

_(1999;

2003; 2011, s.

_67-72).

Autorka zwróci?a _uwag?, ?e

_zapinki

_tego

_typu

_powsta?y

naj-prawdopodobniej

w strefie

_{naddunajskiej,}

w ?rodowisku

Sar-nocy nosicielami

kultury

wielbarskiej

(T.

D?brow-ska 1981, s. _50-57;

_J.

_Andrzejowski

_{2001, s.107-108;}

2005a, s. _{116-117; 2007,} s.

_230-234).

W

_tym

?wie-tle

_pytanie

o

_atrybucj?

_kulturow?

fibul z Go?dzika

i

_S?upna

_jest

ca?owicie zasadne.

_Cz??ciowo

przeba-dane

_cmentarzysko

w Go?dziku

_u?ytkowane

_by?o

od

_fazy

_{Bi CI}

do stadium

_{C2 (A.}

_Niew?g?owski

1984,

s.

_131-154)

.Obiekt mia? charakter

jednokulturowy;

-o

.?,

?

'.

! .1

Ryc.

2.

_Zapinki

ze S?u_p na, pow. Wo?omin,

znal. lu?ne

(a)

iz Go ?dzik a, pow. Garwolin.

grób

12/61

(b).

Rys.

P. Holub

"_..

?'"

".

'(

a b

Fig.

2. Brooches from S?u_pn_o, distr. Wo?omin,

stray find (a), and from Go ?d zik, distr. Garwolin.

grave 12/61

(b).

Drawn

by

P. Holub

o 3cm

wszystkie

pochówki

z

_tej

_nekropoli

mo?na stosunkowo

pew-nie

_wi?za?

z

_kultur?

wielbarska'.

(red.),

Kultura wielbarska w

_m?odszym

okresie

_rzymskim

(materia?y

z

_{konferencji),}

t. II,

Lublin,

s. 103-125. 2001

_Przemiany

osadnicze i kulturowe na wschodnim

Ma-zowszu i

_po?udniowym

Podlasiu u

_schy?ku

_{staro?ytno?ci,}

[w:]

B.

_Bry?czak,

P.

_Urba?czyk

_(red.),

_Najstarsze

dzie-je

Podlasia w ?wietle ?róde?

_{archeologicznych,}

_Siedlce,

Znacznie

_trudniejsze

_jest

okre?lenie

_{przynale?no?ci}

kultu-rowej

znalezionego

lu?no

_zabytku

ze

_S?upna.

Stanowisko to

po?o?one

jest

w

_intensywnie

_zasiedlonym

_skupieniu

osadni-czym

le??cym

po

lewej

stronie

dolnego

odcinka Narwi. W

nie-wielkiej

odleg?o?ci

od

_niego

_znajduj?

_si?

dwie

_nekropole

-w

_?ajskach,

_pow.

_legionowski,

i w Za?ubicach

_Starych,

_pow.

wo?omi?ski

-maj?ce

szczególnie

du?e znaczenie dla

_poznania

przemian

osadniczych

i

_kulturowych

_prze?omu

II i III wieku

n.e. na

_{prawobrze?nym}

Mazowszu.

_Niestety,

stanowiska te nie

zosta?y

dotychczas

opracowane i znane _s?

_tylko

z

_pojedynczych

wzmianek. Z

_dost?pnych

_informacji

mo?na

wnosi?,

i?

naj-m?odszy

horyzont

u?ytkowania

tych

nekropoli

przez ludno??

kultury

przeworskiej

nale?y

odnosi? do

_fazy

_B2/CI

_(?ajski,

groby

z

_zapinkami

_pochodnymi

od silnie

_{profilowanych}

od-mianymazowieckiej

- T.

D?browska

1995, s.

_28-29)

lub nawet

pocz?tków

fazy

CI

(Za?ubice

Stare,

_grób

55 z

_zapink?

kuszo-wat?

z

_podwini?t?

_nó?k?

-J.

