Prace konserwatorskie - województwo koszalińskie (1958-1967)

Danuta Ptaszyńska

Prace konserwatorskie

-województwo koszalińskie

(1958-1967)

Ochrona Zabytków 21/2 (81), 55-73

1968

Kromka

P R A C E K O N SE R W A TO R SK IE - W O JEW Ó D ZTW O K O SZ A L IŃ SK IE

(1 9 5 8 -1 9 6 7 )*

O statn ie dziesięciolecie p rac k o n se rw ato rsk ich w w ojew ództw ie koszalińskim cha­ r a k te ry z u je się zarów no zw iększeniem k red y tó w n a te cele, ja k i zm ianą zakresu w ykon y w an y ch robót. W pierw szym okresie p ow ojennym (podejm owano tylko a k c ję doraźnego zabezpieczenia obiektów zabytkow ych, uszkodzonyoh n a sikutek działań w ojennych, n ato m ia st w o sta tn ic h la ta c h w ykonano p ełn ą odbudow ę i ad a p ta cję w ielu zabytków dla w spółczesnych potrzeb. W ykonaw stw o p rac k o n se rw ato rsk ich od 1958 r. prow adzone było głów nie przez O ddział G dański P racow ni K o n serw acji Z abytków . W 1966 r., dzięki zm ianom org an izacy jn y m w P K Z , gdy w w ojew ództw ie koszalińskim w ykonaw stw o p rz e ją ł O ddział Szczeciński, w zrosło znacznie tem po prac.

W o sta tn ic h la ta c h poddano zabiegom k o n se rw ato rsk im w iele zabytków ru c h o ­ m ych. W ykonaw cą tych p rac były głów nie O ddziały PK Z w W arszaw ie i w G dań-' sku. P rz eprow adzono na szeroką skalę akcję zabezpieczania m uzealiów . W ra m a c h te j ak cji zakonserw ow ano kilk ad ziesiąt obiektów m u zealn y ch (jak późnogotyckie i b aro k o w e rzeźby pom orskie, sta ro d ru k i itp.) ze zbiorów w D arłow ie, Złotow ie, Człuchow ie i innych.

R o zw ijają się p om yślnie p ra c e badaw cze. O ddziały P raco w n i K onserw acji Z a­ b y tk ó w w G dańsku, Szczecinie i W arszaw ie przeprow adziły stu d ia n ad k ilk u d z ie­ sięciom a h istorycznym i o b ie k tam i zabytkow ym i i niem al w szystkim i ośrodkam i staro m iejsk im i. D oskonalone są m eto d y b adań architektonicznych. W 1967 r. zor­ ganizow ano w O ddziale Szczecińskim PKZ pracow nię archeologiczną, k tó re j dzia­ łalnością o bjęty je st także te re n w ojew ództw a koszalińskiego.

* P or. „O chrona Z ab y tk ó w ” <Vl(19i52), n r 3(18), s. 192-195; XI(1958), n r 1-2(40-41), s. 137-142; D. P t a s z y ń s k a , O chrona i ko n serw a cja za b y tk ó w w oj. k o sza liń ­ skiego w X X -le c iu P o lsk iej R zeczyp o sp o litej L u d o w ej, „M ateriały Z achodniopo­ m o rsk ie” XI(1965), s. 45-66.

1. K ołobrzeg, kolegiata, p re zb ite riu m i w ieże po konserw a cji, n a w y w trakcie prac k o n s e rw a ­ torskich — 1967 r. (jot. W. G órski)

U żytkow nicy zabytków w znacznym już stopniiu p rze p ro w ad z ają prace rem o n to w e w e w łasnym zakresie. J e s t je d n ak 'jeszcze około 100 o b iek tó w zabytkow ych nie użytkow anych, i to stanow i pow ażny problem .

W niniejszym spraw ozdaniu om ów ione będą tylko w ażniejsze prace, prow adzone ze środków zarów no k o n se rw ato rsk ich , ja k i użytkow ników .

S ta re M iasto w K ołobrzegu w czasie działań w o jennych w 1945 r. uległo zniszczeniu w 90%. Z achow ane nieliczne re lik ty zabytkow ej zabudow y zostały w la ta c h pow o­ je n n y ch zabezpieczone, a n astęp n ie częściowo odbudow ane. O becnie opracow yw any je st p r o je k t zabudow y dzielnicy sta ro m iejsk iej.

