Ochrona i konserwacja zabytków architektury na Węgrzech

Feliks Kanclerz

Ochrona i konserwacja zabytków

architektury na Węgrzech

Ochrona Zabytków 18/2 (69), 49-57

K

O

M

U

N

I

K

A

T

Y

,

D

Y

S

K

U

S

J

E

FELIKS KANCLERZ

OCHRONA I KONSERWACJA ZABYTKÓW ARCHITEKTURY NA WĘGRZECH

Na obszarze W ęgier znajdują się zabytki z wielu epok historycznych, poczynając od okresu rzymskiego w wiekach I—VI n.e. — dawnych prow incji Pannoinia i Transdanubia. Średniowiecze okresu A rpadów pozostawiło po sobie liczne zamki i kościoły, późniejsze epoki wypowiedziały się kościołami, klasztorami, pa­ łacami oraz bogatym dorobkiem z zakresu a r­ chitektury mieszczańskiej. Dziedzictwo archi­ tek tury węgierskiej ulegało częstym i totalnym zniszczeniom. N ajazdy tatarsk ie w latach 1241 i 1243 oraz okupacja turecka w latach 1541— 1686 spowodowały ruinę licznych budowli z po­ przednich epok. Rozmiar zniszczeń powiększyło zburzenie przez władze austriackie na początku XVIII w. po rew olucji narodowej Rakoczego niemal wszystkich zamków i budowli obron­ nych. W w yniku wymienionych kataklizmów najstarsze zabytki arch itektu ry węgierskiej stały się stosami gruzów lub zamieniły się w

żałosne ruiny.

*

Momentem wyjściowym dla rozwoju idei ochrony zabytków był na Węgrzech r. 1848, kiedy to powstało królestw o konstytucyjne, aczkolwiek w ram ach im perium habsburskiego. Dążenia narodowe W ęgrów przejaw iły się w rozwoju k u ltu ry i sztuki narodowej, a więc i w ochronie zabytków. W 1866 r. pow stała na Węgrzech narodowa Komisja C entralna dla ochrony zabytków w celu wyłączenia tego ob­ szaru spod działania powołanej w 1850 r. Cen­ tralnej Komisji O gólnoaustriackiej w Wiedniu. Na m arginesie należy tu wspomnieć, że w 1966 r. upłynie 100 lat od zapoczątkowania na­ rodowej ochrony zabytków na Węgrzech. Ini­ cjatyw ę ochrony zabytków podjęła W ęgierska Akademia Nauk przy współudziale Stow arzy­ szenia W ęgierskich Inżynierów i A rchitektów . W 1881 r. w K onstytucji w ęgierskiej umiesz­ czono specjalny artykuł, mówiący o obowiąz­ kach i zadaniach państw a w zakresie zachowa­ nia zabytków narodowych, a w krótce potem

powołano Narodowy K om itet Zabytków, pod­ legły M inisterstw u Oświaty, jako pierwszą wę­ gierską instytucję konserwatorską. Te formy organizacyjne przetrw ały do okresu po 1945 r.

Po zakończeniu drugiej wojny światowej, również i na Węgrzech w następstwie wielkich zniszczeń oraz wyłonienia się potrzeby zasto­ sowania nowoczesnych sposobów ochrony i konserw acji zabytków, nastąpiły zasadnicze zmiany w stru k tu rze organizacyjnej konserw a­ torstw a. W 1949 r. uchwalono nową ustawę konserw atorską i powołano na okres przejścio­ wy Narodowy Ośrodek Zabytków i Muzeów. W 1958 r. na podstawie uzyskanych doświad­ czeń ustanowiono K rajow y In sty tu t Ochrony Zabytków, powierzając jem u zakres zarządza­ nia, projektow ania i wykonawstwa. Instytut podlega M inisterstw u Budownictwa, które spraw uje kierownictwo i nadzór nad praktycz­ ną działalnością służby konserwatorskiej. Za­ kres zagadnień naukowych, badawczych i pro­ pagandowych przekazano M inisterstwu Oświa­ ty, które m. in. kieruje badaniami archeologicz­ nymi oraz troszczy się o właściwe użytkowanie i zachowanie zabytków. Działalność In sty tu tu jest w przew ażającej części poświęcona konser­ wacji najstarszych zabytków architektury, jak zamki, ich ru in y i inne. Ze względu na to, że zabytki te ulegały w ielokrotnym zniszczeniom prace archeologiczne m ają tu zasadnicze zna­ czenie i archeologowie obejm ują badaniami okresy aż po wiek XVIII.

Interesująca jest spraw a założenia wykazu zabytków, zwanego katastrem . Otóż przed r. 1945 uznawano za zabytki, godne ochrony i za­ chowania, tylko nieliczne obiekty, przyjm ując r. 1711 jako górną granicę Chronologiczną. Wy­ raża się w tym podejściu chęć ochrony tylko najdaw niejszych obiektów historycznych, co w rezultacie początkowo pozbawiło opieki za­ bytki barokowe i klasycystyczne. Te kryteria oceny obowiązywały zasadniczo aż do początku XX wieku, choć stosowano je coraz liberalniej. Jednakże do 1945 r. uznawano za praw nie chro­ nione zabytki tylko około 50 obiektów, w ybra­ nych raczej na zasadzie oceny subiektywnej.