Andrzejowski

2005b,

s. _{237, ryc.}

8).

Z

_cmentarzyska

w

_?aj

skach z

_fazy

_{B21 CI}

_pochodz?

te?

naj-starsze

_pochówki

_kultury

_wielbarskiej

oraz kilka

_grobów

o

_mieszanym

_kulturowo,

_{przeworsko-wielbarskim}

charakterze

(J.

Andrzejowski

1989, s.

_107).

Pomimo

_istotnych

ró?nic

dzie-l?cych

oba stanowiska

_wyra?nie

_po?wiadczaj?

one na

intere-suj?cym

nas obszarze obecno??

_kultury

_przeworskiej

w fazie

B21 CI.

W

_tym

?wietle

_jednoznaczne

okre?lenie

_{przynale?no?ci}

kulturowej

zapinki

ze

_S?upna

nie

_jest

mo?liwe. Brak znalezisk

fibul z

_wysok?

_pochewk?

VII _grupy w

_zespo?ach

ztzw.

wschod-niej

strefy

kultury

przeworskiej,

sugeruje

jednak

jej

.wielbar-skie"

_{pochodzenie",}

s.95-136.

2005a Kultura

_przeworska

i wielbarska na

_{prawobrze?nym}

Mazowszu

iPodlasiu,

[w:]

M.

Dulinicz,

(red.),Problemy

przesz?o?ci

Mazowsza i

_Podlasia,

_Archeologia

Mazowsza

i Podlasia. Studia i

_Materia?y

III, Warszawa, s. 109-128.

2005b Liwiec river as axis

_of

local settlement structures

_of

the

Przeworsk and Wielbark

_Cultures,

_[w:]

_Wasserwege:

Lebensadern

-Trennungslinien

(wyd.

C. von

Carnap

-Bornheim,

H.

_Friesinger),

Schriften des

Archaologi-schen

_{Landesmuseums,}

_{Erganzungsreihe}

_3,

Neumiin-ster, s. 231-252.

2007 Pod

_wodzq

_Filimera,

_czyli

_osadnicy

_wielbarscy

na

Ma-zowszu i

_Podlasiu,

_[w:]

_Fudzi?ski,

M., Paner, H.

_(red.),

Nowe

_materia?y

i

_{interpretacje.}

Stan

_dyskusji

na temat

kultury

wielbarskiej,

Gda?sk,

s. 229-258.

D?browska,

T.

1981

_Zmiany

kulturowe

_{prawobrze?nego}

Mazowsza i

Podla-sia w okresie

_wp?ywów

_rzymskich,

WA XLVII

_(1980),

s.

45-57.

1995 Pó?ne

_odmiany

_fibul

silnie

_{profilowanych}

w

_Polsce,

WA

LIIIII

_(1993-1994),

s. 3-34.

God?owski,

K.

Na zako?czenie warto

_zaznaczy?,

i? bez

_wzgl?du

na

atry-bucj?

kulturow?

zapinki

ze

_S?upna,

obie wzmiankowane fibule

typu

"sarmackiego"

ze

_wschodniego

Mazowsza

_nale?y

prawdo-podobnie

wi?za?

z

_wp?ywami

zterenów

_obj?tych

osadnictwem

kultury

przeworskiej,

le??cych

na zachód od

_Wis?y.

1977

_Materia?y

do

_poznania

_kultury

_przeworskiej

na

_Górnym

?iqsku

(cz???

II),

MSiW IV, s. 7-238.

l a ska n is ,

J.

1996 Cecele. Ein

_Graberfeld

der Wielbark-Kultur in

_Ostpolen,

Monumenta

_{Archaeologica}

Barbarica II, Kraków.

Mgr

Marcin Wo?niak

Muzeum

_Staro?ytnego

Hutnictwa

_{Mazowieckiego}

im. S.

_Woydy

Kaczmarek,

M.

1998

_Spatromische

Fibeln mit hohem Nadelhalter im

nordwest-lichen

_Polen,

_[w:]

_J.

