138
R ecenzjew a n y c h pro cesó w technologicznych i ich efe k tó w ekonomicznych; trzeba też ustalić m iejsce górn ośląskiej produ kcji hutniczej 'w ogólnym ro z w o ju gospodarczym Prus.
T ech n ik a górnośląskiego hutnictw a żelaza w końcu X V I I I i w pierw szej p ołow ie X I X w . jest opisana w w ie lu podręcznikach i artyku łach w w y d a w n ictw ach tech nicznych, w n iew ielkim tylko stopniu — ja k już w spom niano — wykorzystanych przez Z . K w aśn eg o . M ożn a tu w spom nieć o takich dziełach, jak : W . de S a in t -A n - ge, Praktische Eisenhüttenkunde (niem iecki przekład C. H artm anna, W e im a r 1839), B. V aleriu s, Theoretischpraktisches Handbuch der Roheisen-Fabrikation (nie m iecki przekład C. H artm anna, F reib erg 1851), a także i o podręczniku J. P e rc y ’ego M eta llu rg y: Iro n and Steel (London 1864). W yk o rzy stan ie jedn ak tych m ateriałó w z pew nością w y m a g a p rzygotow an ia w zakresie m etalurgii, a ściślej — historii m e talurgii, i -musi być p od staw ą dalszych prac n ad historią hutnictw a żelaza n a G ó rn ym Ś ląsku.
Jerzy Piaskowski
E du ard W i n t e r oraz P a u l F u n k i Jan B e r g , Bernard Bolzano — ein D enk er un d Erzieher im österreichischen Vorm ärz. H erm an n B ö h lau s N achfolger, W ie n 1967, ss. 134, tabl. 1 «.
W ilh e lm Z e i l , Bolzano und die Sorben. E in Beitrag zur Geschichte des „ W e n dischen Seminars’’ in Prag zur Zeit der josefinischen A ufkläru ng und der Romantik. V E B D o m o w in a -V e rla g , Bautzen 1967, ss. 264, tabl. 4 **.
N ie ła tw o sp ra w ie d liw ie ocenić dorobek n a u k o w y B e rn a rd a Bolzana, którego za j m o w a ł ro z leg ły k rą g różnych zagadnień. Toteż wszystkie dotychczasowe prace o tym m yślicielu m iały charakter albo wąskospecjalistyczny, albo pow ierzchow nie starały się powiedzieć wszystko, co d o tej pory o nim stwierdzono.
N in ie jsz a publikacja, jak k o lw ie k o charakterze p ro p a gan d o w y m i obliczona na szerszy k rą g czytelników, stanowi now ość n a tle dotychczasowej literatury b o lza- no w sk iej, gdyż jej poszczególne części napisali różni fac h o w cy : historyk re lig io zn a w s tw a (W in te r), logik (B erg) i m atem atyk (Funk). P ra c a opiera się n a ogłoszonych w y n ikach badań, lecz inny sposób ujęcia s p r a w znanych jest także nowością i pozw ala inaczej spojrzeć na nieobcą postać uczonego.
N a jp ie rw , w X I X w., odkryto B olzan a jako m atem atyk a i o jego publikacjach z zakresu m atem atyki jesteśm y n ajlep iej poinform ow an i. Paradoksy nieskończoności (1851 r.), tłum aczone n a obce języki, są n a jb a rd z ie j znanym jego dziełem m atem a tycznym. N astęp nie zainteresowano się życiem i filozofią B olzana. N asze w ia d o m o ści z tej dziedziny są fragm entaryczne i w y m a g a ją poszerzenia i pogłębienia. N a jp ó ź niej odkryto B o lzan a — teoretyka n au ki (Wissenschaftslehre) i n a tym polu jest n a j w ięcej do zrobienia.