Ustawa konserw atorska z 1949 r. stworzyła podstawy nowych zasad wartościowania oraz spowodowała system atyczne zbadanie zasobu zabytków na terenie całego kraju. W k ry te­ riach nowego wartościowania uwzględniono czynniki: m aterialny, historyczno-pietystyczny i estetyczny. P rzyjęto nie tylko w artość zabytku samego przez się, lecz również jego powiązanie z otoczeniem i krajobrazem m iasta czy osiedla. W rezultacie powstało i przyjęło się pojęcie „dobra k u ltu ry ” , określające obiekt, w ym aga­ jący konserwacji i bezwzględnego zachowania. Lista czyli tzw. kataster zabytków w ęgier­ skich obejm uje więc ostatecznie:

około 2000 obiektów o wartości historyczno- -artystycznej i architektonicznej,

około 9000 obiektów m ających charakter za­ bytkowy,

około 1000 obiektów m ających znaczenie dla krajobrazu m iasta czy wsi, co daje łącznie

około 12.000 obiektów wpisanych do reje stru i na równi poddanych jednolitej ustawowej ochronie i opiece, bez względu na stan zacho­ wania.

Dotychczasowe doświadczenia konserw ato­ rów węgierskich, dotyczące ich działalności w ram ach resortu budownictwa, uznane są za dobre. Zapewnione jest ścisłe współdziałanie służby budowlanej i konserw atorskiej, przede wszystkim w zakresie tzw. policji budow lanej, a więc nadzoru budowlanego, poza tym współ­ działanie to w znacznym stopniu ułatw ia roz­ wiązywanie ew entualnych konfliktów w zakre­ sie opracowywania planów urbanistycznych i architektonicznych oraz uzyskiwania ze­ zwoleń budowlanych. Najważniejszą jednak korzyść dla konserw atorów węgierskich przy­

nosi w tym układzie możliwość tzw. p re ­ w encyjnej ochrony zabytków, gdyż obiek­ ty zabytkowe nie są traktow ane

pojedyn-1. V ârgesztes. Z am ek z X V —X V I w., w idok ze w ­ n ę trz n y po k o n se rw ac ji

1. V ârgesztes. C h â te au des XV e—X V Ie siècles, v u e e x té rie u r e a p rè s conservation

2. V ârgesztes. Z am ek z X V —X V I w., b ra m a i m u ry p rzybudów ki z e w n ętrzn e j po k o n se rw ac ji i zag o sp o ­

d aro w a n iu w n ę trz a zaimku

2. V ârgesztes. C h â te a u des XV -e—X V Ie siècles, p o rte e t m u rs d e l ’an n e x e e x té rie u r, ap rè s les tr a v a u x

czo, lecz w powiązaniu z całym i zespołami a r­ chitektoniczno-urbanistycznym i. Przykładem takiego kompleksowego potraktow ania zabyt­ ków w planow aniu przestrzennym jest jedno­ czesne opracow anie po 1951 r. 50 m iast zabyt- kowyćh. Przeprowadzono dokładne i w yczer­ pujące badanie substancji zabytkowej i krajo ­ brazu m iast, ustanowiono kierunki rozw oju oraz w ytyczne tzw. sanacji i modernizacji, otrzym ując w rezultacie obszerne wskazówki dla planowania urbanistycznego i konserw acji zabytków, łącznie z całym zespołem architek­ tonicznym danego miasta.