Z espoły urbanistyczne

Kołobrzeg miasto

B a s z t a P r o c h o w a ; gotycka, m u ro w an a , z cegły (XV w.), zabezpieczona p ro ­ w izorycznie w 19'57 r., została w (1958 r. a d a p to w an a na schronisko tu ry sty czn e. O trzy m ała d rew niane stro p y o ra z w e w n ętrz n ą k la tk ę schodow ą (drew nianą); dach dw uspadow y p rzy k ry to dachów ką k arp ió w k ą ; ściany ze w n ętrzn e w m iejscach u b y t­ ków w ylicow ano. IProjekt a d a p ta cji opracow ał inż. K . K aczorow ski; ro b o ty b u ­ dow lane p rzeprow adził O ddział G dański PKZ.

K o l e g i a t a N M P 1; gotycka, m u ro w an a , z cegły, założona jako tró jn a w o w a hala w pocz. X III w., rozbudow ana w XIV w. do pięciu naw , z dw iem a potężnym i, p o ­ łączonym i w ieżam i od zachodu i w ielobocznie zam kniętym p rez b iteriu m . W 1945 r. zniszczona w b ardzo znacznym sto p n iu (w ypalone w nętrze, zw alone sk lepienia i d a ­ chy), została zabezpieczona prow izorycznie w la ta c h 1946— 48. W la ta c h 1956—58 odbudow ano p rez b iteriu m z przeznaczeniem n a cele sa k ra ln e , a w 1960—66 p rz e ­ prow adzono skom plikow ane p rac e k o n se rw ato rsk ie przy odbudow ie w ież, k tó re przeznaczono n a cele m u zealn e (il. il. 1, 2). O becnie trw a ją w dalszym ciągu prace przy zabezpieczaniu k o n stru k c y jn y m n aw i odbudow ie ich n a cele m uzealne. P ie r ­ w o tn a k oncepcja pozostaw ienia obiektu jako częściowej ru in y nie m ogła się u trz y ­

1 I. G a l i c k a , Z. Ś w i e c h o w s k i , P ro b le m y k o n serw a to rsk ie ko leg ia ty w K o ­ łobrzegu, „B iuletyn H isto rii S z tu k i” XXWi(196i2), s. 424—4(28.

2. K o ło b rzeg , kolegiata, w id o k z lo tu p ta k a na część n a w o w ą w trakcie p rac k o n s e rw a to rsk ic h — 1967 r. (fot. W . G ór­ ski)