Z ain tereso w an ia m yślicielam i z przeszłości zależą nieraz od m ody. N a jb a rd z ie j jed n ak sprzy jającym gruntem poznawczym do zgłębienia ich dorobku nau kow ego jest poczucie, że są oni n am bliscy i że staw iali i ro z w ią z y w a li te same zagadnienia, które także współcześnie za jm u ją uczonych. D o takich postaci należy w łaśn ie B e r n ard Bolzano.
K siążk a składa się z pięciu części i traktuje tylko o niektórych odcinkaoh z ży cia d twórczości n au k o w ej Bolzana. P ierw sze trzy części (ss. 7— 93) są pióra E d u ard a
* P ra c a mieści się w w y d a w n ic tw ie ciągłym 1: „österreichische A kadem ie der W issenschaften, Philosophisch-Historische Klasse. Sitzungsberichte", t. 252, ro zp ra w a 5, zesz. 8 serii tego w y d a w n ic tw a : „Veröffentlichun gen der Kom ission fü r G e schichte der Erziehung und des Unterrichts” .
** Jest to t. 38 serii Schriftenreihe des Instituts für sorbische Volksforschung in Bautzen. Deutsche A kadem ie der Wissenschaften zu Berlin.
R ecenzje
139
W intera, jedn ego z najstarszych żyjących badaczy Bolzana. P ie rw sz a część B ernard Bolzano und sein K-reis n a w ią z u je d o w cześniejszej książk i au tora pod tym że ty tu łem i podaje w ażniejsze fak ty z życia uczonego. W d ru g iej części Die geistige E n - twićklung Bolzanos, m ającej też sw ój o dpow iednik w książce W in t e ra pod takim t y tułem, autor p rzedstaw ia ń a podstaw ie nie op u blik o w an yc h dziennik ów i notatek B olzan a jego d uchow y ro zw ój. W trzeciej części D e r Religiansphilosoph und der S o - zialethiker Bolzano jest m o w a o p ogląd ach filozoficznych uczonego w n a w ią za n iu do jego teorii w zakresie re lig ii i s p ra w społecznych oraz do jego postępow an ia w życiu codziennym.
Część czw arta Bolzano ais L ogik er (ss. 95— 120) p ió ra J an a B e rg a (przetłum aczona z angielskiego n a niem iecki prizez H a n s a F iebera ) jest n ajb ard z iej interesująca. B a r dzo szeroko p ojęta te oria n a u k i u B o lz an a za w ie ra ró w n ież logikę, fo rm aln ą, którą zajm u je się B e r g — autor znakom itej książki Bolzano’s L ogic (Stockholm 1962) — p o ró w n u ją c -wnikliwie poglądy logiczne B olzan a z analogicznym i p oglądam i log ik i te ra ź niejszej i p rze k ład a jąc jego term in y n a język logiczny współczesny.
Część piątą (ss. 121— 134), n ajm n iej interesującą, nap isał P a u l Fu nk p rzy w s p ó ł udziale W ilh e lm a Franka. Po w ied zian o w niej w sposób skrócony o znanych osiąg nięciach B o lz an a w m atem atyce n a tle m atem atyki ówczesnej oraz późniejszej.
*
Jak już wspom nieliśm y, dorobek n a u k o w y p rask iego m yśliciela B e rn a rd a B o l zana jest n a jw ię k szy w m atem atyce i w logice oraz tu w łaśn ie m a ś w ia to w e zna czenie. Jego natom iast dorobek w zakresie m y śli społecznej jest m niejszej w a g i, n a tyle jed n ak doniosły, że w powszechnej historii k u ltu ry także jest nie do p o minięcia.
N a polu politycznym m yśl n a u k o w a B o lz an a zn ajd u je w y ra z w jego socjalistycz n ej utopii p ań stw o w e j (V o n dem besten Staate); n a terenie n aro d o w y m — w jego żądaniu rów ności i w sp ó łp racy n a ro d ó w (E rba u u n g sred en ); w dom enie re ligii — w jego w alce o udoskonalenie katolicyzm u ,(Ü ber die Perfektibilitat des K a th olizis- m us). P ow yższe pogląd y społeczne B o lz an a b y ły przyczyną prześladow ań, ja k ie s p o tkały go ze strony w ła d z kościelnych d p aństw ow ych.
