Aspekty ekonomiczne w metodzie DIANA

(1)

EDWARD MICHALEWSKI Instytut Bada Systemowych PAN

ASPEKTY EKONOMICZNE W METODZIE DIANA

Streszczenie

W niniejszej publikacji wykorzystano informacje zawarte w bardziej obszernych opracowaniach autora, w których przedstawiono genez powstania i szczegółowy opis metody DIANA (DIAgnostycznej ANAlizy i projektowania systemów informa-cyjnych zarzdzania) oraz podstawy formalne tej metody. Natomiast podstawowym celem danej pracy jest wyeksponowanie moliwo ci wykorzystania metody DIANA w podwyszaniu efektywno ci, skuteczno ci i konkurencyjno ci badanej organizacji. Co przez zaniechanie proponowanych w metodzie DIANA działa usprawniajcych traci organizacja i co mogłaby zyska w zakresie efektywno ci, skuteczno ci i kon-kurencyjno ci, gdyby je wykorzystała? Tematem dalszych rozwaa bdzie próba odpowiedzi na to pytanie.

Summary

The paper makes use of the information contained in the broader reports by the same author, in which the origins and the detailed description of the DIANA (DIA-gnostic ANAlysis and design of the management information systems) methodology are provided, along with the formal foundations for the methodology. The basic ob-jective of the present paper, on the other hand, is to emphasise the capacities of the DIANA method in the improvement of effectiveness and competitiveness of the orga-nisation considered. What this orgaorga-nisation loses by neglecting the improving un-dertakings proposed within the DIANA methodology, and what could it gain in ter-ms of effectiveness and competitiveness, if it made use of these proposals? Further considerations will be devoted to an attempt of answering these questions.

1. Wprowadzenie

W niniejszej publikacji wykorzystano informacje zawarte w bardziej obszernych opracowa-niach, w których przedstawiono genez powstania i szczegółowy opis metody DIANA (DIAgno-stycznej ANAlizy i projektowania systemów informacyjnych zarzdzania) [1] oraz podstawy for-malne tej metody [2]. Podstawowym celem jest wyeksponowanie moliwoci wykorzystania me-tody DIANA w podwyszaniu efektywnoci, skutecznoci i konkurencyjnoci badanej organizacji. Mona oczywicie uj ten problem do lapidarnie: system informacyjny zarzdzania bdzie bardziej efektywny, skuteczny i konkurencyjny, jeeli bdzie zdrowy (brak, lub znikome wyst-pienie 64 objawów chorobowych, których wykrycie umoliwia metoda DIANA [1]), bdzie miał optymaln struktur organizacyjn i sprawnie funkcjonujcy System Informowania Kierownictwa oraz bdzie racjonalnie wykorzystywał zasoby przeznaczone na realizacj celów. Metoda DIANA dostarcza informacje na ten temat i sposoby uzyskania takiego stanu, jednak bez jawnego wskaza-nia skutków zaniechawskaza-nia proponowanych działa usprawwskaza-niajcych. Co przez takie zaniechanie traci organizacja i co mogłaby zyska w zakresie efektywnoci, skutecznoci i konkurencyjnoci, gdyby je wykorzystała ? Tematem dalszych rozwaa bdzie próba odpowiedzi na to pytanie.

(2)

W niniejszej pracy te kluczowe pojcia – skuteczno, efektywno i konkurencyjno orga-nizacji – przyjmuje si zgodnie z wykładni przytoczon w pracy [3].

Skuteczno, rozumiana jako stopie osigania zamierzonego celu [4], dotyczy tu w pierw-szej kolejnoci otoczenia wewntrznego badanej organizacji [5], za w dalpierw-szej – otoczenia ze-wntrznego [6].

Efektywno rozumiana jest jako stosunek korzyci do poniesionych kosztów [7]. W odnie-sieniu do systemów informacyjnych zarzdzania (SIZ) chodzi tu o osignicie przewagi korzyci uzyskanych w wyniku usprawnie SIZ wzgldem nakładów poniesionych na ten cel [8]. Istotne bdzie wic uwzgldnienie zarówno korzyci wymiernych (np. zmniejszenie zatrudnienia, skróce-nie cyklu realizacji typowych zada administracyjnych, racjonalne wykorzystaskróce-nie zasobów), jak te niewymiernych (np. wzrost satysfakcji pracowników, wiksza wiarygodno informacji) [9]. Przy ocenie efektywnoci SIZ wystpuje konieczno wyranego ustalenia hierarchii wanoci korzyci rónych typów.

Konkurencyjno, rozumiana jako zarzdzanie dynamiczne [10] zakłada, e SIZ powinien by innowacyjny, adaptacyjny, elastyczny, efektywny i szybki. Istotne jest tu uwzgldnienie, przy analizie pozycji konkurencyjnej [11], wpływu otoczenia (dostawcy, klienci), a w szczególnoci informacji o konkurencie.

Odpowied na powysze pytanie – co straci, lub zyska badana firma przez zaniechanie lub wykorzystanie rozwiza proponowanych w metodzie DIANA, nie jest prosta ze wzgldu na zło-ono i wielowtkowo przedstawionych wyej wyznaczników – skuteczno, efektywno, konkurencyjno. Dlatego w dalszej pracy przyjto wspólny punkt odniesienia: moliwoci wyko-rzystania informacji, dostarczanej przez metod DIANA w zakresie:

• zasobów przeznaczonych na realizacj celów;

• odchyle wdraanej struktury organizacyjnej od struktury optymalnej; • zasobów ludzkich;

• wyników diagnozy

2. Wykorzystanie informacji o zasobach przeznaczonych na realizacj celów

Ten aspekt w metodzie DIANA jest najłatwiejszy do bezporedniego przełoenia na pojcie efektywnoci funkcjonowania badanej organizacji. Istotne znaczenie ma tu równie fakt, e prak-tyczna uyteczno takiego ujcia efektywnoci znalazła potwierdzenie przy badaniach na obiek-tach rzeczywistych [12].

Podstaw do oceny s tu wyniki diagnozy wykrywajce objawy wadliwego wykorzystywania zasobów [1], w tym w pierwszej kolejnoci:

OB-57 „Nieodpowiednie zasoby dla realizacji celów obiektu”, nieco w mniejszym stopniu objaw:

OB-58 „Nieodpowiednie zasoby dla realizacji celów komórek”, za w najmniejszym stopniu objaw:

OB-59 „Nieodpowiednie zasoby dla realizacji celów stanowisk”.

We wszystkich trzech przypadkach wykorzystuje si to samo jdro algorytmu [2] dla okrele-nia stanu wykorzystaokrele-nia zasobów:

( )

i

Z

( )

j

Z

R

n j i i

¦

=

−

=

1

(1)

(3)

Edward Michalewski

Aspekty ekonomiczne w metodzie DIANA 124

gdzie:

Ri – stan wykorzystania zasobów i-tego celu nadrzdnego;

Z (i) – zasoby i-tego celu nadrzdnego;

Z i(j) – zasoby j-tego celu podrzdnego realizujcego i-ty cel nadrzdny;

Algorytm działa „warstwowo” na drzewie celów [1]. Przy konstruowaniu powiza w drze-wie celów wykorzystuje si kolekcj typu 1:N (tzn. jeden cel nadrzdny moe by realizowany przez wiele celów podrzdnych, natomiast cel podrzdny moe by zwizany tylko z jednym kon-kretnym celem nadrzdnym – stanowi jego czstkow realizacj). Tak wic np. dla OB-57 Z(i) s zasobami (rodkami) przeznaczonymi na realizacj poszczególnych i-tych (i = 1, ... , k) celów całego obiektu (celów statutowych badanej organizacji), za

stanowi sum zasobów przeznaczonych na realizacj wszystkich celów podrzdnych (celów komórek bezporednio podległych – np. pionów) skierowanych na realizacj i-tego celu nadrzd-nego (statutowego).

