R. CXXIX | \ SYLWAN 1985 Nr 5
MARIA BEIGER
O szkodliwości owadów minujących liście drzew i krzewów leśnych
О вредности насекомых минирующих листья лесных деревьев и кустарников About the harmfulness of insects mining into leaves of forest trees and shrubs
Q wady minujące liście drzew i krzewów leśnych nie powodują w gospodarce leśnej strat tej miary jak np. brudnica mniszka, ponie- waż zwykle nie pojawiają się tak masowo. Ponadto larwy owadów mi- nujących są bardzo małe, a minując z reguły pojedynczo w poszczegól- nych liściach nie zużywają zbyt wielkiej ilości tkanki miękiszowej. Jed- nakże nawet niewielki ubytek tkanki asymilacyjnej w połączeniu z usz- kadzaniem nerwów zakłóca procesy życiowe i hamuje normalny rozwój roślin. Dotyczy to szczególnie gatunków pojawiających się na roślinach liczniej.
Do takich form należą niektóre, powszechnie znane gatunki na dę-
bach jak np. chrząszcz Rhynchaenus quercus L., czy motyl Tischeria ekebladella Bjk. (=complanella Hb.), lub motyl Coleophora laricella Hb. — na modrzewiu albo też chrząszcze z rodzaju Zeugophora na to- polach i wierzbach. Duże, ciemno zabarwione komory, minowane przez larwy Zeugophora z daleka rzucają się w oczy. Niektóre z wymienio- nych gatunków mogą niekiedy pojawiać się bardzo licznie. Na przykład masowy pojaw C. laricella obserwowałam przed kilku laty w Gądkach koło Poznania. Zupełnie zminowane igliwie modrzewi wyglądało jakby okryte szronem. Również niektóre inne gatunki z rodzaju Coleophora,
minujące na roślinności zielnej, mogą pojawiać się bardzo licznie.
W 1983 r. obserwowałam w Poznaniu masowy pojaw C. saponariella Heeg. na mydlinicy lekarskiej. Larwy tego gatunku występowały tak licznie, że miemal wszystkie liście roślin były prawie całkowicie pozba- wione miękiszu zieleniowego. Jest oczywiste, że takie masowe pojawy wyrządzają roślinom duże szkody.
Wielkość szkód powodowanych przez minowce zależy nie tylko od liczebności osobniczej, lecz również od wielkości drążonych chodni- ków, a także od liczby min w poszczególnych liściach. Larwy owadów minujących, jak już wspomniano, żerują z reguły pojedynczo, co za- pewnia im dostatek pokarmu. Odstępstwa od tej zasady zdarzają się właśnie podczas masowych pojawów. Stosunkowo nieliczne są gatunki, które drążą bardzo drobne miny w większej liczbie w poszczególnych
liściach. Dotyczy to przeważnie form, które minują tylko w pierwszym stadium rozwoju larwalnego, a później żerują swobodnie, jak np. ва- sienice motyla Bucculatrix frangulella Goeze, na kruszynie i szakłaku (ryc. la). Miny tego gatunku są tak małe, że mimo większej ich liczby w liściu nie powodują zbyt dużego ubytku tkanki. Innym przykładem może być chrząszcz Rhamphus oxcyacanthae Mrsh., minujący liście gło- gu, jabłoni i niektórych innych gatunków z Rosaceae. Larwy tego chrząszcza drążą również bardzo małe, lecz liczne miny w liściach ży- wicieli. I w tym przypadku szkody wyrządzane roślinie nie są zbyt dot- kliwe, tym więcej, że larwy minują dopiero jesienią, a w tym okresie nawet większy ubytek tkanki nie jest tak szkodliwy jak wiosną, u pro- gu rozwoju wegetacji.
Ryc. 1. Miny gatunków: a) Bucculatrix jfrangulella Goeze na kruszyniej b) Meta- llus pumilus (Klg.) na malinie
Wśród gatunków leśnych na szczególną uwagę zasługują błonkówki minujące, ponieważ: 1) pojawiają się przeważnie wczesną wiosną, 2) mi- nują obszerne komory, powodując znaczny ubytek tkanki asymilacyj- nej, 3) atakują głównie drzewa i krzewy.