P r a c a W ilh e lm a Z e ila o m aw ia — n a bardzo szerokim tle historycznym — w p ły w B e rn a rd a B olzana, p ro feso ra re ligio zn aw stw a n a un iw ersytecie w P rad ze w latach 1805— 1820, n a k u ltu rę d n arodow e życie Ł użyczan (ss. 86— 189). A n a liz u je ona k u ltu ra ln e stosunki czesko-łużyokie w w ie k ach X V I I I i X I X , k ied y głów n y m ośrodkiem tych stosunków b y ło „W en d y jsk ie S em in ariu m ” w P rad ze, które pozostaw ało pod kierow nictw em i w p ły w e m bolzanistów przez lait trzydzieści pięć (1824— 1859).
„W en d y jsk im S em in ariu m ” (założonym w 1706 r.) n az y w an o internat d la u b o gich studentów w Prad ze, zajm o w an y p rze w ażn ie przez alu m n ó w łużyckich, którzy w nim p ielęgn ow ali sw ó j język ojczysty. S tu d ia ic h b o w iem o d b y w a ły się w y łą czn ie w języku łacińskim i niem ieckim . U zy sk aw szy św ięoenia kapłańskie, p ra c o w a li oni n a obszarze Łużyc, w śró d ludności w ła d a ją c e j jedy n ie sw oim językiem rodzim ym .
K ilk u w ie k o w e zw iązki p ań stw o w e Ł u ży c z Czecham i istniały do 1635 r. D łuższe i trw alsze od poprzednich, osiem nasto- i dziewiętnastowieczne kontakty k u ltu raln e u rw a ły się po pierw szej w o jn ie św iato w ej. W 1922 r. zlik w id o w an o „ W en d y jsk ie S e m in ariu m ” w zw iązk u ze stworzeniem w N iem czech — z m yślą o katolickich Ł u ż y - cach — bisk u p stw a M iśni i sem inarium duchownego w Schmochtitz. W ó w c z a s to księgozbiór p ry w atn y Bolzana, k tóry p rzyp ad ł w spadku „Sem inarium W e n d y js k ie - m u”, został p rzekazany bibliotece uniw ersyteckiej w Prad ze.
W p racy Bolzano und die Sorben po ra z p ierw sz y przedstaw iono w całości dzia łalność czeskich i niem ieckich bolzanistów. ja k przede w szystkim Frantiśek P fíh on sk y,
140
R ecenzjeFrantiśek N ah lo v sk y , A n to n in Slavićek, Josef D ittrich i inni, o raz ich stosunek d o „W en dyjsk iego S em in ariu m ”, które było także w aż n y m ośrodkiem kon taktó w n ie - m iecko-słow iańsk ich oraz punktem o parcia dla łużyckiego odrodzenia n arodow ego.
D ziałalność łużyckich ośw ieceniow ców , ja k F ran c Jurij L o k , J aku b 2u r i M ik ła w ś Fu lk , oraz tw ó rcy p oró w n aw cz ej gram atyki języ k ó w słowiańskich i o ręd o w n ik a b a d ań w Czechach n a d Łużycam i, Josefa D o b ro v sk y ’ego — ró w n ież (została p rzedsta w io n a z n ow ego punktu widzenia. U zu p ełn ion o i pogłębiono b o w iem dotychczasowe w y n ik i bad ań n ad oddziaływ aniem ośw iecenia józefińskiego w Czechach i G ó rn ych Ł użycach (ss. 9— 05).
O statni rozdział p racy za w iera oceną zasług V a c la v a H an k i około łużyckiego o d rodzenia n aro do w ego oraz zarys historii łużyckiego zw iązku sem inarzystów „S e rb o v - k a ” w P ra d z e (ss. 190— 215).