Z bada na obiektach rzeczywistych kilkakrotnie ujawniała si sytuacja przeczca obiegowej opinii, e zawsze brakuje rodków na realizacj celów (wielko R jest ujemna). Otó zdarzało si, e tych rodków był nadmiar (wielko R była dodatnia). Wykrycie objawu nastpuje w przypad-ku, gdy odchylenie R i od zera przekroczy krytyczn warto:

| R

i

| ≥ γ

i

Z (i)

(2)

Wielko współczynnika γ zaley nie tylko od poziomu hierarchii celu nadrzdnego (cele sta-tutowe, pionu, czy departamentu), ale równie od specyfiki badanego obiektu. W praktyce czasami wystpuje konieczno wprowadzenia zrónicowanych współczynników γ dla odchylenia ujemne-go („siła wysza”) i dodatnieujemne-go (szansa na bardziej racjonalne wykorzystanie zasobów, np. reali-zacja koncepcji luzu organizacyjnego – rezerwy organizacyjnej [9]). Z reguły w ostatnim przypad-ku wystpowała korelacja z objawem OB-54 „Niewłaciwa realizacja celów dla komórki organi-zacyjnej” – wykrycie celów „papierowych” (istniejcych tylko w dokumentacji, nieraz bardzo wanej, np. statucie, i nigdy nie realizowanych) [1]. rodki przeznaczone na realizacj tych celów były czasami skrztnie ukrywan rezerw finansow badanej organizacji. „Uwolnienie” tych rod-ków i przeznaczenie ich na realizacj celów, dla których rodrod-ków brakuje niewtpliwie daje szan-s dla bardziej racjonalnego wykorzystania zasobów badanej organizacji (spowoduje wzrost jej efektywnoci i konkurencyjnoci).

Problem powstaje przy schodzeniu w dół drzewa celów – problem wiarygodnoci danych. O ile na poziomie celów obiektu (statutowych), celów pionów, czy np. departamentów rodki prze-znaczone na realizacj ich celów moemy w miar cile okreli, o tyle dla wydziałów, działów, czy sekcji staje si to problematyczne. Na poziomie stanowisk (w duym obiekcie moe ich by kilkanacie tysicy) ustalenie rodków dla nich przeznaczonych, z rozpisaniem odpowiednich kwot na realizowane przez te stanowiska zadania staje si wrcz niemoliwe. Na jednej z konfe-rencji z udziałem wybitnych ksigowych usłyszałem, e nie istnieje na razie taka ksigowo,

( )

j

Z

n j i

¦

=1

(4)

która by planowała, rejestrowała i rozliczała wydatki z tak dokładnoci. Musimy wic zaczeka, jednak to co ju mamy warte jest wykorzystania.

Na zakoczenie tego wtku warto zwróci uwag na objaw OB-60 „Rozbieno zasobów niezbdnych i faktycznych”, którego wykrycie nastpuje w przypadku, gdy:

( )

j

N

( )

j

Z

( )

i

F

n j i n j i

−

¦

≤

β

¦

= =1 1

(3) gdzie:

F (j) – zasoby faktyczne j-tego poziomu celów, N (j) – zasoby niezbdne j-tego poziomu celów,

β - współczynnik uwzgldniajcy specyfik zasobów i-tego celu nadrzdnego Z (i).

Istotn wad jest tu szacunkowe ustalenie powyszych wielkoci, jednak w praktyce uzyskany wynik moe mie istotne znaczenie przy weryfikacji powyszych objawów, a w szczególnoci OB-57 „Nieodpowiednie zasoby dla realizacji celów obiektu”.

3. Wykorzystanie informacji o odchyleniach wdraanej struktury organizacyjnej od zapro-jektowanej struktury optymalnej

Metoda DIANA pozwala zrealizowa na modelu optymalny projekt struktury organizacyjnej, ze wzgldu na podstawowy wskanik jakoci – Miar Rozproszenia [1], okrelany na podstawie sumy siły powiza pomidzy projektowanymi komórkami. Wynika ona z siły powiza pomi-dzy zadaniami, realizowanymi w tych komórkach, która jest obliczana na podstawie kilkunastu parametrów (m.in. czstotliwoci kontaktów, sfery działalnoci, realizowanych funkcji itd.) [2].

Program wspomagajcy projektowanie struktury organizacyjnej dy do minimalizacji Miary Rozproszenia. Mówic obrazowo, dymy do zachowania „zasady zamknitych drzwi” – pracow-nicy wikszo swoich zada wykonuj wewntrz pokoju (komórki organizacyjnej), wymieniajc pomidzy sob informacje i dopiero wyniki wikszych zakoczonych fragmentów pracy s prze-kazywane do innych komórek. Wynika z tego, e w komórce powinni znale si pracownicy, którzy najczciej kontaktuj si ze sob. Oczywicie brane s pod uwag równie inne parametry. Metoda DIANA przewiduje równie moliwo sprawdzenia wielu wariantów projektu organizacyjnego, najpierw na modelu, aby wdroy wariant najlepszy [13]. Otrzymujemy wic rozwizanie optymalne z punktu widzenia wskanika jakoci struktury organizacyjnej, jed-nak nie zawsze jest ono realizowalne. Zdarzało si nieraz, e w danej organizacji jest osoba, która z „wanych powodów” nie moe zajmowa stanowiska poniej wicedyrektora i w zwizku z tym sztucznie tworzy si dla niej jeszcze jeden pion. Oczywicie wskanik jakoci struktury pogorszy si i czasami (bardzo rzadko!) stanowi to argument do wycofania si z takiego rozwizania, po-niewa do łatwo jest odpowiedzie na pytanie: ile nas kosztuje odstpstwo od rozwizania optymalnego? Jeeli np. miara rozproszenia wzronie o 30%, to o tyle mog wzrosn koszty utrzymania takiej struktury. Spowoduje to bowiem przecicie wielu istotnych kanałów informa-cyjnych, wydłuy drog uzyskiwania informacji przez decydentów i obniy efektywno i konku-rencyjno kierowanej prze nich firmy.

(5)

4. Wykorzystanie informacji o zasobach ludzkich

Metoda DIANA szeroko wykorzystuje uzyskan z literatury i dowiadczenia wiedz dotycz-c czynnika ludzkiego. Ta cz pracy była realizowana przy cisłej współpracy z Wydziałem Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego i Zakładem Socjologii PAN (ilustruje to szerokie mo-liwoci metody DIANA jako wspólnej platformy bada interdyscyplinarnych nie tylko w prze-szłoci, ale równie i w przyszłoci).

Schemat blokowy grupy algorytmów, badajcych aspekty psychosocjologiczne przedstawiono w [1]. Na badanym obiekcie wykorzystuje si równolegle dwie techniki: klasyczn ankiet bada psychosocjologicznych (ocena własna) oraz nowoczesn technik nominacyjn (ocena przełoo-nego). Na podstawie obu ocen otrzymujemy predyspozycje danego pracownika do realizacji pod-stawowych funkcji, które s porównywalne. W procesie diagnozy pierwszym wykrytym objawem nieprawidłowoci, z obszernej grupy obejmujcej aspekty psychosocjologiczne w systemie zarz-dzania, jest włanie OB-27 „Nadmierna rozbieno oceny własnej i przełoonego” – wiadczy o ukrytym konflikcie pomidzy podwładnym i przełoonym. Oczywicie wpływ wykrytego objawu na efektywno funkcjonowania danej firmy zaley od hierarchii stanowiska przełoonego, za zakres „terapii” wynika od konkretnej sytuacji konfliktowej – czy dotyczy pojedynczego pod-władnego, czy te wikszoci podwładnych. Jedynie odpowiednia do sytuacji terapia moe za-pewni jej skuteczno, a tym samym efektywno i konkurencyjno badanej firmy.

Innym, wartym uwagi, objawem jest OB-50 „Brak satysfakcji z wykonywanej pracy” (dra-styczna rozbieno pomidzy predyspozycjami pracownika a realizowanymi przez niego zada-niami). Zalet jest tu praktycznie „bezkosztowy” i bardzo skuteczny sposób terapii – wystarczy odpowiednie przesunicie zada pomidzy stanowiskami, by uzyska odczuwalny wzrost efek-tywnoci i konkurencyjnoci firmy (w praktyce trudno mierzalny).

Szczególny ciar gatunkowy ma ostatni objaw z tej grupy: OB-51 „Nieodpowiednie kwalifi-kacje zawodowe”. Wykorzystuje si tu wyniki diagnozy innych objawów jak te dodatkowe dane o pracowniku (wykształcenie, sta pracy itd.). Uzyskany wynik moe by cenn wskazówk dla kadrowców: kogo, kiedy i gdzie naley wysła na szkolenie zawodowe.