Stosunkowo duże larwy tych owadów drążą obszerne komory w obu warstwach miękiszu, pozostawiając nietkniętą skórkę liścia. Miny pozba- wione miękiszu zieleniowego są przezroczyste. Ich charakterystyczne białawo-szkliste zabarwienie ostro kontrastuje z pozostałą, zieloną częś- cią liścia. Larwy niektórych gatunków pozostawiają w minie fragmenty
uszkodzonych komórek, które obumierając nadają minie odcień bru- natny. Są również gatunki minujące nieco płytsze komory, dobrze wi- doczne tylko z górnej strony liścia. Miny wszystkich gatunków mają kształt komory, rozpoczynającej się bardzo krótkim, później często nie- widocznym korytarzykiem, jak to przedstawia ryc. 1b i następne. We wnętrzu min znajdują się obfite, ziarniste, luźno przesypujące się od- chody. Larwy przepoczwarczają się poza miną, z wyjątkiem gatunków z rodzaju Heterarthrus, które przepoczwarczają się w płaskim kokonie we wnętrzu miny.
W Polsce występuje ponad 30 gatunków, systematycznie zaliczanych do rodziny Tenhredinidae. Niektóre gatunki atakują rośliny zielone, lecz większość minuje liście drzew liściastych. Drzewa iglaste nie są ata- kowane przez błonkówki minujące. Głównymi żywicielami są Amenti- jerae: brzoza, olsza, dąb, topola i wierzba. Ponadto klon, lipa i wiąz.
Z krzewów leśnych atakowany jest rodzaj Rubus.
Liście brzóz (Betula verrucosa Ehrh., B. pubescens Ehrh.) minuje 5 gatunków błonkówek, a mianowicie: Scolioneura betuleti (Klg.), Messu nana (Klg.), Heterarthrus nemoratus (Fll.), Fenusa pusilla (Lepel.) i Pro- fjenusa thomsoni (Kon.). Miny tych gatunków przedstawia ryc. 2.
Miny pierwszych trzech gatunków rozpoczynają się na brzegu blasz- ki, z tym że tylko u gatunku M. nana jest to bardzo wyraźnie zazna- czone w postaci zbitego korka z odchodów. Odchody w minach S. betu- leti są luźno rozmieszczone we wnętrzu komory, a u gatunku H. nemo- ratus są w ogóle nieliczne. Miny tego ostatniego gatunku różnią się od pozostałych obecnością płaskiego kokonu, w którym larwa przepoczwar- cza się. Natomiast miny gatunków F. pusilla i P. thomsoni rozpoczyna- ją się zawsze w środkowej części blaszki, z tym że u P. thomsoni od- chody skupiają się w początkowym odcinku miny, natomiast u F. pu- silla ta część miny jest płytsza od pozostałej części komory i zwykle żółtawo, niekiedy rdzawo zabarwiona. Miny tego gatunku położone są między dwoma nerwami, zwykle po 2—3 miny w liściu.
Do najpospolitszych i występujących w całym kraju gatunków na- leżą: S. betuleti i F. pusilla. Obydwa gatunki mają po 2 pokolenia w ro- ku. Niekiedy pojawiają się bardzo licznie. Masowy pojaw S. betuleti obserwowałam np. w VIII 1980 r. w Komorowie (woj. tarnobrzeskie).
Na kilku brzozach (B. verrucosa) prawie wszystkie liście były zupełnie pozbawione miękiszu zieleniowego. Tylko te dwa gatunki wchodzą w grę jako szkodniki brzóz, ponieważ M. nana i H. nemoratus są rzadsze i osobniczo mniej liczne, a P. thomsoni znany jest dotychczas tylko z oko- lic Żywca. Występowanie omówionych gatunków w Polsce przedsta- wiają mapki zamieszczone w pracy M. Beiger (2).
Olszę atakują 2 gatunki błonkówek minujących: Fenusa dohrni (Tischb.) i Heterarthrus vagans (F1l.). Miny F. dohrnż (ryc. 3a) są zwyk- kle położone między dwoma nerwami bocznymi, podobnie jak miny F. pusilla. Miny H. vagans nie ograniczają się do przestrzeni zamknię-
tej między dwoma nerwami. Są większe i ciemniej zabarwione. Larwa
przepoczwarcza się w kokonie we wnętrzu miny (ryc. 3b).
Ryc. 2. Miny błonkówek w liściach brzóz: a) Scolioneura betuleti (Klg.); b) Messa nana (Klg.); c) Heterarthrus nemoratus (Fll.); d) Fenusa pusilla (Lepel.); e) Pro- fenusa thomsoni (Kon.)