W reszcie dochodzą k ońcow e u w a g i zestaw iające w y n ik i badań, w y k a z źródeł i literatury, spis w ykorzystanych arch iw ów , zbiór Skrótów, indeksy m iejscow ości i osób (ss. 216— 264). N a ilustracjach są przedstaw ione osoby: B . Bolzano, F. J. L ok , J. D obrovsky, F. Pfihonsky, V . H anka, oraz budynk i: „W e n d y jsk ie S em in ariu m ” w P rad ze i fu n d a cja k a ted raln a św. P io tra w Budziszynie.
P raca to bard zo szczegółowa, lecz in teresująca i gładko napisana. Indeksy m ie j scowości i osób w sk az u ją n a bogactw o w ykorzystanego m ateriału. Spotykam y r ó w nież k ilk a n azw isk polskich.
Postać Bolzana, ja k k olw ie k centralna, za jm u je tu stosunkowo n iew iele m iejsca. D a ła ona praw d opod obn ie p ierw szy im puls do pracy, która później rozrosła się poza p rojektow an e granice — do obszernego i cennego studium o stosunkach kulturalnych n iem iecko-słow iańskich na określonym terytorium w przeciągu dwóch w ieków . W pracy w ykorzystano dotychczas nie ogłoszone lub nie znane albo m ało zbadane m ateriały źró dło w e z arc h iw ó w i bibliotek w C zechosłow acji oraz w N iem ieckiej Republice Dem okratycznej.
H en ryk M oese
1. P. P a w łów w wospom inanijach sowriem iennikow . Izdatielstw o „ N a u k a ”, L e ningrad 1967, ss. 384, tabl. 9.
D [m itrij] G frig o rje w ic z] K w a s ó w , A [le k s a n d ra ] K [on stan tin ow n a] F i e d o - r o w a - G r o t , Fizjołogiczeskaja szkoła 1. P . Pawłowa. Portriety i charaktieristiki sotrudruikow i uczenikow. Izdatielstwo „ N a u k a ”, L en in grad 1967, ss. 299, tab. 10.
W 1967 r. w ydano w Lenin gradzie d w ie bard z o w artościow e książki poświęcone Iw a n o w i P a w ło w o w i.
P ie rw sz a z nich, P a w łó w w e wspomnieniach współczesnych, została opraco w an a w Instytucie Fizjologii, im. I. P. P a w ło w a i A rc h iw u m A k ad em ii N a u k Z S R R oraz w Instytucie M edy cyn y D ośw iad czaln ej A k a d e m ii N a u k M edycznych Z S R R . P u b li k a c ja ta zaw iera 62 w spom nienia kolegów , uczniów, k rew n y ch i przyjaciół w ielk iego fizjolo ga; w ie le z tych w spom nień opu blikow ano po ra z pierw szy. C ałość m ateriału podzielono n a trzy części: pierw sza, najobszerniejsza zaw iera w spom nienia rosyjskich uczonych — uczniów 'i k o legów P a w ło w a , w d rugiej mieszczą się w spom nienia za granicznych uczonych, w trzeciej zaś w spom nieniam i o P a w ło w ie dzielą się jego krew n i, p rzyjaciele i artyści. D o tekstu w spom nień dołączono krótkie komentarze. W y d a w n ic tw o z a w ie ra także liczne, nie p u blik o w an e dotąd fotografíe.
W zbiorze znalazło się też w spom nienie znakomitego polskiego fizjologa, członka P A N Jerzego K onorskiego. Prof. K on o rsk i w swoim w spom nieniu stara się m.in. w yliczyć zespół w łaściw ości um ysłu i ry s ó w charakteru, który — jego zdaniem — skład ał się na genialność P a w ło w a i który m ógłby tłum aczyć w y n ik i jego pracy.