K rajow y In sty tu t O chrony Zabytków po­ siada 3 działy: zarządzania, projektow ania i w y­ konawstwa. Zarządzanie obejm uje planowanie rzeczowe i finansowe, ogólny nadzór nad reali­ zacją zadań i przestrzeganiem przepisów usta­ w y konserw atorskiej itd. Dział projektow ania w ykonuje p ro jek ty robót konserw atorskich dla szczególnie ważnych obiektów, poza tym prace projektow e w ykonują rów nież i specjalnie w y­ dzielone zespoły w biurach projektow ych, pod­ ległych resortow i budownictwa. Istniejący od 1958 r. dział w ykonaw stw a organizuje i pro­ wadzi roboty konserw atorskie przy szczególnie cennych obiektach, jak zam ki i ich ruiny, bu­ dowle rom ańskie itp., a przedstaw iające złożone zadania konserw atorskie. Rocznie prowadzi się przeciętnie w ten sposób 7 budów przy zatru d ­ nieniu około 500 pracow ników techniczno-bu­ dowlanych. O rganizacja pracy i finansowania nie ma form przedsiębiorstw a. Są to jak gdyby brygady, zestawiane odpowiednio do potrzeb obiektu i opłacane wg kosztorysów w ykonaw ­ czych oraz realnych kosztów robocizny, m ate­ riałów i transportu. T ransport jest tu swoistą „piętą A chillesa” gdyż np. większość zamków jest położona na wzgórzach i dowóz m ateriałów jest kosztowny. Ażeby więc uspraw nić pracę w tym zakresie, wydział w ykonawstwa przy­ gotował na razie 3 przenośne kolejki linowe, których zastosowanie przy dużej różnicy w y­ sokości między placem składowym a placem budowy bardzo w ydatnie obniżyło koszty całe­ go transportu. N ajistotniejszym jednak czyn­ nikiem w w ykonaw stw ie ro b ó t przez Instytu t jest to, że brygady tnie m uszą wypracowywać zysku, n i e s ą r e n t u j ą c y m p r z e d s i ę ­ b i o r s t w e m , przyjęto bowiem zasadę, że konserw acja zabytków jest działalnością k u l ­ t u r a l n ą a n i e p r o d u k c y j n ą . Oczy­ wiście roboty budow lano-rem ontow e przy w ie­ lu obiektach zabytkowych w ykonują również norm alne przedsiębiorstw a, lecz pod nadzorem konserwatorskim . Tam gdzie konserwatorzy oczekują odkryć lub gdzie przy remoncie n a­ leży wyeksponować szczególne wartości zabyt­ kowe, roboty są traktow ane specjalnie.

Osobnym zagadnieniem jest spraw a doku­ m entacji, naturaln ie przede wszystkim w przy­ padkach konserw acji zamków, ru in i budowli najstarszych. Otóż pełna dokum entacja jest opracowywana tylko w stosunkowo rzadkich przypadkach, raczej dla budow li m odernizowa­

nych czy użytkowanych. Zasadniczo opracowu­ je się dokum entację odcinkową, tak jak na to pozwala przebieg i w yniki badań, prac zabez­ pieczających i ustalenia konserwatorskie. Jest rzeczą oczywistą, że dokum entacja odcinkowa też wymaga zatwierdzenia ze strony władz bu­ dowlanych i tu właśnie działalność służby kon­ serw atorskiej w ram ach reso rtu budownictwa przynosi dobre rezultaty takiej współpracy. P rzy konserw acji ru in czy zamków zakłada się dw uletni okres przygotowawczy, przeznaczony na badania i studia. Badania są dwojakie: archi- walino-dokumentalne i archeologiczno-architek- toniczne bezpośrednio przy obiekcie. Dopiero zestawienie obu kierunków badań daje w ypad­ kową realizacyjną w sensie techniczno-archi- tektonicznym.

W ykonawstwo dzieli się na trzy etapy: 1) badania archeologiczne na m iejscu łącznie z rozw arstw ieniem architektonicznym , 2) wy­ konyw anie zabezpieczeń reliktów odsłoniętych i przebadanych oraz przygotowywanie projek­ tów realizacyjnych, 3) wykonawstwo właści­ wych robót konserw atorskich na podstawie przyjętego kierunku działania. Zakres robót konserw atorskich uznaje trzy zasady: 1) kon­ serw acja pozostałości „in situ ”, 2) uzupełnienie ubytków dla „uczytelnienia zabytku ze wzglę­ du na to, że zabytek m a oddziaływać również wychowawczo na przeciętnego widza czy tu ­ ry stę ”, 3) praktyczne w ykorzystanie obiektu dla współczesnych potrzeb, nawbt w przypadku ruin, kiedy to odpowiednio zagospodarowuje się ich część lub w ogóle całość.

O biekty zdatne do użytkowania lub w ym a­ gające uaktyw nienia ze względu zarówno na położenie jak i możliwości konserwatorskie, bez totalnej rekonstrukcji, są odbudowywane z mo­ dernizacją wnętrz. Szczególnie wartościowe obiekty są przeznaczone dla pomieszczenia róż­ nych instytucji i urządzeń społeczno-kultural­ nych, restau racji itp. W przypadku ru in roz­ patryw ane są możliwości ich w ykorzystania użytkowego w myśl ogólnie uznanej zasady, że jedynie właściwe społecznie użytkowanie za­ b y tk u gw arantuje jego zachowanie i utrzym a­ nie. Dlatego też w częściach ru in urządza się często schroniska, restauracje, muzea itp., nie • odbierając w zasadzie ruinom ich rom antycz­

nego charakteru. Specyfika robót konserw ator­ skich zabezpieczona jest surowym reżimem naukowoHarchitektonicznym. Przede wszystkim obowiązuje zachowanie m aksim um autentyzm u. Ew entualne uzupełnienia i dodatki muszą być widocznie zróżnicowane, wielkość ich i zakres odpowiednio wyważone w stosunku do zacho­ w anej m asy autentycznej. Decydująca musi być m asa oryginalna i dodatek ma jedynie pomóc w zrozum ieniu całości oryginału. Uzupełnienia muszą być realizowane na podstawie w ytycz­ nych i zasad technicznych oraz estetycznych, nowe części i m ateriały muszą harmonizować z oryginalnym i swym kształtem, masą, plasty­ ką, kolorem itp. Stąd też w ynikają podstawowe zasady uzupełnień w zabytkach:

3. N agyvazsony. Z am ek, m u ry d zied ziń ca i z re k o n ­ s tru o w a n a k a p lic a zam kow a

3. N agyvazsony. C h a te au , m u r s d ’a v a n t- c o u r et ch a ­ p elle r e c o n s tru ite

4. N agyvazsony. Zam ek, przejście n ad fosą w ew n ę trz n ą przy b a rb a k a n ie

4. N agyvazsony C hâteau, p assage a u -d e ssu s du fossi d an s l’e n c ein te des m urs, p rès de la b a rb a c a n e

6. S z e k e sfeh e rv â r. R e­ z e rw a t archeologiczny z fu n d a m e n ta m i b azy ­ lik i z X I w. 6. S z e k e sfeh e rv â r. R e­ s e rv a t archéologique a v e c les fo n d em e n ts de la b asiliq u e du X lle siècle

1 — ten sam m ateriał w tej samej formie, 2 — ten sam m ateriał w innej formie, 3 — inny m ateriał w tej samej formie, 4 — różny m ateriał w różnej formie.

Podane wyżej inform acje stanow ią tylko wycinkową ilustrację m etod p racy konserw a­ torskiej na Węgrzech.

Na zakończenie należy omówić pokrótce nie­ które aspekty opieki nad zabytkami. Jak już wspomniano, konserw ację zabytków na Węg­ rzech inicjuje, kieruje i prowadzi centralnie In sty tu t Ochrony Zabytków poprzez pracow ni­ ków — inspektorów regionalnych. Początkowo próbowano powołać instytucję inspektorów wg epok i rodzajów zabytków, ostatecznie jednak podzielono kraj na regiony konserwatorskie, nad którym i spraw uje nadzór 18 fachowych pracowników — architektów i historyków sztu­ ki. K ażdy inspektor m a pod swą opieką 600— 800 obiektów z całym obciążeniem adm inistra- cyjno-fachowym. W ydatnej pomocy w nadzo­ rze konserw atorskim udziela resort oświaty. Mianowicie tw orzy on stałe komisje opieki nad zabytkam i przy radach m iast i powiatów oraz w terenow ych komórkach F ro ntu Ojczyźniane­ go. Je st to organizacja społeczna, ale pod egidą państw a i grupuje ludzi zainteresow anych opie­ ką nad zabytkami. Komisjom tym inadano pewne uprawnienia, przede wszystkim w na­ głych wypadkach oraz przy opracow yw aniu planów ochrony i konserw acji zabytków, pod­ ległych bezpośrednio adm inistracji terenow ej. Dotychczasowe w yniki działania konserw a­ torów oraz obserw acja zainteresow ania społe­ czeństwa tą problem atyką pozwalają stw ier­ dzić, że odnowa zabytków znajduje na Węg­ rzech pełne zrozumienie. W ażnym w spółczyn­ nikiem jest tu wielka rola, jaką zabytki wszel­ kiego rodzaju odgryw ają w turystyce. Czy są to ruiny, czy zamki, muzea, czy też restau­ racje i kaw iarnie w zabytkach, stanowią dobra

k u ltu ry i są jednocześnie elem entem czynnym gospodarczo, nie tracąc nic ze swych nieprze­ m ijających i niew ym iernych w artości histo- ryczno-architektonicznych.

*

Spośród w ielu realizacji szerokich p rogra­ mów robót konserw atorskich można pokrótce omówić kilka, będących charakterystycznym i przykładam i kompleksowego rozwiązania ak ty ­ wizacji tzw. m artw ych zabytków oraz ich adap­ tacji dla potrzeb współczesnego życia. Będą to przykłady konserw acji i zagospodarowania ruin.

E c s e r p u s z t a koło Tapolca nad B alato­ nem — rom ański kościół kam ienny z X II w. został zburzony w XVII w. i p rzetrw ały tylko fragm enty m urów zew nętrznych oraz filary międzynawowe. Jest to ciekawy przykład nie­ wielkiej bazyliki 3-nawowej o 3 przęsłach z jedną absydą i przybudów kam i. Po gru n to w ­ nym przebadaniu archeologicznym oraz in­ w entaryzacji z rozw arstw ieniem m urów opra­ cowano program konserw acji, który zrealizo­ wano w sposób następujący:

1. wzmocniono rozluźniony w ątek m urów zaprawą wapienną, n akryw ając ich odsłoniętą koronę w arstw ą zapraw y cem entow ej ze żw ir­

kiem, '

2. zachowane w ew nątrz fragm enty w y p ra­ wy w apiennej ścian zespolono z m urem ,