5. Wykorzystanie informacji o wynikach diagnozy na poziomie realizacji zada

Wykorzystanie wyników objawów dotyczcych nieprawidłowoci na tym poziomie modelu systemu informacyjnego zarzdzania [1] mona uj w nastpujcej tabeli:

Tabela 1. Wykorzystanie wyników objawów

Objaw nieprawidłowoci Skutki nieprawidłowoci Efekty usunicia nieprawi-dłowoci

OB-01 Identyczni dostawcy Dublowanie czynnoci Redukcja zatrudnienia OB-02 Brak rzeczywistego

od-biorcy

Zbdne kanały informacji „lepe uliczki”

Usprawnienie obiegu informacji OB-03 Brak jakiegokolwiek

odbiorcy

Zbdne zadania Redukcja zatrudnienia

OB-04 Odbiorca dopisany Niedrone kanały informacyjne Usprawnienie obiegu informacji OB-05, (OB-08) Punktowe

ró-dło opónie (błdów)

Opónienia i błdy w przekazy-waniu informacji

Usprawnienie obiegu informacji OB-06,(OB-09) Zagregowane Opónienia i błdy w realizacji Usprawnienie realizacji zada

(6)

Objaw nieprawidłowoci Skutki nieprawidłowoci Efekty usunicia nieprawi-dłowoci

ródło opónie (błdów) zada OB-07, (OB-10) Totalne ródło

opónie (błdów)

Opónienia i błdy w funkcjo-nowaniu komórki

Usprawnienie funkcjonowania komórek organizacyjnych OB-12 Brak synchronizacji w

czasie

Brak moliwoci terminowej realizacji zada

Terminowa realizacja zada OB-13 Dysfunkcjonalno Przerost biurokracji (np.

kontro-la wyników kontroli)

Usprawnienie funkcjonowania komórek organizacyjnych OB-14 Rozbieno hierarchii

stanowisk

„szare eminencje”, „fikcyjni decydenci”

Usprawnienie funkcjonowania całej organizacji OB-15 Wadliwa realizacja

funk-cji *)

„zapa” systemu zarzdzania Usprawnienie funkcjonowania komórek i całej organizacji OB-26 Nierównomierne

obcie-nie stanowisk

„wskie gardła” Usprawnienie obiegu informacji

*) kontroli, nadzoru, koordynacji, decyzji

Na zakoczenie warto zwróci uwag, e proces samej diagnozy (macierz diagnostyczna) bez-porednio wykorzystuje właciwoci Q-algebry [2]: intensywno wykrytego j-tego objawu Pj

odzwierciedla procentowy udział identyfikatorów typu „false” (I0(j)) w ogólnej iloci (n)

przypad-ków wystpienia tego identyfikatora:

¦

=

∗

=

n i j j

I

j

I

i

P

1 0

(

)

/

(

))

100 (

(4)

Wynika z tego, e powysza formuła daje równie proste przełoenie na koszty ponoszone przez badan organizacj w przypadku zaniechania działa naprawczych - % intensywnoci wy-krytego objawu jest proporcjonalny do tych kosztów. Tak np. 10% dublowania czynnoci (OB-01) dokładnie w tym samym stopniu obcia koszty jej utrzymania, powodujc spadek skutecznoci, efektywnoci i konkurencyjnoci. Dotyczy to, praktycznie biorc, wszystkich 64 objawów, nie wyłczajc trudno wymiernych aspektów psychosocjologicznych. Trudno zaprzeczy stwierdze-niu, e bardzo wysoka intensywno objawu braku satysfakcji pracowników do wykonywanej przez nich pracy nie bdzie sprzyjała efektywnoci firmy zatrudniajcej tych pracowników. W jakim stopniu ? Na pewno proporcjonalnym do intensywnoci wystpienia tego objawu.

Dlatego włanie wynik diagnozy, uzyskany przy wykorzystaniu metody DIANA, wydaje si nader obiektywnym miernikiem skutecznoci, efektywnoci i konkurencyjnoci badanej organiza-cji.

Wród wszystkich objawów warto zwróci szczególn uwag na dwa, które oprócz powy-szych właciwoci , wnosz dodatkow informacj w zakresie podejmowania decyzji:

OB-61 Brak podstawowej informacji kierowniczej. Program, słucy do wykrycia tego

obja-wu bada, jak daleko w głb sieci informacyjnej siga kierownictwo przy podejmowaniu najbar-dziej wakich decyzji. Jeeli siganie jest płytkie, to kierownictwo jest po prostu niedoinformowa-ne, a wic i warto podejmowanych decyzji raczej wtpliwa. Wynik diagnozy tego objawu jest uyteczny przy rozstrzyganiu problemu: czy warto realizowa kosztowny projekt tworzenia Sys-temu Informowania Kierownictwa? Jeeli intensywno tego objawu jest niska naley zaczeka z realizacj takiego projektu. Natomiast wysoka intensywno stanowi dodatkowy argument do

(7)

zainwestowania odpowiednich rodków w usprawnienie procesu podejmowania decyzji na naj-wyszym szczeblu.

OB-63 Nieodpowiedni podział na komórki. Ten objaw naley do grupy tzw. objawów

synte-tycznych (wykorzystuj wyniki zarówno pozostałych objawów, jak te czerpi informacje z in-nych ródeł – np. wskaników jakoci struktury organizacyjnej). W pewnym sensie wynik dla objawu OB-64 jest optymistyczny - wysoka intensywno bdzie wiadczyła o znacznych poten-cjalnych moliwociach usprawnienia funkcjonowania organizacji poprzez przeprojektowanie jej struktury. Natomiast niska intensywno objawu OB-64 powinna przestrzec przed nadmiernymi zapdami do zmian organizacyjnych, bo najprawdopodobniej zepsujemy wówczas co, co dotych-czas dobrze funkcjonowało.

Najbardziej istotne w metodzie DIANA jest to, e w zestawie algorytmów wykrywajcych niedomagania, w macierzy diagnostycznej oraz w procesie wspomagania projektowania, została zawarta cała wiedza nagromadzona w trakcie tworzenia tej metody, oparta zarówno na własnym dowiadczeniu, jak te na wynikach opublikowanych w literaturze wiatowej. Pod tym wzgldem najnowsza aplikacja metody DIANA, pakiet DIANA-11 ma cechy systemu ekspertowego [16]. 6. Wnioski ko cowe

Metoda DIANA wychodzi naprzeciw koncepcji kreowania organizacji inteligentnej [17]. Metoda pozwala w sposób poredni, a czasem równie bezporedni, odpowiedzie na pytanie: co przez zaniechanie działa usprawniajcych traci badana organizacja i co mogłaby zyska w zakresie skutecznoci, efektywnoci i konkurencyjnoci w przypadku ich wdroenia. Odpowied na to pytanie ma wspólny punkt odniesienia – stopie wykorzystania informacji dostarczanej przez metod DIANA w zakresie:

• zasobów przeznaczonych na realizacj celów (bezporednio);

• odchyle wdraanej struktury organizacyjnej od struktury optymalnej (porednio); • zasobów ludzkich (porednio);

• wyników analizy diagnostycznej (czciowo porednio, za w czci diagnostycznej – bez-porednio).

Metoda DIANA, a w szczególnoci jej najnowsza aplikacja, pakiet DIANA-11 posiada cechy systemu ekspertowego. Pozwala te w sposób bezpieczny, bo na modelu, przeprowadza najbar-dziej ryzykowne eksperymenty. Podobnie jak w przypadku innych narzdzi wspomagania decyzji mona proponowane rozwizania wykorzysta lub je odrzuci. Jednak wiadomo wpływu zanie-chania na skuteczno, efektywno i konkurencyjno danej organizacji moe zachci do wdra-ania proponowanych rozwiza.

Warto zwróci uwag na jeszcze jedn właciwo metody DIANA – zakłada si, e jej apli-kacja, pakiet DIANA, pozostaje w badanej organizacji, jako jej doradca. Dziki temu po pewnym czasie nastpuje zblienie i symbioza pomidzy uytkownikiem i narzdziem – narzdzie wzboga-ca swoj wiedz o organizacji (weryfikacja i uzupełnianie Bazy Danych), za uytkownik lepiej poznaje moliwoci wykorzystania proponowanych rozwiza i łatwiej na nie si godzi.