Ryc. 3. Miny błonkówek w liściach olch: a) Fenusa dohrni (Tischb.); b) Heterar- thrus vagens (FU.)
Ryc. 4. Miny błonkówek: a) Profenusa pygmaea (Klg.) na dębie; b) Messa glau-
copis (Kon.) na osice; c) Heterarthrus ochropodus (Klg.) na osice
Obydwa gatunki są dwupokoleniowe, osobniczo liczne i pospolite na niżu i pogórzu, zarówno na olszy czarnej jak i szarej.
W liściach dębów Quercus robur L., Q. sessilis (Ehrh.) minuje tylko 1 gatunek — Profenusa pygmaea (Klg.), drążąc obszerne, płytkie komo- ry, dobrze widoczne na wierzchniej stronie blaszki (ryc. 4a). Wystę- puje tylko 1 pokolenie w VI—VII. Jest gatunkiem szeroko rozmiesz-
czonym w całym kraju, z wyjątkiem obszarów górskich. Niekiedy poja- wia się licznie i może powodować znaczny ubytek tkanki zieleniowej.
Na topoli czarnej i osice minuje gatunek Messa glaucopis (Kon.). Jest gatunkiem jednopokoleniowym; larwy pojawiają się w pierwszej poło- wie maja. Obszerna, przezroczysta komora (ryc. 4b) ma odcień lekko brunatny. Znany z szeregu stanowisk w południowo-wschodniej i środ- kowej części kraju. Osobniczo nieliczny, tylko lokalnie może pojawiać
się liczniej.
Gatunek Heterarthrus ochropodus (Klg.) minuje tylko liście osiki.
Pojawia się później od poprzedniego gatunku, na przełomie VI i VII.
Początkowa część miny, położona na brzegu blaszki liściowej, jest ciem- niej zabarwiona (ryc. 4c). Larwa przepoczwarcza się we wnętrzu ko- mory. Częstszy i szerzej rozmieszczony w Polsce od poprzedniego ga- tunku.
Ryc. 5. Miny błonkówek w liściach wierzb: a) Heterarthrus microcephalus (Klg.);
b) Messa wuestneii (Kon.)
Na wierzbach (różne gatunki) minuje Heterarthrus microcephalus (Klg.), Minę przedstawia ryc. 5a. Szeroko rozmieszczony w całym kra- ju, z wyjątkiem wyższych położeń górskich, lecz osobniczo niezbyt licz- ny. Ma dwa pokolenia w roku.
W górach, w piętrze alpejskim, występuje bardzo rzadki gatunek Messa wuestneii (Kon.) na Salix silesiaca Willd. i S. herbacea L. Mina jest również przezroczystą, białawą komorą (ryc. 5b), lecz larwa prze- poczwarcza się poza miną.
Na klonach występują u nas 3 gatunki błonkówek. Najpospolitszy — Heterarthrus aceris (Kltb.) minuje głównie liście jaworu, rzadziej klo- nu polnego i zwyczajnego. Larwy przepoczwarczają się w kokonie wy- cinając w wierzchniej skórce liścia krążek (ryc. 6a). Występuje tylko jedna generacja na przełomie V i VI.
Gatunek Heterarthrus leucomelus (Klg.) jest dotychczas znany tyl- ko z Kowar (woj. jeleniogórskie). Jest gatunkiem jednopokoleniowym;
larwy pojawiają się w VIII w liściach klonu polnego. Larwy przed prze- poczwarczeniem się wycinają krążki w wierzchniej i spodniej skórce mi- nowanego liścia, czym różnią się od noprzedniego gatunku.
Ryc. 6. Miny błonkówek w liściach klonów: a) Heterarthrus aceris (KUtb.); b) Hi- natara recta (Thoms).
Trzeci gatunek — Hinatara recta (Thoms.) występuje wiosną (V—
VI). Larwy minują głównie liście klonu zwyczajnego, rzadziej klonu polnego. Dla tego gatunku charakterystyczne są obfite, zielone odcho- dy w formie krótkich kreseczek, widocznych szczególnie dobrze па
spodniej stronie liścia (ryc. 6b). Jest gatunkiem rzadkim, występującym
w cienistych lasach liściastych, głównie na południu kraju.