3. zrekonstruow ano na podśtawie zacho­ wanych oporów i widocznego zarysu sklepienie w nawie bocznej pod daw ną em porą książęcą, wzmacniając i utw ierdzając bez uzupełnień inne fragm enty sklepień,

4. nad zew nętrznym i przybudów kam i, nie­ co młodszymi od korpusu kościoła, z których pozostały niewysokie partie m urów , założono drew niane dachy wiatowe jako ochronę umiesz­ czonych tam lapidariów ,

7. Z sam bek. K la s z to r z X II—X II I w., fra g m e n t uzupełnionego now ym m a teria łem , p ro filo w a ­ nego d e ta lu k ru żg a n k a 7. Z sam bek. C loître d es X lle —X lIIe siècles, fra g m e n t d ’un d étail p ro filé de la gallerie. D éta il ajo u té, exécute en m a té ria u n o u v ea u

8. F eh erv â ro so rg a. K ościół k a m ien n y z X II—X X w., fra g m e n t elew ac ji po k o n se rw ac ji

8. F eh erv à rc so rg a . Église en p ie rre des X lle —X X e siècles, d étail d e la façad e ap rè s les tr a v a u x de

con serv atio n

5. przywrócono pierw otny poziom w ew nę­ trz n y oraz zniwelowano te re n dookoła zabytku, udostępniając go dla turystyki.

V a r g e s z t e s w okręgu Tatabanya — za­

hazych z XV—XVI w., usytuowanego na szczy­ cie wysokiego skalistego wzniesienia, dość da­ leko od siedlisk ludzkich. Zamek ten, jak wiele innych, został zniszczony na początku XVIII w. i dotrw ał do obecnych czasów jako rom an­ tyczna ruina zasypana rumowiskiem. Obiekt ten reprezentuje ty p zamków prostokątnych bez wieżowych, z nielicznymi oknam i w gór­ nych kondygnacjach murów. Przed bram ą wjazdową, usytuowaną, w jednym z długich boków rzutu, dobudowano w kolejnym etapie rozbudowy urządzeń obronnych zamku kaza­ m aty ze strzelnicam i w poz'iomie terenu, z bra­ mą i kładką zwodzoną nad wilczym dołem. Aktywizacja zabytku została podjęta w myśl zasady społecznie właściwego w ykorzystania. Okoliczne tereny stanowią region turystyczny dla ludności ośrodków przemysłowych i do za­ bytku wprowadzono program schroniska tu ry s­ tycznego. Odbudowę podjęto po starannym przebadaniu i zinw entaryzow aniu obiektu. P ra ­ ce konserw atorsko-budowlane dadzą się scha­ rakteryzow ać pokrótce jak poniżej:

1. wszystkie m ury kapitalne zewnętrzne i w ew nętrzne wyreperow ano i uzupełniono w yrwy oraz ubytki, w ykorzystując m ateriał kam ienny z gruzów,

2. zbudowano nowe ścianki działowe wg projektu schroniska, w niektórych miejscach wprowadzając nowe otwory w starych m urach, lecz tylko wewnętrznych,

3. n a zewnątrz w ykorzystano pierw otne otw ory okienne, wprowadzając okna taflowe bez podziałów, natom iast koronę m urów zacho­ wano nieregularną w charakterze ruiny, w y­ korzystując ogniotrw ały strop żelbetowy jako taras widokowy (il. 1),

4. zakonserwowano zachowane partie przy­ budówki przed bram ą, częściowo rekonstruując fragm enty, ażeby dla celów dydaktycznych przedstawić system obronny tej p artii zamku

9. Süm egg. Z am ek, w id o k na dziedziniec w ew n ętrz n y po k o n se rw ac ji 9. Süm egg. C h a te au , vue su r la cour in té rie u re ap rè s les tra v a u x de conservation

5. W dziedzińcu w poziomie pierwotnego ganku założono na kam iennych w spornikach pły ty żelbetowe ze schodami i z prostą balu­ strad ą żelazną, inie rekonstruując żadnego szczegółu,

6. zachowane fragm enty kam ieniarki za­ konserwowano z uzupełnieniem niewielkich ubytków,

7. doprowadzono energię elektryczną oraz założono miejscowe urządzenia wodociągowo- kanalizacyjne, te re n dookoła uporządkowano z umożliwieniem dojazdu lekkich pojazdów mechanicznych.

Tak zaktywizowany obiekt oddano w 1962 r. w adm inistrację organizacji turystycznej w Ta- tabanya. Schronisko je st czynne w zasadzie w letnim sezonie turystycznym , w zimie jest zamknięte, lecz pod stałą opieką. W edług uzys­ kanych inform acji zam ek-schronisko to cieszy się liczną frekw encją, pomimo dość trudnego dojścia.