Kunow

_(red.),

100

_[ahre

_Fibelfo

rmen

nach Oscar

_Almgren.

Internationale

_{Arbeitstagung}

25.-28. Mai 1997 in Klein

Machnow,

Land

_Brandenburg,

Forschungen

zur

_Archaologie

im Land

_Brandenburg

5,

Wiinsdorf

_[2002],

s. 305-317.

pl.

Jana

Paw?a II 2

PL 05-800 Pruszków

marcin.

_{wczniakcoyahoo.pl}

BIBLIOGRAFIA

M ?c

zy?

ska,

M.

_{(MOHqbIHbCKa,}

_M.)

Andrzejowski,

J.

1999 O tak

_nazyvaemyh

«sarmatskih»

_fibulah

v

_Srednej

i

Vos-to en

_{oj Evrope,}

[w:]

Sto let ?ernahovskoi kul 'ture. Sbornik

nau?nyh

statej,

Kiev, s. 87-111

_[O

mate nasueaescux

«capsiamcxux»

gJu6YJlax

B

_Cpebuei:

uBocmonnou

EBpO-ne,

[w:]

Cmo nem

_{11epH5lXOBCKOU}

_xynemyt»:

_C60pHUK

Hay11Hblx cmameii,

KMeB].

1989

_Zagadnienie

_kontynuacji

_cmentarzysk

we

_wschodniej

strefie

kultury

przeworskiej,

[w:]

J. Gurba,

A. Kokowski

3

Podczas bada?

_cmentarzyska

_kultury

_wielbarskiej

_{zarejestrowano}

tak?e

relikty

osady

kultury

?u?yckiej

ze

_schy?ku

_epoki

_br?zu

i

pocz?t-ków

_epoki

?elaza oraz

_osad?

_kultury

_przeworskiej

z_wczesnego okresu

rzymskiego

(A.

Niew?g?owski

1984, s.

_132).

2003 Die

_sogennanten

.sarmatischen" Fibeln in Mittel- und

Osteuropa,

[w:]

C. von

_{Carnap-Bornheim}

_(red.),

Kon-takt

-Kooperation

-Konflikt.

Germanen und Sarmaten

zwischen dem 1. und dem 4.

_Jahrhundert

nach

_Christus,

Schriften des

_{Archaologischen}

_{Landesmuseums,}

Ergan-zungsreihe

3, Neumunster, s. 303-332.

/1

Z

_{mazowiecko-podlaskich}

stanowisk

_kultury

_wielbarskiej

_znanych

jest

kilkana?cie

zapinek

kuszowatych

z

_wysok?

_pochewk?,

_{np. Cecele,}

pow.

siemiatycki,

grób

60

O.

Jaskanis

1996, s.

_104),

_Niedanowo,

pow. nidzicki,

groby

146, 171,203,272,327,396 (W. Z ie mli ?

sk

a--Od

oj

owa 1999, s.

_129).

2011 Der

_{fruhvolkerwanderungszeitliche}

_Hortfund

aus

?ubia-na, Kreis

_Ko?cierzyna

_(Pommern),

BerRGK 90

_(2009),

s.14-481.

Miros?aw

Rudnicki,

S?awomir Mi?ek

ODKRYCIE

BA?TYJSKlEJ

ZAPINKI

TARCZOWATEJ

NAD

JEZIOREM

GOP?O

Niew?g?owski,

A. _{We wrze?niu 2011}

w okolicach

_Kruszwicy

_odkryto

przypad-kowo

_{interesuj?c?,}

_br?zow?

_zapink?

_tarczowat?.

_Zabytek

mia?

zosta?

_znaleziony

na

_polu

_ornym

_le??cym

na

_gruntach

wsi

Ostrowo, oko?o 100-150 metrów od

_wschodniego

_brzegu

_[ez,

Gop?o

(Ryc.

1).

Niezdobiona tarczka fibuli

_jest

_p?aska

i ma

kszta?t

_zbli?ony

do kwadratu

_(wym.