Liście lip minuje gatunek Parna tenella (Klg.). Larwy pojawiają się w V, drążąc obszerne, białoszkliste komory, ze skąpymi ziarnami od- chodów (ryc. 7a). Jest gatunkiem „leśnym, osobniczo nielicznym. Wystę- puje głównie w południowej części kraju. Miny spotykałam tylko na lipie drobnolistnej.
Ryc. 7. Miny błonkówek: a) Parna tenella (Klg.) na lipie; b) Fenusa ulmi Sund.
na wiązie
Liście naszych krajowych wiązów minuje Fenusa ulmi Sund. Lar- wy, które pojawiają się wiosną (V—VI), drążą obszerne, przezroczyste komory (ryc. 7b). Gatunek ten występuje zarówno w lasach jak i na przydrożach. Lokalnie może pojawiać się licznie. Znany z całego obsza- ru kraju z wyjątkiem gór.
Na krzewach minuje gatunek Metallus pumilus (Klg.). Larwy minu- ją duże komory z obfitymi odchodami w liściach malin i jeżyn (ryc.
lb). Jest gatunkiem dwupokoleniowym, pospolitym na niżu i niższych położeniach górskich.
Z omówionych wyżej form tylko gatunki pojawiające się licznie od- grywają większą rolę jako szkodniki leśne. Zwalczać je można przy po- mocy środków stosowanych przeciwko innym szkodnikom owadzim, np.
brudnicy mniszce. W latach 1982—1983, w lasach, w których stosowano opryski przeciwko mniszce, wiele gatunków minowców wyginęło, a po- zostałe występowały bardzo nielicznie. W zasadzie jednak zwalczanie chemiczne jest zbędne, ponieważ minowce mają wielu wrogów natu- ralnych, którzy skutecznie ograniczają ich liczebność osobniczą. Najwięk- sze znaczenie w tej mierze odgrywają błonkówki pasożytnicze.
90
Na zakończenie pragnę nadmienić, że miny krajowych gatunków leśnych, atakujących drzewa i krzewy, można oznaczyć przy pomocy klucza Nunberga (4). Gatunki minujące roślinność zielną uwzględ- nione są w monografii błonkówek minujących Polski (2). Do oznacza- nia europejskiej fauny błonkówek minujących niezbedne jest mi.in.
dzieło Heringa (3). Inne ważniejsze pozycje literatury poświęconej | błonkówkom minującym ujmuje cytowana wyżej monografia (2). In- formacje o stanie badań nad minowcami lasów liściastych w Polsce za- wiera artykuł M. Beiger (1).
Z Zakładu Zoologii Systematycznej Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Póznaniu
LITERATURA
1. Beiger M.: Stan badań nad minowcami lasów liściastych w Polsce. Przegl.
Zool. 1975 T. 19 z. 2.
2. Beiger M.: Owady minujace Polski. Część I. Blonké6wki (Hymenoptera).
Poznan UAM 1982.
3. Hering E. M.: Bestimmungstabellen der Blattminen von Europa. S-Gra- venhage: W. Jung 1957.
4 Nunberg M.: Uszkodzenia drzew i krzewów leśnych wywołane przez owa- dy. Warszawa: PWN 1964.
Praca wpłynęła do Komitetu Redakcyjnego 2 sierpnia 1984 r.
Краткое содержание
В статье представлена проблема вредности минирующих насекомых в десном хозяйстве.
Размеры потерь приносимых этими насекомыми зависят не только от количества видов, но также от величины прокладываемых мин, а Также времени появления личинок. С этой точки зрения более вредными являются те виды, которые минируют большие полости в весенний период, чем виды минирующие небольшие коридоры в более пездиее время года. Поэтому в лесах особное внимание следует обратить на
минирующие перепончатокрылые.
Автор рассматривает отдельные виды перепончатокрылых минирующих листья лес- ных деревьев и кустарников с учетом способа питания личинок, из вредности, а так-
же иллюстрировал мины рассматриваемых видов.
Summary
The paper concerns the problem of the harmfulness of mining insects, in the forest economy.
The extent of damage done by these insects is dependent not only on the individual abundance of species, but also on the size of the mines and the time of the appearance of larvae. Therefore, insects mining big caves in the spring are more harmful than those mining small tunnels in later season of the year.
For this reason special attention should be paid in the forests to mining Hyme- noptera.
The author described individual species of Hymenoptera mining into leaves of forest trees and shrubs, inclusive of the way of feeding of larvae, their harm- fulness, and illustrated the mines of discussed species.