N a g y v a z s o n y nad Balatonem w pobliżu półwyspu Tihany — ru in a zamku Pal Kinizsich z XIV—XVI w. Początkowo wzniesiona tu zo­ stała w XIV w. wieża m ieszkalna, wokół której w późniejszych wiekach rozbudowano zespół obronno-mieszkalny, otoczony głęboką sztuczną fosą z kam iennym i ścianami. Całość była zbu­

rzona po raz pierwszy w XVI w. potem po­ nownie na pocz. XVIII w. W rezultacie konser­ watorzy, przystępując około 1957 r. do prac badawczych, m ieli do czynienia z pagórkiem gruzów, nad którym wznosiła się tylko czworo­ boczna wieża, mocno spękana i zdewastowana. Źródła historyczne i ikonograficzne dały w y­ tyczne co do ch arak teru budowli, zapowiadając odsłonięcie bardzo bogatego program u archi­ tektonicznego zamku na planie prostokątnym z w ysuniętym barbakanem z XVI w. przed wjazdem. W rezultacie badań i prac konserw a­ torskich odsłonięto duże partie zachowanych m urów i dotarto do pierwotnych poziomów fos, dziedzińców i przejść. Zachowany w rum ow isku m ateriał pozwolił na częściową rekonstrukcję i uzupełnienie fragmentów. Elementy i detale, nie dające się zlokalizować i ew entualnie w bu­ dować, zgromadzono w lapidarium . Pełna konserw acja z odbudową objęła w zasadzie tylko wieżę mieszkalną, gdzie umieszczono muzeum zamkowe. W wieży dano nową w y p ra­ wę ścian, wykonano nowe schody oraz stropy wyższych kondygnacji, porządkując zew nętrzne lico kam ienne oraz koronę murów. Pozostałe m u ry podniesiono do pewnej, zróżnicowanej wysokości celem pokazania pierwotnego układu zamku i przeprow adzenia przejść dla

nia (il. 3). N ajtrudniejszym problem em kon­ serw atorskim była częściowa rekonstrukcja barbakanu z w ew nętrznym i drew nianym i po­ m ostam i strzeleckim i (il. 4). Wszelkie poręcze, kładki, pomosty i schody wykonano z drewna, kierując się wyłącznie kryteriam i konstrukcyj- no-użytkowymi, bez zamierzenia rekonstrukcji domniemanych form oryginalnych (il. 5). Efekt całości stanowi w zakresie dydaktycznym osią­ gnięcie pełne wyrazu, pokazując w formie ruiny skomplikowany układ zamku. Obiekt ten rów ­ nież został oddany w adm inistrację instytucji turystycznej. Dla uatrakcyjnienia obiektu zor­ ganizowane są tu w sezonie letnim barw ne widowiska plenerowe — tu rn ieje rycerskie, przy współudziale założonej w sąsiednim m a­ jątk u państwowym szkoły jazdy konnej. Za­ mek jest zamknięty, ma dozorcę, muzeum dys­ ponuje przewodnikami i w rezultacie obiekt ciekawy, choć niewielki, stał się atrakcją oży­ wionego w tych okolicach ruch u turystycznego. Omówione tu przykłady przedstaw iają w największym skrócie efekty powiązania prac konserw atorskich z potrzebam i współczesnego życia, m. in. w zakresie turystycznym . Oczy­ w iste jest, że konserw atorzy uczestniczą ponad­ to w pracach, m ających na celu wydobycie w a­ lorów historyczno-architektonicznych w zabyt­ kach użytkowanych, jak pałace, kamienice m ie­ szczańskie czy kościoły. Wszólkie te roboty podejmowane są również po w szechstronnym zbadaniu zabytku i postawieniu tez konserw a­ torskich jako wytycznych dla programowania robót budowlanych. Szczególną jednak troską władze budow lano-konserw atorskie otaczają wyeksponowanie ru in jako obiektów zaintere­ sowania turystycznego (il. 6). Tak jest np. z ru in ą romańskiego kościoła i klasztoru w Zsam bek (il. 7). Niewielkie kam ienne ru in y ko­ ściółków romańskich nad Balatonem są u trw a­ lone w tym stanie jako elem enty krajobrazu (il. 8). Liczne ruiny zamków — porządkowane i przystosowywane do zwiedzania (il. il. 9, 10).

10. Siim egg. Z am ek, fra g m e n t m u ró w dziedzińca po k o n se rw ac ji

10. Siim egg. C h â te au , fra g m e n t des m u rs d e la cour après la co n serv atio n

W wielu obiektach, konserwowanych w stanie istniejącym , który nazywam y „trw ałą ru in ą” , w prowadzane są nowe m ateriały, nowoczesne rozwiązania konstrukcyjne itp., zawsze jednak spotykam y się z powiązaniem zabytku z tu ry s ­ tyką jako czynnikiem ożywienia zabytku.

Niniejsze opracowanie ma na celu raczej przedstaw ienie obecnych osiągnięć konserw a­ torskich na Węgrzech w sposób w yrywkowy, gdyż zakres i skala dokonanych tam prac są napraw dę duże i interesujące, dające podstawę do omówienia syntetycznego.