47x48

_mm),

z

dwudziel-nymi

wypustkami

na

_ka?dym

_rogu.

_Jedna

z

_wypustek,

wraz z

_pochewk?,

_jest

lekko

_odgi?ta.

_Zapinka

mia?a

_konstrukcj?

zawiaskowa. z

_(obecnie

_{niezachowan?)}

_ig??

_osadzon?

na

br?-zowej

osi.

_Zapink?

zosta?a odlana w

ca?o?ci,

razem z

pochew-k?

i

_uchwytem

osi

_(Ryc.

_2).

1984 Dwa

_cmentarzyska

z okresu

_rzymskiego

w

Go?dziku,

gm.

Borowie,

_woj.

Siedlce,

Spr.Arch.

XXXV

_(1983),

s.

131--159.

Ziemli?ska-Odojowa,

W.

1999 Niedanowo. Ein

_Griiberfeld

der Przeworsk - und

Wielbark--Kultur in

_{Nordmasowien,}

Monumenta

_{Archaeologica}

Barbarica VII, Kraków.

A ((SARMATIAN" BROOCH FROM S?UPNO,

DISTR. WO?OMIN

W literaturze

_przedmiotu

_analogiczne

_zapinki

okre?la

_si?

jako

"krzy?owe"

lub

"czterolistne"

(R.

A.

?irouhov

2011, s.

_179).

Forma tarczki

_nawi?zuje

do kszta?tu

_g?ówek

_pó?nych

wariantów

tzw.

_szpil

_krzy?owych,

_datowanych

na IX/X-XII wiek a

typo-wych

dla obszarów letto-litewskich

_(A.

_Bliujiene

1999, s.

122--123)

.

Wp?yw

na

wykszta?cenie

si?

omawianej

odmiany

zapi-nek

_wywar?a

_zapewne

_stylistyka

_tych

_szpil,

_jak

i

_{oddzia?ywania}

skandynawskie

(B.

Vaska 2004, s.

_142).

Fibule

_"krzy?owe"

wy-st?puj?

w

_ró?nych

wariantach

_(równie?

_a?urowych)

_g?ównie

na

_terytorium

_Kurlandii,

Skalowii i

_Zemgalii,

_gdzie

_datuje

_si?

SUMMARY

Site no. 3 at

_S?upno,

distr. Wo?omin, was discovered

_during

a surface survey

during

early

1990s

_(Fig.

1).

It

_yielded

four featureless

_fragments

of

_prehistorie

pottery, two of them

_evidently

burnt, and a

_slightly

damaged

bronze fibula

_(Fig.

2a)

with a

_high

_catchplate

and an _upper

cord, a_type defined as "Sarmatian" It is

_commonly

understood that

similar forms

_emerged

in the Danubian

_region

and later

_spread

to

the north.

Theyare

dated to the second half of the 2nd and onset of 3rd

century AD; in the northern reaches of Central

European

Barbaricum

they

linger

alittle

_longer,

until the end of the first half of _{3rd century}

(phases

B2/CI-Clb).

At _present afew score fibulae of the described form are recorded in

Poland,

mostly

on the

_territory

_occupied

_by

Przeworsk settlement with

asmaller number recorded in sites attributed to Wielbark Culture. The fibula from

_S?upno

is one of

_only

two

_specimens

of this _type discovered

in the area of Mazowsze on the

right-hand

bank of the Vistula River

and in Podlasie. The second fibula comes from grave 12/61 in the

cemeteryat Go?dzik 1, distr. Garwolin

_(Fig.

2b).

Neither fibula can be dated

_reliably

from its context, so we have to

base on the

_chronology

of similar forms recorded outside the

_region

and confine them both to

_phase

_B2/CI-Cla• At this time in

_right-bank

Mazowsze there was a

_major

_change

in the culture outlook, associated

with asouthward

_migration

of Gothic tribes. The

_findings

of recent

decades eonfirm a

_partial

coexistence of local Przeworsk communi-ties with the bearers of Wielbark Culture

_moving

into the area from

the north. In this situation it is

_legitimate

to address the

question

of culture attribution of fibulae from Go?dzik and

S?upno.