(8)

Literatura

1. Michalewski E.: Wspomagane komputerowo diagnoza i projektowanie systemów infor-macyjnych zarzdzania, wyd. WSISiZ, Warszawa 2003

2. Michalewski E.: Podstawy metody wspomaganej komputerowo diagnozy i projektowania systemów informacyjnych zarzdzania, wyd. IBS PAN, Warszawa 2004

3. Grudzewski W., Hejduk I.: Przemiany w technice i technologii progu XXI wieku, Wyd. Ekonomika i Organizacja Przedsibiorstw, nr 11/98, Warszawa 1998

4. Kotarbiski T.: Traktat o dobrej robocie, Z-d im. Ossoliskich, Wrocław 1975 5. Griffin R.W.: Podstawy zarzdzania organizacjami, PWN, Warszawa 1998

6. Zarzdzanie (teoria i praktyka), red. Komiski A., Piotrowski W., PWN, Warszawa 1997

7. Grudzewski W., Hejduk I.: Przedsibiorstwo przyszło ci, wyd. Difin, Warszawa 2000 8. Kieun W.: Sprawne zarzdzanie organizacj, wyd. SGH, Warszawa 1997

9. Podstawy ekonomii, red. Milewski R., PWN, Warszawa 2003

10. Grudzewski W., Hejduk I.: Projektowanie systemów zarzdzania, wyd. Difin, Warszawa 2001

11. STRATEGOR: Zarzdzanie firm, PWE, Warszawa 1996

12. Michalewski E.: Komputerowo wspomagany system zarzdzania Stoczni Gdynia S.A., KSW`2000, wyd. IBS PAN, Warszawa 2000

13. Michalewski E.: Computer - Aided Advisor for organization management based on the package DIANA - 9. Int. Sem. "Operational and Systems Research of the Transition to Advanced Market Economies", Bratislava 1990

14. Hijmans J.E.E.: "Praktique de l'organisation industrielle", Paris, 1954.

15. Michalewski E.: Formalizacja wybranych funkcji systemu zarzdzania jednostk gospo-darcz. W: "Metody cybernetyczne w zarzdzaniu", Warszawa 1974. Wyd. Ossolineum, Wrocław 1978

16. Keller R.: Expert System Technology (Development and Application), Prentice-Hall Company, Englewood Cliffs, New Jersey 1987

17. Grudzewski W., Hejduk I.: „Koncepcja kreowania organizacji inteligentnej w przedsi-biorstwach”, Organizacja i Kierowanie, nr 4, 1997

Edward Michalewski

e-mail: Edward.Michalewski@ibspan.waw.pl Instytut Bada Systemowych PAN

Ul. Newelska 6 01-447 Warszawa

(9)

Antoni Miklewski

Zarzdzanie wiedz w warunkach wzrastajcych zagroe globalnych - nauka a zrównowaony rozwój

130

ANTONI MIKLEWSKI

Akademia Rolnicza w Szczecinie

ZARZDZANIE WIEDZ W WARUNKACH WZRASTAJCYCH ZAGROE GLOBALNYCH – NAUKA A ZRÓWNOWAONY ROZWÓJ

Streszczenie

Autor prezentuje wstpne wyniki bada wynikajce z projektu badawczego za-mawianego PBZ-KBN-086/P04/2003 oraz z do wiadcze polskich i midzynarodo-wych zespołów badawczych zajmujcych si zarzdzaniem wiedz w perspektywie wzrastajcych zagroe globalnych oraz w warunkach powszechnie panujcego w nauce paradygmatu rozwoju zrównowaonego. Zarzdzanie wiedz moe przynie  wymierne wyniki (zmniejszenie wielowymiarowych strat) w walce z zagroeniami globalnymi. Konieczna jest cisła wi nauki z prowadzeniem rozwoju zrównowao-nego.

Ludzie otrzymujc rzeczy staj si od nich zaleni, otrzymujc wiedz staj si wolni.

Summary

In this paper author presents preliminary achievements drawn from research proposal of the State Committee for Scientific Research No PBZ-KBN-086/P04/2003 and from experiences of many Polish and international scientific teams which are engaged in knowledge management under pressure of global changes and under dominance of the sustainable development paradigm. Knowledge management may bring the valuable diminishing of the multidimensional disaster losses. A close rela-tion between science, technology and sustainable development is needed.

1. Wprowadzenie

Celem artykułu jest przedstawienie wielowymiarowych aspektów zarzdzania wiedz w obli-czu zwikszajcej si czstoci wystpowania zjawisk ekstremalnych i ich amplitud, które nauka wie z postpujcymi globalnymi zmianami klimatu1. Autor proponuje włczenie osigni nauki i systemów zarzdzania wiedz do systemów operacjonalizujcych zrównowaony rozwój w celu redukowania nastpstw naturalnych katastrof [2, 3, 6, 8, 10, 15, 16, 20, 28].

Jak wynika ze wiatowych statystyk2 [26, 27], w ostatnich dziesicioleciach wyranie wzrosły straty wywołane katastrofami naturalnymi, takimi, jak powodzie, lawiny niene i błotne, susze, fale upałów, huragany, erupcje wulkanów, trzsienia ziemi, tsunami. Czciowym wytłumacze-niem tego faktu jest wzrastajcy potencjał strat materialnych w bogaccych si społeczestwach, a take silna antropopresja powodujca zasiedlanie mniej bezpiecznych terenów. Jednak straty spo-wodowane zdarzeniami ekstremalnymi zwizanymi z pogod rosn znacznie szybciej ni np. szkody wywołane innymi katastrofami naturalnymi, np. erupcjami wulkanów, czy trzsieniami

1_{Praca wykonana w ramach bada własnych pt. "Modele uytkowania i zagospodarowania ziemi" oraz w ramach projektu}

badawczego zamawianego KBN Nr PBZ-KBN-086/P04/2003 pt.: „Ekstremalne zdarzenia meteorologiczne i hydrologiczne w Polsce (Ocena zdarze oraz prognozowanie ich skutków dla rodowiska ycia człowieka)”.

(10)

ziemi. W skali globalnej, w cigu ostatnich 40 lat zaobserwowano 10-krotny wzrost strat wywoła-nych przez katastrofalne zjawiska zwizane z pogod, a odpowiadajce im wypłaty odszkodowa przez towarzystwa ubezpieczeniowe wzrosły jeszcze silniej. Szesnacie, z siedemnastu najbardziej gorcych lat w historii, zdarzyło si od 1980 roku (NASA's Goddard Institute for Space Studies3). Kolejnych 5 lat, od 1991 do 1995, było w kolejnoci najgortszych. Po roku 1997 najgortszy w historii był rok 1998. Z kolei rok 2001 zastpił rok 1997 w tej klasyfikacji, potem drugim najgo-rtszym rokiem został rok 2002, który zastpił rok 2001. Mijajcy rok 2004 został czwartym w kolejnoci najgortszym rokiem. Padziernik 2004r. był najgortszym padziernikiem od 1880 roku, od kiedy datuje si dokładne analizy. Odpowiednio luty 2004 r. jest drugim lutym w tym zapisie, a marzec 2004 r. trzecim najgortszym marcem. Najbardziej gorc dekad w minionym milenium była dekada lat 90. Planeta Ziemia staje si coraz bardzie gorca, w tempie najszybszym od 10 tys. lat. Dlatego postawiono w wykonywanym projekcie badawczym hipotez o istotnym wpływie zmian klimatu na zdarzenia ekstremalne. Zagadnienie jest jednak słabo rozpoznane i obarczone znaczn doz niepewnoci, której redukcja jest wielkim wyzwaniem. Nie istnieje spój-na, dobrze uzasadniona i obiektywnie sprawdzalna teoria ustalajca przyczynowe, czy choby korelacyjne, zwizki midzy wszystkimi aspektami zaobserwowanych zjawisk składajcych si na katastrofy naturalne. Niekiedy interesujce nas informacje nie były notowane, bd były okrelone w sposób mało precyzyjny.

Cyklicznie pojawia si powszechne zaniepokojenie zmianami globalnymi. Niepokój nasila si po wystpieniu katastrofy (ekologicznej, klimatycznej, zwizanej z midzynarodowym terrory-zmem, komunikacyjnej, innej). Dziki multimedialnym przekazom z miejsc katastrofy wiat do-wiaduje si natychmiast o rozmiarach klsk. Zdjcia głównie ukazuj dramat ludzki. Niewiele miejsca powica si przyczynom zagroe, zapobieganiu im i przedstawianiu rzeczywistych procesów globalnych działajcych lokalnie z okrutn, niszczycielsk sił. Wiedza na temat zagro-e jest nadal niepełna, mimo ogromnych, niewidocznych, na codzie, wysiłków wielu zespołów badawczych i midzynarodowych instytucji (ONZ, WHO, UNESCO, UNDP).

Kolejnym problemem jest zarzdzanie tak rozproszon wiedz w celu:

• lepszego poznania procesów zwikszajcych ryzyko wystpienia zagroenia;

• prognozowania tych zagroe; aby zbudowa model prognozowania (przewidywania) skutków zdarze ekstremalnych, trzeba najpierw rozway kontekst, a nastpnie przeprowadzi identyfikacj ryzyka, analiz ryzyka wraz z jego ocen, rozway podjcie odpowiednich kroków zaradczych, ich koszt i spodziewany efekt („gospodarka“ ryzykiem);

• budowania systemów wczesnego ostrzegania przed zagroeniami, by minimalizowa straty ludzkie, ekonomiczne i rodowiskowe;

• doskonalenia edukacji na rónych szczeblach, powikszajcych wiedz społeczestw na temat zagroe i przygotowywania ludzi do "ycia z nimi".