Wszystkie zdjęcia do artykułu wykonał autor.

m g r iinż. arch. F elik s K an c lerz Z arzą d M uzeów i O chrony Z ab y tk ó w M in isterstw a K u ltu ry i S ztu k i i

PROTECTION ET CONSERVATION DES MONUMENTS HISTORIQÜES EN HONGRIE

De n o m b reu x m onum ents h isto riq u e s se tro u v e n t s u r le te rr ito ire de la H ongrie contem poraine. Ils r e lè v e n t de diverses époques d ep u is ceux d an s les a n c ie n n es provinces rom aines, en P an n o n ie et T ra n s- leitham ie, d a ta n t du I - e r au V l-èm e siècle de n. e. L e M oyen-A ge, épo q u e des A rp a d e s laisse en hé­ rita g e de n o m b reu x c h â te au x e t églises, ta n d is que les épo q u es u lté rie u re s se m a n ife ste n t p a r d ’a u tre s m o n u m e n ts re lig ie u x e t civils, n o ta m m e n t p a r un ric h e a p p o rt d ’a rc h ite c tu re bourgeoise.

Le p a trim o in e de la H ongrie a so u ffe rt de d e s ­ tru c tio n s fré q u e n te s e t p arfois totales. Les invasions ta r ta r e s d u X III-e siècle, l'o cc u p atio n des T urcs a u x X V I-e e t X V II-e siècles, e n tra în e n t la ru in e des m o n u m e n ts d ’époques a n té rie u re s. L ’éten d u e de ces d e stru c tio n s f u t élargie p a r une action d ’E tâ t in te n té e s u r l ’o r d re d e l ’em p e re u r a u tric h ie n au d é b u t d u X V III-e siècle e t a y a n t p o u r b u t de d é ­

m olir e n tiè re m e n t les v ie u x b â tim e n ts tels que c h â te a u x e t fo rtific a tio n s. En ré s u lta t, les plus a n ­ ciens v estiges de la c u ltu re hongroise n e p ré se n tè ­ r e n t b ie n tô t q u ’un am as de d é b ris e t la m en tab le s ru in es.

L a p ro te c tio n d e s m o n u m e n ts fu t e n tre p ris e e n H ongrie e n 1866 p a r la C om m ission C e n tra le H o n ­ groise p o u r la p ro tectio n des biens n atio n au x . On p ro cé d a alors à l’é la b o ra tio n d ’un règ le m e n t d e base et on c ré a d es in stitu tio n s chargées d e son app licatio n . D ans la p rem ière p ériode de cette a c ti­ vité, seuls les vestiges les plus anciens é ta ie n t p ris en co n sid ératio n (env,. 50 m on u m en ts) en la issa n t de côté, com m e c’é ta it d ’usage d ’a ille u rs à ce tte époque, les m o n u m e n ts h isto riq u e s d ’époques plu s ré c e n te s n o ta m m e n t du b a ro q u e e t du classicism e.

Des m odifications im p o rta n te s f u re n t a p p o rté es à la lég islatio n re la tiv e à la sa u v e g a rd e des m o n u ­

m ents, ap rè s l’an n é e 1945, com pte te n u de l’éten d u e des d e s tru c tio n s subies p a r le p a trim o in e h isto riq u e .au co u rs de la d e rn iè re g u e rre m ondiale. En 1949 fu t votée la n o u v e lle loi c o n c e rn a n t la p ro tec tio n •des m o n u m en ts. U n I n s titu t N atio n al f u t co n stitu é .auprès du M in istère du B â tim e n t p o u r la p ro te c ­

tio n des m o n u m e n ts. L ’I n s titu t su s-m e n tio n n é est co m p éten t po u r les p ro je ts, la d ire c tio n e t la ré a li­ s a tio n des tr a v a u x de co n servation. Les rec h erch es scien tifiq u es, n o ta m m e n t les fou illes archéologiques, la p o p u la risatio n des idées su r la nécessité de la p ro te c tio n des biens c u ltu re ls, le con trô le sur l ’o p ­ p o rtu n ité des a d a p ta tio n s d es m o n u m e n ts a u x b e ­ soins de la vie c o n tem p o rain e, fu re n t confiés au M in istère d e l ’E d u catio n . Il n o u s fa u t so u lig n er a cette occasion la h a u te v a le u r d e s tr a v a u x de r e ­ cherches effec tu és p a r les arch éo lo g u es, qui o n t p a r ­ tic ip é d e ce tte faço n à la p ro te c tio n des m onum ents. Le re le v é des oeu v res d ’a rc h ite c tu re pro teg ees p a r la loi com pte env. 12.000 m o n u m en ts, d o n t e n ­ v iro n 2.000 p ossèdent u n e v a le u r spéciale au p o in t de vue h isto riq u e , a rtis tiq u e e t a rc h ite c tu ra l, 9.000 (env.) c o n stitu e n t des v estiges d e l ’h isto ire e t env. 1000 un élém en t de v a le u r dans l ’a p p e rç u g én é ral d ’une ville ou d ’un v illage.