While we can attribute the fibula from Go?dzik

_relatively

_soundly

to Wielbark Culture,

determining

the culture attribution of the surface find from

_S?upno

is more

_problematic.

The site lies within a

settle-ment concentration found to the left of the lower reaches of the Narew

River.

_{Archaeological}

material discovered in the

_nearby

_grave- fields

(e.g.

?ajski,

distr.

_Legionowo,

Za?ubice Stare, distr.

Wo?omin)

testifies

to a continued presence of Przeworsk communities until the onset of

the Late Roman Period.

hus, we cannot

_hope

to establish the culture attribution of the fibula from

_S?upno

_{conclusively.}

Nevertheless the fact group VII fibulae with a

_high

_catchplate

are absent from the

_{archaeological}

record in

the Eastern zone of Przeworsk Culture _suggests that the

_specimen

may

have aWielbark _provenance.

Ryc.

1. Ost ro w_{o, pow.} Kruszwica.

Miejsce

odkrycia

zapinki

"krzy?owej"

nad _Tez.

_Gop?o

Fig.

1. Ostr o w_o, distr. Kruszwica.

Findspot

of a_"cruciform" brooch discovered at the

Gop?o

Lake t?um. A. Kinecka

WYKAZ

SKRÓTÓW

TYTU?ÓW

CZASOPISM

I

WYDAWNICTW

WIELOTOMOWYCH

ABBREVIATIONS OF PERIODICALS' AND SERIAL PUBLICATIONS' TITLES

- "Acta

Archaeologica

Carpathica",

Kraków

AAC

AAHung.

AFB

Amtl. Ber.

- "Acta

Archaeologica

Academiae Scientiarum

_Hungaricae",

_Budapest

- "Arbeits- und

Forschungsberichte

zur sachsichen

_{Bodendenkmalpflege",}

Berlin

_(Stuttgart)

-"Amtlicher Bericht uber die

Verwaltung

der

naturgeschichtlichen,

vorgeschichtlichen

und volkskundlichen

Samm-lun gen des

Westpreuf?ischen

Provinzial-Museums fur das

[ahr

..:',

Danzig

-"Archeologia

Polski", Warszawa

APolski

APS AR

-"Archeologia

Polski

_{?rodkowowschodniej",}

Lublin

_(wcze?niej:

Lublin-Che?m-Zamo??)

-"Archeologicke

rozhledy",

Praha

- British

Archaeological

Reports,

International Series, Oxford

B.A.R. Int. Series

BerRGK - .Bericht der Rómisch-Germanischen

Kommission", Frankfurt a.M.-Berlin

BJahr.

-"Bonner

[ahbucher",

Koln/Bonn

-"Bodendenkmalpflege

in

_Mecklenburg-

_Vorpommern",

Liibstorf

_(wcze?niej:

_{"Bodendenkmalpflege}

in

_Mecklenburg.

BMJ

Jahrbuch

..:',

Schwerin/Rostock/Berlin)

-Corpus

der rómischen Funde im

_europaischcn

Barbaricum

CRFB FAP Inf.Arch. InvArch. JmV JRGZM KHKM KSIA

-"Fontes

Archaeologici

Posnanienses"

_(wcze?niej:

"Fontes

Praehistorici"),

Pozna?

-"Informator

Archeologiczny.

Badania rok ..:', Warszawa

-.Juvcntaria

_{Archaeologica,}

_Pologne",

Warszawa -?ód?