Przykład nieszczcia widzianego przez cały wiat, dziki osigniciom społeczestwa infor-macyjnego, wywołuje odruch natychmiastowego działania. W wiecie jest coraz wicej interneto-wych adresów, pod którymi mona znale listy z nazwiskami ofiar i obejrze zdjcia niezidenty-fikowanych ludzi, którzy padli ofiar ywiołu, umieci ogłoszenia z pytaniami o los najbliszych. Biura podróy oferuj pomoc poszukujcym najbliszych. Róne organizacje humanitarne, w tym Czerwony Krzy, ułatwiaj przekazywanie przez internet dotacji na pomoc dla poszkodowanych.

(11)

Antoni Miklewski

132

Wywiad satelitarny USA (National Geospatial-Intelligence Agency) poinformował, e przekazuje amerykaskim agencjom pomocowym zdjcia satelitarne, obrazujce skal zniszcze dróg, mo-stów, portów i lotnisk w Azji. Na ich podstawie podejmowane s decyzje o wysłaniu pomocy w konkretne miejsca.

Nauka, zespolona w olbrzymim, globalnym nurcie zrównowaonego [6, 11, 12,14] rozwoju nieustannie alarmuje w swoich pracach społeczno midzynarodow na temat koniecznoci przy-stosowania si do ycia z katastrofami [10, 16, 17, 18]. Panujcym paradygmatem jest odpowied na katastrof. To oznacza trwanie w cigu przyczynowo-skutkowym: czekanie na katastrof, jej wystpienie, szacowanie rozmiarów zniszcze, odpowied. Wiedza i technologia skupiona jest w bogatych krajach (USA, Japonia, Holandia), podczas gdy zagroenia na przewaajcych obszarach wiata nie s monitorowane. Geolog Mirosław Rutkowski z Pastwowego Instytutu Geologiczne-go powiedział4:"…Wstrzs, który wywołał tsunami, nastpił 250 km od Sumatry. Stacje sejsmicz-ne zarejestrowały go prawie natychmiast, zanim jednak miercionona fala dotarła do brzegu, upłynło sporo czasu. Np. do Sri Lanki było a 700 km, do Indii jeszcze dalej. Rejon dotknity kataklizmem jest aktywny sejsmicznie, a wszystkie takie tereny geolodzy naszpikowali aparatur rejestrujc wstrzsy. Niektórzy nawet mówi, e tej aparatury jest ju na wiecie za duo. Sej-smografy pracuj 24 godz. na dob, specjalici sprawdzaj wyniki co par minut, programy kom-puterowe namierzaj epicentrum wybuchu i oceniaj moliwe straty. Amerykanie ostrzegali, ale - niestety - zabrakło działania." Tu wiedza o zagroeniu nie przeniosła si na działanie i komunika-cj.

O ile trzsienia ziemi nie mona przewidzie, to w sytuacji sprawnie działajcego systemu wczesnego ostrzegania ludno najbardziej zagroonych terenów, 26 grudnia 2004 r., miałaby dwie, a dwie godziny na ewakuacj po pierwszym sygnale o trzsieniu ziemi. Wiedziały o zagro-eniu zwierzta. W rezerwacie przyrody Yala rozcigajcym si wzdłu cejloskiej play nie padło adne zwierz. Słonie, lamparty, króliki, dzikie zajce i setki innych zwierzt wyszły z y-wiołu cało.

Naley w ramach powszechnie akceptowanego paradygmatu zrównowaonego rozwoju przej do prób przerwania tego tragicznego łacucha zdarze-katastrof, od mylenia w kierunku katastrofa->działanie do kierunku działanie->katastrofa.

Ekstremalne powodzie i zniszczenia nie dotykaj tylko krajów biednych [16, 27]. W ostatnim dziesicioleciu XX wieku katastrofalne powodzie zdarzyły si w Bangladeszu, Chinach, Niem-czech, Polsce, Czechach, Mozambiku i równie w USA i w wielu jeszcze miejscach wiata [26]. Jednak, gdy powód dotyka biedne pastwo, odbudowa ze zniszcze jest powolna, trwa nierzadko przez dziesiciolecia.

2. Wymiar zagroe oraz strat ludzkich i ekonomicznych

Lokalny wymiar zagroe przedstawimy na przykładzie Polski. Wiedza na ten temat wci ronie, ale nie przekłada si to na działanie. Brak jest przełoenia midzy nauk a instytucjami podejmowania decyzji.

Połoenie geograficzne Polski powoduje, e bardziej prawdopodobne jest wystpienie nisz-czcych zdarze takich jak huragany, grady, powodzie, pioruny, deszcze nawalne, nieyce, mrozy i susze. Powód tysiclecia w 1997 r., któr spowodowały ulewne opady w Polsce i Czechach, objła dorzecza Odry i Nysy w południowej i zachodniej czci Polski. Pod wod znalazło si 2,5

(12)

tys. miejscowoci. Ewakuowano ponad 162 tys. osób, a 55 straciły ycie. Woda zniszczyła 480 mostów i 1,5 tys. km dróg. Straty obliczono na 12 mld zł. Z tytułu powodzi w 1997 roku firmy ubezpieczeniowe wypłaciły około 1500 mln zł, a w samym rolnictwie warto szkód przekroczyła 2,5 mld zł.

Pienidze na napraw szkód powodziowych pochodziły głównie z kasy budetu pastwa oraz pomocy charytatywnej i solidarnoci całego narodu i innych krajów. Straty w kraju z tytułu suszy w 2000 roku wyniosły 150 mln zł. W niektórych województwach zniszczyła ona 70-80% uytków zielonych i 40% zbó. Wg informacji izb rolniczych straty sigały nawet do 100% zasiewów. Wedle danych prof. Andrzeja Kdziory z Akademii Rolniczej w Poznaniu [15], w najbliszych latach opady niegu, majce najwikszy wpływ na wiosenny przybór rzek, zwiksz si o 20 proc. rocznie. W PRL wycito lasy, które pełniły funkcj naturalnego regulatora przepływu wody, ma-gazynowały j i chroniły gleb przed erozj. W 2001 r. wylała Wisła i jej południowe dopływy. Zginło jedenacie osób. Tylko w województwie podkarpackim pod wod znalazło si 227 miej-scowoci, a straty wyniosły 600 mln zł. Łczne straty w Polsce oszacowano na 3 mld zł. Uprawy na terenie województwa dolnolskiego zostały zniszczone przez huragany i gradobicia. Pogoda nas nie oszczdza, a prognozy na najblisze lata nie s najlepsze. Zmiany klimatu na skutek glo-balnego ocieplenia s nieodwołalne.

Prof. Leszek Starkel [25] twierdzi, e norm stan si wielkie powodzie. Warstwy lodowcowe w Alpach stan si o połow ciesze ju od 2010 r. Bdzie si podwysza poziom Bałtyku (od 20 do nawet 100 cm na stulecie), a to z kolei oznacza, e Szczecin, znaczn cz Pomorza i uławy zaleje woda, Hel zamieni si w archipelag wysp, za jeziora pasa nadmorskiego – w zasolone bagna. Zmiana cyrkulacji atmosferycznej nad Bałtykiem zwielokrotni sztormy i stanie si to jesz-cze za ycia obecnego pokolenia.

Sztormom na wybrzeu, wichurom, oberwaniom chmur i zamieciom nienym towarzyszy bdzie mniejsza ilo opadów i pogłbiajcy si deficyt słodkiej wody, potgowany katastrofal-nymi zaniedbaniami w polskiej gospodarce wod. Wci zwiksza si koncentracja zanieczysz-cze w jeziorach i rzekach, postpuje wyjałowienie gleb. Polska po lini Łodzi i Kalisza objta jest powolnym stepowieniem. Zmiany klimatyczne obejm za ycia naszych dzieci 60% kraju, zosta-nie zagroonych ponad 18 mln ha uytków rolnych. Potrzeba co najmzosta-niej 7 mld zł na inwestycje hydrotechniczne. Potrzeby byłyby znacznie mniejsze, gdyby nie bezsensowna praktyka tworzenia osiedli na terenach zalewowych. Nie zmienimy te połoenia i warunków klimatycznych.

Niej przedstawimy globalny wymiar wiedzy o katastrofach naturalnych.

Według Munich Re5, szanowanej instytucji na rynku ubezpiecze, katastrofy naturalne zda-rzaj si coraz czciej i pocigaj za sob olbrzymie straty. Mimo, e liczba ofiar miertelnych zmniejszyła si z 2 mln w latach 70. do 800 tys. (bez ofiar tsunami z 26 grudnia 2004 r.) w cigu ostatnich 20 lat to znacznie wzrosła liczba ludzi dotknitych kataklizmami i przekroczyła liczb 2 mld.