P a rm i les c ritè re s de v a lo risa tio n sont p rise s en co n sid ératio n les conditions m a térie lle s, h is to ri­ q u es (y com pris la v a le u r sp é cia le des o b jets d u culte) e t e sth étiq u es. L es form es e t les règles de la co n serv atio n ne f u re n t a rrê té e s d é fin itiv e m e n t q u ’a p ­ rès d es re c h e rc h e s com plexes e t v a rié e s a u x q u e lle s so n t soum is les ensem bles ré sid e n tie ls e t les ce n tres u rb ain s. En fin de com pte, les m o n u m en ts h is to ri­ q ues f u re n t in sc rits d a n s le p la n des am én ag em en ts sp a c ia u x avec to u te s les conséquences fav o rab le s q u i en ré su lte n t.

L a p ro tec tio n des m o n u m e n ts e t la réa lisa tio n des tr a v a u x de conservation, e s t m is e en p ra tiq u e , en p re m ie r lie u p a r l ’I n s titu t de la P ro te c tio n des M o­ n u m e n ts. Son a c tiv ité co n c ern e d ’ab o rd les m o n u ­ m e n ts les plus anciens, e x ig e a n t un p ro g ra m m e de co n serv atio n com pliqué. Des g ro u p es de sp é c ia li­ ste s sont co n stitu és p o u r la ré a lisa tio n de ces t r a ­ v au x , à base d ’un d ev is de ré a lisa tio n , donc ne jo u a n t pas le rôle d ’u n b u re a u d ’en tre p rises. C ar on a p ris p o u r règle g én é ra le que la p ro tec tio n des m o n u m en ts f a it p a rtie d ’a c tiv ité c u ltu re lle e t

ne p eu t ê tre conçue com m e une e n tre p ris e de con­ stru c tio n p ro fita b le .

Le p ro g ra m m e des tr a v a u x de c o n serv atio n se d ivise g én é rale m en t en tro is étap e s: fouilles a rc h é o ­ logiques e t rec h erch es h isto riq u e s c o n c e rn a n t l ’o e u v re a rc h ite c tu ra le , p ro tec tio n des p a rtie s dévoilées du m on u m en t, avec p ro je t e t dev is, tra v a u x de con­ se rv a tio n et de construction. Le tra ite m e n t de co n ­ se rv a tio n doit te n ir com pte des règles su iv a n te s:

1. C o n serv atio n d es vestiges „in s itu ”.

2. R eco n stru ctio n des p a rtie s m a n q u a n te s d u m o n u m e n t p o u r des fins d idactiques.

3. A d ap ta tio n d u m o n u m e n t a u x besoins de la vie contem poraine.

Ces règles co n c ern en t s u rto u t les c h â te a u x en ru in es, les palais etc. T outefois u n p rin cip e g é n é ra l s’im pose: le devoir d e co n serv er a u m o n u m e n t a u ta n t d ’a u th e n tic ité que possible, to u t en a d m e tta n t une m o d e rn isatio n ra tio n n e lle en v u e des besoins de la vie contem poraine.

Les réa lisa tio n s su iv an tes, effec tu ée s a u cours des années réc en te s p e u v e n t ê tre considérées com m e ex e m p la ires:

— église ro m an e d u X lI-e siècle à E cse rp u sz ta o ù la ru in e est conservée avec de trè s lég ères re c o n ­ s tru c tio n s; une p a rtie d e la ru in e d estin é e a u „la­ p id a riu m ” re c o u v e rte p a r des to its de p ro te c tio n de co n stru c tio n légère. L ’ensem ble fu t a d a p té à des fin s to u ristiq u es, v u que le m o n u m e n t se tro u v e s u r l’itin é ra ire d u litto ra l du B alaton.

— C hâteau de V ârgesztes en ru in e, érig é d e p ie rre (XV-e—X V I-e siècle) où, ap rè s un tra ite m e n t d e co n servation, f u t am énagé un refu g e to u ristiq u e . Ces tra v a u x de co n serv atio n sont effectués avec une a d a p ta tio n m inim e a u x exigeamces m o d ern es. L e c a ­ ra c tè re o rig in a l des fo rtificatio n s m éd iév ales e s t m is e n v a le u r en ne n u isa n t pas, p o u r a u ta n t, à son c a ra c tè re d e ru in e ro m an tiq u e.

— C h â te au élevé en p ie rre à N agyvâzsony (X lV -e— X V I-e siècle). A près avoir enlevé une couche é p a is ­ se de d éb ris, on procéda à la co n serv atio n des f ra g ­ m en ts des m u rs du rez-d e -c h au ssé e. La ch ap elle f u t re c o n stru ite en p a rtie ainsi que la b a rb a c a n e en em p lo y an t un sty le n e u tre p o u r les p a rtie s rajoutées.. L a to u r qui co n stitu e l’élém e n t le plus an c ie n d e cet édifice, fu t re c o n stru ite e t am énagée e n m usée.