- .Jahrcsschrtft fur mitteldeutsche

Vorgeschichte",

Halle/Saale

-"Jahrbuch

des Rómisch-Germanischen Zentralmuseums Mainz", Mainz

-"Kwartalnik Historii

_Kultury

_{Materialnej",}

Warszawa

- Kratkie soob?enia Instituta

arheologii

Akademii nauk SSSR

_(KpaTKJ1e

cooóntenna

_J1HCTJ1TyTa

apxeOJIorJ1J1 AKap;eMJ1J1

HayK

CCCP),

Moskva

-Materialy

i issledovania _po

_arheologii

SSSR

_{(MaTepJ1aJIbI}

J1 _{J1CCep;OBaHJ15I} no _apxconorna

_CCCP),

Moskva

MIA MatArch. MS MSiW MSROA

-"Materia?y

Archeologiczne",

Kraków

-"Materia?y

Staro?ytne",

Warszawa

-"Materia?y

Staro?ytne

i_{Wczesno?redniowieczne",} Warszawa

-"Materia?y

i

_Sprawozdania

_{Rzeszowskiego}

O?rodka

_{Archeologicznego',}

Rzeszów- Krosno-Sandomierz- Tarnów

_(-

Prze-my?l/Tarnobrzeg)

-"Materia?y

Zachodniopomorskie",

Szczecin MZP

-.Pamatky

archeologtck?"

(wcze?niej:

"Pamatky

archeologick?

a

_{mistopisn?"),}

Praha

PA

PArch.

PMMAE

PomAnt

-"Przegl?d

Archeologiczny",

Pozna?

- "Prace i

Materia?y

Muzeum

_{Archeologicznego}

i

_{Etnograficznego}

w ?odzi. Seria

_{Archeologiczna",}

?ód?

-.Pomorania

Antiqua",

Gda?sk Prahistoria ziem

_polskich

- Prahistoria ziem

polskich,

tom I: Paleolit i mezolit

_(red.

WChmielewski, W

_Hensel),

Wroc?aw-Warszawa-Kraków--Gda?sk 1975; tom II: Neolit

(red.

W Hensel, T.

_Wi?la?ski),

Wroc?aw-Warszawa-Kraków-Gda?sk 1979; tom III:

Wczesna

_epoka

_brqzu

(red.

A. Gardawski, J.

Kowalczyk),

Wroc?aw-Warszawa-Kraków-Gda?sk 1978; tom IV: Od

?rod-kowej

epoki

brqzu

do

_?rodkowego

okresu

_late?skiego

_(red.

_J.

_D?browski,

Z.

_Rajewski),

Wroc?aw-Warszawa-Kraków--Gda?sk 1979; tom V:

_Pó?ny

okres late?ski iokres

_rzymski

_(red.

_J.

_{Wielowiejski)}

,Wroc?aw-Warszawa-Kraków-Gda?sk

1981

-"Sitzungsberichte

der

_{Altertumsgesellschaft}

Prussia"

_(pó?niej:

.Prussta. Zeitschrift fur

_{Heimatkunde"),}

Kónigs-berg

i.Pr.

Prussia

- .Praehlstortsche

Zeitschrift", Berlin-New York

PZ

RArch.

RE

-.Recherches

Archeologiques',

Kraków

-"Rocznik Bia?ostocki",

Bia?ystok

-"Rocznik

Olszty?ski",

Olsztyn

RO

SJahr.

SIA SovArch

SprArch.

SprPMA

WA ZNUJ ZOW

-"Saalburg

Jahrbuch",

Berlin-New York

-"Slovenska

archeológia",

Bratislava

-"Sovetskaa

Arheologia"

(CoBeTCKaR

apxeonorna),

Moskva

-"Sprawozdania

Archeologiczne",

Kraków

-"Sprawozdania

P.M.A:', Warszawa

- .Wiadomo?ci

Archeologiczne",

Warszawa

-"Zeszyty

Naukowe

_Uniwersytetu

_{Jagiello?skiego',}

Kraków

- "Z otch?ani

wieków", Warszawa

Pa?stwowe Muzeum

_{Archeologiczne.}

Warszawa 2012.

_Wydanie

I. Nak?ad 500 _egz.