Midzynarodowy Czerwony Krzy6 szacuje, e straty ekonomiczne w ostatnich dwóch deka-dach bdce wynikiem naturalnych katastrof wzrosły 5 razy i osignły wielko 629 mld dol. USA (dalej w tekcie dol.). Bezporednie roczne straty powodowane katastrofami klimatycznymi wzrosły z ok. 3,9 mld dol. rednio rocznie w latach 50. do ok. 63 mld dol. rednio rocznie w latach

5

Munich Re Group: on line http://www.munichre.com/default_e.asp

(13)

Antoni Miklewski

134

90. XX wieku. Pomidzy 1980 a 2003 rokiem Bank wiatowy7 finansował 147 projektów odbu-dowy i rozwoju na obszarach dotknitych katastrofami na sum ok. 12,5 mld dol.

Wymiar globalny zagroe jest wstrzsajcy. Według UNESCO8 w XX wieku w powodziach straciło ycie ok. 9 mln osób. W tym samym czasie inne klski ywiołowe pozbawiły ycia 2 mln ludzi. Pod koniec stulecia kadego roku notowano na Ziemi ok. 150-170 powodzi.

Powodzie nios w sobie najwikszy w wiecie potencjał zniszcze ekonomicznych, ludzkich i rodowiskowych [10, 16, 17, 18, 26, 27]. Na podstawie danych globalnych liczba ofiar miertel-nych (w tym bardzo duy odsetek dzieci), ranmiertel-nych, pozbawiomiertel-nych dobytku całego ycia, bdcych nastpstwem powodzi ronie w zatrwaajcym tempie. Dotyczy to przede wszystkim duych, biednych skupisk przybrzenych [1, 9, 10, 16, 26].

Tabela 1. Najwiksze katastrofy – powodzie w XX wieku

1911 Chiska rzeka Jangcy wylała, a wskutek powodzi zmarło ok. 100 tys. osób.

1931 W wyniku wylania Huang Ho mier poniosło 3,7 mln ludzi, a jeszcze wicej straciło dach nad głow.

1939 Kolejna powód u ujcia Huang Ho: szacuje si, e spowodowała ona do 500 tys. ofiar miertelnych.

1942 Powód w Indiach: u ujcia Gangesu i Brahmaputry zginły 42 tys. ludzi. W tym samym roku zmarło w Indiach w wyniku suszy 1,5000 tys. osób.

1953 sty-cze

Sztorm u wybrzea Morza Północnego zniszczył 500 km wałów morskich, wskutek czego zalanych zostało 1600 km2 powierzchni Belgii i Holandii (głównie tereny uprawne). Zginło 1800 osób, 43 tys. domów zostało zniszczonych. Słona woda uniemoliwiła upraw ziemi przez kilka lat po powodzi.

1966

Podczas burzy w północnych Włoszech w cigu 40 godzin spadła 1/3 rocznych opadów deszczu. Powstałe po opadach rzeki, płynce z prdkoci 130 km/h, pochłonły 144 osoby oraz pozrywały linie energetyczne. We Florencji powód zniszczyła zabytkowe drzwi z brzu w historycznym Pizza del Duomo, 10 tys. domów oraz wiele cennych zabytków, m.in. Bibliotek Narodow, w której woda zalała ponad milion ksiek.

1970 Katastrofalna powód w Bangladeszu: co najmniej, 300 tys. zabitych (niektóre ródła mówi nawet o milionie ofiar).

1974

Najwiksza w XX w. powód w Australii: w cigu 17 godzin spadło 48 cm deszczu. W miejscowociach Darwin i Brome woda osignła wysoko słupów telegraficznych. Około 200 osób zginło, a ponad 20 tys. straciło domy.

1986 W Stanach Zjednoczonych wylała Missisipi, zalewajc 23 mln akrów ziemi. Nie pomogło wczeniejsze ułoenie 1,5 mln worków z piaskiem.

1993 lipiec Wezbrane wody Missisipi spowodowały zalanie 44 tys. km2 i mier 48 osób. Straty mate-rialne szacowano na 21,0 mld dol., koszty odbudowy na 26,7 mld dol.

1997 lipiec „Powód stulecia” w Polsce: zginło 55 osób, ewakuowano 162 tys. osób, woda zalała 672 tys. ha ziemi w 2,5 tys. miejscowoci. W sumie w powodzi ucierpiało ok. 1,2 mln osób. 1998

Wielka powód w Chinach i Korei Południowej: ucierpiało ok. 240 mln osób, ycie straciło ponad 3,5 tys. ludzi. Pod wod znalazło si 21,5 mln ha upraw. Straty materialne wyniosły 30 mld dol.

1998 Powodzie, które nawiedziły Bangladesz od czerwca do wrzenia, kosztowały ycie 4,5 tys. osób.

7_{The World Bank: on line http://www.worldbank.org/}

(14)

1998 Kolejne powodzie w Polsce i Czechach: zginły 52 osoby. 2000

listo-pad

Powód w Hat Yai, najwikszym miecie w południowej Tajlandii, zalanym ponad dwume-trow warstw brudnej wody. ywno dostarczana była przez okrty marynarki wojennej i helikoptery. Ponad 10 tys. osób straciło dach nad głow. mier poniosło 50 osób – przede wszystkim na skutek utonicia lub poraenia prdem.

2000

listo-pad Gwałtowne deszcze wywołały powód w Indonezji – tu zginło 86 osób. 2002

sier-pie

Ekstremalna powód Europie Centralnej: straty wyniosły ok. 3 mld Euro w Czechach i ok. 9,2 mld Euro w Niemczech, 3 mld Euro w Austrii. Zginło 108 osób.

2003

W cigu pierwszych 9 miesicy zginło Chinach w katastrofach naturalnych (głównie w wyniku powodzi) 1911 ludzi. Straty oszacowano na 18.3 mld dol. Ponad 50 mln ha uprawnej ziemi rolniczej i 2,6 mln domostw zostało zniszczonych, 6,3 mln ludzi ewakuowano

Natura jest okrutna; w wyniku trzsienia ziemi 26 grudnia 2004 r. i wywołanych przez nie fal tsunami w Azji zginło ponad 145 tys. ludzi9 (w całym XX. wieku tsunami pochłonło ponad 50 tys. ofiar), a zniszczenia szacuje si wstpnie na ok. 14 mld dol. Przed 26 grudnia 2004 r. liczba miertelnych ofiar kataklizmów od pocztku 2004 r. przekroczyła ju liczb 60 tys.

Rok 2003 przyniósł 700 naturalnych katastrof i straty ekonomiczne rzdu 65 mld dol., we-dług Munich Re. Liczba miertelnych ofiar osignła liczb 75 tys., włczajc w to 20 tys. mier-telnych ofiar podczas trzsienia ziemi w Iranie i 20 tys. ofiar rekordowych upałów w Europie. Ubezpieczone szkody wyniosły, według tego samego ródła, 15,8 mld dol.

Rok 2002 przyniósł, odpowiednio 55 mld dol. strat oraz 11 tys. ofiar miertelnych.

Rok 2004 bdzie najkosztowniejszy dla wiatowego sektora ubezpieczeniowego w zwizku ze stratami spowodowanymi przez kataklizmy pochodzenia naturalnego. Munich Re wstpnie szacuje, e w 2004 r. zniszczenia osignły wielko ok. 130 mld dol. (bez szacunków trzsienia ziemi 26 grudnia 2004 r.) i jest to rok najwikszych obcie dla firm ubezpieczeniowych. We-dług tej samej instytucji zniszczenia bdce nastpstwem naturalnych katastrof bd kosztowa firmy ubezpieczeniowe 40 mld dol. Najwiksze zniszczenia, jak dotd, odnotowano w czasie trz-sienia ziemi, w 1995 r. w Kobe, szacowane na ok. 172 mld dol.

Podajemy list najwikszych klsk ywiołowych w 2004 r. oraz ich kosztów ekonomicznych, opracowan na podstawie danych najwikszej na wiecie firmy ubezpieczeniowej Munich Re:

• trzsienie ziemi i bdca jej skutkiem fala tsunami, które 26 grudnia nawiedziły kilka krajów Azji Południowej, spowodowały straty szacowane na dziesitki miliardów dol. - wynika z pierwszych ocen Munich Re. Liczba ofiar osignła liczb ponad 145 tys; • latem powodzie w Chinach spowodowały straty 7,8 mld dol. i mier ponad 2000

osób;

• cyklony Charley, Ivan, Frances i Jeanne (USA, Karaiby) spowodowały pod koniec lata szkody w wysokoci 56,3 mld dol., w tym 28,5 mld dol. na koszt ubezpieczycieli. Zginło 4000 osób, głównie na Haiti i Dominikanie;

• powodzie i lawiny błotne powodowane przez tropikalny sztorm Winnie zabiły ponad 775 osób na Filipinach na przełomie listopada i grudnia;

• trzsienie ziemi zabiło w lutym 640 osób w Maroku;

(15)

Antoni Miklewski

136

• huragany Songda, Tokage i Chaba, które nawiedziły Japoni oraz Kore Południow i wysp Guam pod koniec lata, spowodowały straty w wysokoci 10,5 mld dol., w tym 5 mld dol. obciajce ubezpieczycieli;

• powodzie latem w Indiach, Nepalu i Bangladeszu spowodowały szkody w wysokoci 5 mld dol. i ponad 2000 ofiar miertelnych;

• Japoni nawiedziło 10 tropikalnych cyklonów midzy czerwcem a padziernikiem, wicej ni w kadym innym roku w cigu minionych 50 lat, generujc straty ekonomiczne w wysokoci 28 mld dol., połowa tej sumy była ubezpieczona;

To s fakty, mimo nieustannych wysiłków nauki [16, 17, 18]. 3. Wymiar poznawczy

Raport ONZ, zwany raportem Brundtland, z 1987 r. nakrelił wizj zrównowaonego rozwo-ju. Dwa Szczyty Ziemi, w 1992 r. i w 2002 r., dokonywały w swoich dokumentach programowych operacjonalizacji tego rozwoju. Po ponad 20 latach obowizywania paradygmatu zrównowaone-go rozwoju czynione s nieustanne wysiłki po stronie nauki, eby zasady tezrównowaone-go rozwoju coraz po-wszechniej były stosowane, w kadej skali przestrzenno-czasowej. Naukowcy i zespoły badawcze tworz poszerzone platformy współdziałania. Jedna z nich pod nazw "Forum on Science and Technology for Sustainability"10 bardzo aktywnie pracuje na rzecz tworzenia szerokiej koalicji słucej łczeniu wiedzy z rónych dziedzin nauki w celu pilnego rozwizywania zada nakrelo-nych w dokumentach powszechnie akceptowanakrelo-nych przez społeczno midzynarodow, takich jak Raport Brundtland i Deklaracja Milenijna ONZ zapisana w United Nations Millennium Declara-tion (General Assembly resoluDeclara-tion 55/2). W Polsce działa Komitet Narodowy ds. Współpracy z Midzynarodowym Programem Zmiany Globalne Geosfery i Biosfery (IGBP Global Change)11. Ta szeroka koalicja, nieformalnie ju od pierwszej midzynarodowej konferencji w Sztokholmie w 1972 r. (Stockholm Conference on the Human Environment), jest porównywana do jednego "inte-lektualnego ogrodu" zbierajcego owoce z rónych społecznoci naukowych i rónych miejsc powstawania wiedzy. Zbierana jest wiedza na temat powodzi od ponad 1000 lat [16], na temat zmian globalnych rodowiska przyrodniczego [3, 25], zmiany w uytkowaniu i zagospodarowaniu ziemi, w skali globalnej analizowane s systemowo od ponad 300 lat [24], zmian społecznych i kulturowych [14, 21, 22, 23]. S w tej koalicji matematycy, fizycy, inynierowie, biolodzy, filozo-fowie, socjologowie, geografilozo-fowie, rolnicy, ekonomici, antropolodzy, historycy kultury i wielu innych przedstawicieli tego "ogrodu nauk".

Problemy zarzdzania wiedz dla dobra społeczestwa znane s ju od 1945 r. [13]. Współ-czenie, przełom XX i XXI w. zaowocował wieloma pracami, które wychodziły od systemowego podejcia do złoonych zagadnie modelowania zrównowaonego rozwoju w warunkach nasilaj-cych si zmian globalnych działajnasilaj-cych niszczycielsko lokalnie [1, 2, 3, 5, 6, 8, 10, 11, 12, 14, 17, 20, 22, 24, 28].

Uruchamiany zamawiany projekt badawczy, z pocztkiem 2005r., w którym autor bierze udział (PBZ-KBN-086/P04/2003 pt.: „Ekstremalne zdarzenia meteorologiczne i hydrologiczne w Polsce (Ocena zdarze oraz prognozowanie ich skutków dla rodowiska ycia człowieka)”, bdzie miał za punkt startu cał baz wiedzy, zgromadzonej w wiecie i w Polsce [15, 16, 17, 18, 19, 25].

10_{http://sustsci.harvard.edu/keydocs.htm}

(16)

Bdzie to kontynuacja bada prowadzonych w IBS PAN [19], w aspekcie modelowania zdarze ekstremalnych w rodowisku ziemi i człowieka [4, 7, 16, 27].

Badania zespołu włczonego do ww. projektu badawczego (w sumie 22 orodki badawcze uniwersyteckie i PAN) mieszcz si w globalnym nurcie koordynowanym przez ONZ [26], (gdzie dominuje walka z bied i powstrzymywanie zagroe globalnych w ramach zrównowaonego rozwoju), WHO [27] (gdzie dominuje element zdrowia w warunkach zagroe globalnych), Bank wiatowy [9, 28] (promocja wiedzy dla rozwoju), FAO [9] (bieda, rolnictwo, zagroenia global-ne).

4. Podsumowanie i wstpne wnioski z dotychczasowych bada

Podsumowaniem dla Polski, płyncym z dotychczasowych bada, mog by słowa prof. Z.W. Kundzewicza, kierownika zadania 7 w ww. projekcie badawczym zamawianym (rozmowa osobi-sta z autorem, zamieszczona w prasie12): "...W Polsce nadchodz czasy wielkich powodzi. To efekt zmiany naszego klimatu na bardziej ekstremalny. Bdziemy przeywa na przemian długo-trwałe susze i ogromne kilkudniowe ulewy. - Liczba powodzi zatorowych i roztopowych, które zdarzały si zim i wiosn, systematycznie spada. Wkrótce niemal zupełnie o nich zapomnimy. Ronie za to ryzyko letnich wylewów rzek. Z upływem kolejnych dziesicioleci bdzie coraz wy-sze” - mówi profesor Zbigniew Kundzewicz z Zakładu Bada rodowiska Rolniczego i Lenego PAN w Poznaniu. Wraz ze współpracownikami z Polski, z uniwersytetu w Kolonii oraz Instytutu Bada Klimatu w Poczdamie przygotował on prognoz powodzi w rejonie trzech rzek: Odry, Wisły i Łaby, które w ostatnich latach niebezpiecznie wylewały. Mamy jednak sporo czasu, by si przygotowa do tego ataku rozwcieczonych rzek. Nastpi on moe w drugiej połowie XXI wie-ku, a dokładnie w latach 2070-99. To odległa perspektywa, lecz tak włanie przyjmuje si w badaniach nad klimatem. Ryzyko wylewów wzronie, bo klimat zmienia si nam na cieplejszy. Na razie te zmiany s jeszcze niewielkie, lecz do dobrze wiemy ju, w któr stron zmierzaj. Naj-ogólniej mówic, w kierunku skrajnoci. Najbardziej ekstremalne bd lata. Z jednej strony - dłu-gotrwałe susze, z drugiej - kilkudniowe ulewy. Sytuacja bdzie paradoksalna: ogólna suma opa-dów deszczu mierzona w skali roku moe si obniy, lecz ich intensywno sprawi, e rzeki nie bd w stanie na czas odprowadza nadmiaru wody."

Wnioski, pod ktem zarzdzania wiedz, na temat zagroe globalnych autor ostronie przed-stawia (bez brania odpowiedzialnoci za kolejno):

1) szersze włczenie nauki do bada nad zrównowaonym rozwojem moe szybciej po-wstrzyma tragiczny rozmiar strat wywołanych zdarzeniami ekstremalnymi;

2) wzrost zagroe (klimatycznych, ekonomicznych, innych);

3) wzrost czstoci zdarze ekstremalnych i ich amplitud, które decyduj o zagroeniach a nie wzrost wartoci rednich;

4) pojawienie si nowych dyscyplin naukowych, takich jak zarzdzanie zmianami i ekono-mia zdarze ekstremalnych;

5) konieczny wzrost edukacji zwizanej z zagroeniami, ubezpieczeniami i zabezpiecze-niami przed nimi; edukacja bez przerwy;

6) naley przygotowa si do ycia z klskami;

(17)

Antoni Miklewski

138

7) skoro wiarygodne i dokładne modele nie istniej, odwołanie si do sformalizowanych ocen subiektywnych (przez wykorzystanie ocen ekspertów, np. metod delfick) moe okaza si przydatne dla uzyskania uytecznych praktycznie wyników.

Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju (UNDP) [26], wraz z ekspertami z ONZ, rz-dów, organizacji pozarzdowych i przedstawicieli wiata nauki, badał skutki klsk ywiołowych w latach 1980-2000 w skali globalnej.

Nowy raport jest najobszerniejszym z dotd publikowanych opracowa dotyczcych ryzyka i stopnia naraenia poszczególnych pastw na klski ywiołowe. Autorzy raportu dowodz, e straty wynikajce z klsk ywiołowych s moliwe do uniknicia. Prezentacja raportu odbyła si 2 lutego 2004 r. w Waszyngtonie. Raport rozwaa podstawowe pytanie, przed którym staje społecz-no midzynarodowa: jak lepiej prognozowa, zarzdza i ogranicza ryzyko wystpienia klsk ywiołowych? Autorzy raportu opowiadaj si za stworzeniem rozwojowych polityk pastwo-wych, które zawieraj w sobie zarzdzanie ryzykiem klsk ywiołowych i osiganie Milenijnych Celów Rozwoju. Raport wprowadza nowatorski Indeks Ryzyka Klsk ywiołowych (Disaster Risk Index) jako pierwsz globaln ocen czynników składajcych si na wystpowanie klsk ywiołowych poprzez porównanie danych miedzy poszczególnymi pastwami.

Bibliografia

1. Berdegué, J., and Escobar, G. (2001). Agricultural Knowledge and Information Systems and Poverty Reduction. World Bank, AKIS Discussion Paper, Washington, D.C.

2. Berkes, F., Folke, C., and Gadgil, M. (1994). Traditional ecological knowledge, biodiver-sity, resilience, and sustainability. In: Perrings, C.A., Maler, K.G., Folke, C., Holling, C.S., and Jansson, B.O. (Eds.). (1994). Biodiversity conservation. Dordrecht: Kluwer: 281-299

3. Biermann, F., Campe, S., Jacob, K. (Eds.). (2002). Proceedings of the 2002 Berlin Confer-ence on the Human Dimensions of Global Environmental Change "Knowledge for the Sustainability Transition: The Challenge for Social Science”. Berlin, 6-7 December 2002. Global Governance Project: Amsterdam, Berlin, Potsdam and Oldenburg

4. Boulding, K.E. (1996). The Economics of Knowledge and the Knowledge of Economics. American Economic Review. 56(1/2): 1-13

5. Cash, D.W., Clark, W.C., Alcock, F., Dickson, N.M., Eckley, N., Guston, D.H. Jäger, J., and Mitchell, R.B. (2003). Knowledge Systems for Sustainable Development. Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A., 100(14): 8086-91

6. Clark, W.C., Crutzen, P.J., Schellnhuber, A.J. (2004). Science for Global Sustainability. Toward a New Paradigm. This paper provides a context for the Dahlem Workshop on “Earth Systems Science and Sustainability”. Tyndall Centre for Climate Change Re-search. http://www.tyndall.ac.uk/whatsnew/whatsnew.shtml

7. Embrechts, P. (2004) Extremes in Economics and the Economics of Extremes. Department of Mathematics ETHZ, CH-8092 Zürich, Switzerland. This paper is based on a talk with the above title given at the SemStat meeting on Extreme Value Theory and Applications in Gothenburg on December 13, 2001. http://www.math.ethz.ch/_embrechts

8. Escobar, A. (1998). Whose knowledge, whose nature? Biodiversity, conservation, and the political ecology of social movements. Journal of Political Ecology, 5: 53–82

9. FAO and World Bank. (2000). Agricultural Knowledge and Information Systems for Rural Development (AKIS/RD). Strategic Vision and Guiding Principles. Rome

(18)

10. Few, R., Ahern, M., Matthies, F., and Kovats, S. (2004). Floods, health and climate change: a strategic review. Tyndall Centre for Climatic Change Research

11. Gallopin, G.C. (2003). A system approach to sustainability and sustainable development, Serie Medio Ambiente y Desarrollo. March 2003. United Nations 2003, Santiago – CHILE. ISSN 1564-4189

12. Gallopin, G.C., Funtowicz, S., O'Connor, M., and Ravetz, J. (2001). Science for the twenty-first century: from social contract to the scientific core. Int. Journal Social Sci-ence, 168: 219-229

13. Hayek, F.A. (1945). The Use of Knowledge in Society. American Economic Review, 35(4): 519–30

14. Kates, R.W., Clark, W.C, Corell, R., Hall, J.M., Jaeger, C.C., Lowe, I., McCarthy, J.J., Schellnhuber, H.J., Bolin, B., Dickson, N.M., Faucheux, S., Gallopin, G.C., Grübler, A., Huntley, B., Jäger, J., Jodha, N.S., Kasperson, R.E., Mabogunje, A., Matson, P., Mooney, H., Moore III, B., O'Riordan, T., and Svedlin, U. (2001). Environment And Deve-lopMENT: Sustainability Science. Science, 292: 641-642

15. Kdziora, A., Olejnik A., and Euleinstain, F. (2001). Water Balance in Agricultural Land-scape and Options for its Management by Change in Plant Cover Structure of LandLand-scape. In: Ryszkowski, L. (Ed.). (2001). Landscape Ecology in Agroecosystems Management. CRC Press, UK. 57-110

16. Kundzewicz, Z.W. (2004). Keynote address. Studies in relation to Natural Disasters. INDO-EU Workshop on Climate Change & Natural Disasters, September 06-10, 2004, Hyderabad, India

17. Kundzewicz, Z.W. (1999). Flood protection - sustainability issues. Hydrological Sciences Journal, 44(4): 559-571

18. Kundzewicz, Z.W., Takeuchi, K. (1999). Flood protection and management: quo vadimus?. Hydrological Sciences Journal, 44(3): 417-432

19. Miklewski, A. (2004). Modelowanie zdarze ekstremalnych – nowa miara ryzyka. W: Studziski, J., Drelichowski, L., Hryniewicz, O. (Red.). (2004). Wspomaganie informa-tyczne rozwoju społeczno-gospodarczego i ochrony rodowiska. Polska Akademia Nauk, Instytut Bada Systemowych, Warszawa. Seria: Badania Systemowe, Tom 37: 39-66 20. McCarthy, D.D.P., Michaels, S. (2004). Organizational Knowledge Integrity: Fusing

knowledge management and complex and critical systems thinking to evaluate knowledge management initiatives. International Society of Ecological Economics, Montreal, Que-bec, Canada, July 11-14, 2004

21. Nagle, U.J., Heiden, K.v.d., Siebert, R. (2002). Public Goods and Privatized Extension – the Rocky Road towards Agro-Environmental Extension. This case study was prepared for the workshop entitled “Extension and Rural Development: A convergence of Views on International Approaches?”, held November 12-15, 2002 in Washington, DC, and hosted by Sustainable Agricultural Systems and Knowledge Institutions Thematic Group of the World Bank and the United States Agency for International Development in con-junction with the Neuchatel Initiative. Agriculture and Rural Development, the World Bank Group

22. National Council for Agricultural Research. (1998). Agriculture in society: a new per-spective. Future initiative for knowledge and innovation. National Council for

(19)

Agricul-Antoni Miklewski

140

tural Research. NRLO Report no. 98/1E, The Hague, The Netherlands. http://www.agro.nl/nrlo/

23. Pilotti, L., and Rinaldin, M. (2004). Culture & arts as knowledge resources towards sus-tainability for identify of nations and cognitive richness of human being. Working Paper n. 11.2004-Aprile. Dipartamento di Economia Politica e Aziendale, Università degli Studi di Milano. http://www.economia.unimu.it

24. Rindfuss, R.R., Walsh, S.J., Turner, B.L. II, Fox, J., Mishra, V. (2004). Developing a sci-ence of land change: Challenges and methodological issues. Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A., 101: 13976-13981

25. Starkel, L., Obrbska-Starkel, B. (1991). Efekt cieplarniany a globalne zmiany rodowi-ska przyrodniczego. Zesz. IGiPZ PAN, 4. 71

26. UNDP. (2004). Reducing Disaster Risk. A Challenge for Development. Global Report. United Nations Development Programme. Bureau for Crisis Prevention and Recovery. New York, USA. www.undp.org/bcpr

27. WHO. (2004). Extreme weather and climate events and public health responses. Report on a WHO meeting, Bratislava, Slovakia, 09-10 February 2004. WHO Regional Office for Europe

28. World Bank. (1998). World Development Report, 1998-99: Knowledge for Development – Summary. Washington, DC: World Bank. http://www.worldbank.org/wdr/wdr98/

Antoni Miklewski

e-mail: miklewsk@erl.edu.pl Zakład Informatyki

Akademia Rolnicza w Szczecinie ul. Monte Cassino 16