m ać ze w zględu na sy tu ację, stan zachow ania, w a ru n k i klim atyczne, ja k i tw o rzy ­ wo budow li. W edług .ostatnich ustaleń , n aw y p rz e k ry te b ęd ą prow izorycznym d a­ chem płaskim . Szczególnej tro sk i k o n se rw ato rsk iej w ym agała w ieża południow a (pękająca już od X V II w.), Iktóra po w strzą sac h i pożarze w ykazyw ała pow ażne w y ­ chylenia z pionu, w y b rz u sze n ia i p ęknięcia. W celu zapobieżenia tym niepożądanym odkształceniom , w 1961 r. w ykonano system ściągów zew nętrznych i w ew nętrznych. Ś ciągi zew nętrzne z żelaza płaskiego, o p rz e k ro ju 20/150 m m , um ieszczone w w y ­ k u ty c h uprzednio b ru z d a c h n a poziom ie 16 i 35 m , po sk ręc en iu n a śru b y rzym skie zostały zam urow ane. Ściągi w ew n ętrzn e, o p rz e k ro ju 10/120 m m , obejm ujące po dw a fila ry środkow e, Ukryte zostały pod poziom em posadzki. Z zew n ątrz pierw o tn y w ygląd w ież (poza zw ieńczeniem ) nie uległ w zasadzie zm ianom . Z am urow ano i w ylicow ano w y rw y po w stałe n a sk u te k uszkodzeń lica, oszklono okna i w y ty n - kow ano blendy. N a m ie jsc e trójdzielnego hełm u w prow adzono b a lu stra d ę n a stro ­ podachu, k tó ry w y k o rz y sta n y je st jako p u n k t w idokow y. W iększe zm iany w sto ­ su n k u do p ierw o tn eg o u k ła d u zasizły w e w n ę trz u wież, k tó re p ie rw o tn ie sp e łn ia ły tylko rolę dzw onnic. W celu u ła tw ien ia kom u n ik acji i zapew nienia bezpieczeństw a w prow adzono, oprócz dw u istn iejący c h k rę ty c h k la te k schodow ych, 6-osobow ą w in ­ dę, k tó r ą zlokalizow ano m iędzy fila ra m i przy ścianie północnej. W prow adzono in ­ sta la c ję elek try c z n ą i pion w odno-k an alizacy jn y . P row adzone od 1665 r. prace za­ b ezpieczające w części n aw o w ej poleg ają n a w zm ocnieniu fu n d am e n tó w fila ró w n aw y głów nej i(wychylonych w k ie ru n k u zew nętrznym ), u szty w n ien iu n ad pozio­ m em sk le p ie ń n a w bocznydh i sk ra jn y c h b elk am i żelbetow ym i, p rze m u ro w a n iu sp ę k an y c h łu k ó w oraz położeniu prow izorycznego dachu. W la ta c h 1964—67 p ro ­ w adzono k o n se rw a to rsk ie zabiegi zabezpieczające w ocalałych fra g m e n ta c h gotyc­ k iej i b aro k o w ej polichrom ii naw i przyziem ia wież. P lan y odbudow y w Oddziale W arszaw skim P K Z p rzygotow ali: d o k u m e n tac ję h isto ry czn ą — m g r I. G alicka i d r Z. Ś w iechow ski, p ro je k t arc h itek to n icz n y — inż. F. D zierżanow ski, p ro je k t ko n ­ stru k cy jn eg o zabezpieczenia w ież — inż. A. Ja n cz ak , p r o je k t k o n stru k cy jn eg o za­ bezpieczenia n a w w g koncep cji prof. dr. S t. R ydlew skiego '(Politechnika G d ań ­ ska) — inż. T. W afflard. P ra c e przy odbudow ie p rez b ite riu m fin an so w a n e były czę­ ściowo przez użytk o w n ik a, n a w i w ież — ze środków ko n serw ato rsk ich .

W odbudow anym p re z b ite riu m zgrom adzono re sz tk i św ietnego niegdyś w yposaże­ n ia w n ę trz a kolegiaty. Z ab y tk i te konserw o w an e są stopniow o kosztem u ży tk o w ­ n ik a ; w la ta c h 196.2—63 w ykonano k o n se rw ac ję oraz częściową re k o n stru k c ję d rew ­ nian eg o św iecznika w iszącego (1523 r.), zw anego „K oroną S ch lieffen ó w ” (H. R ud- niew ska). W 1964—66 poddano zabiegom k o n se rw ato rsk im trz y ołtarze gotyckie .(szafkowe): o łta rz O sta tn ie j W ieczerzy (fund. z 1504 г.), o łta rz św. A nny S am o trz e- ciej i św. M ik o łaja (z ok. 1500 r.), o łta rz P o k ło n u T rzech K ró li !(z oik. 1500 r.). P ra c e k o n se rw ato rsk ie, polegające n a p rzy tw ie rd z en iu łuszczącej się polichrom ii i zdjęciu przem alow ań, w y k o n ały H. R u d n iew sk a i D. S aw nor. W la ta c h 1961—65 W ydział S ztuk P ięk n y c h UMK w T o ru n iu przep ro w ad ził k o n se rw ac ję sześciu obrazów — są ito: tzw. „T aniec śm ierci” (1492 r.), „B iała D am a” '01494 r., I. C atzenbach?), „P o­ kłon T rzech K ró li” (ok. 1500 r.), „U krzyżow anie” (la ta trzy d zieste XVI w., S ahm idt z A n tw erp ii), „B iczow anie” (1640 r., J. K. H ow ernus), „U zdrow ienie N aa m an a” (1701 r.).

K a m i e n i c a p rzy ul. E. G ierczak 15, tzw. „Dom S ch lieffen ó w ” ; gotycki, szczyto­ wy, z XV w., znacznie przeb u d o w an y w X V I w. i rozbudow any w X V II w. (ofi­ cyna). W ypalone m u ry k a p ita ln e zabezpieczono w 1948 r., a w 1654 r. przystąpiono do odbudow y. O b ie k t odgruzow ano, p rzem urow ano zniszczoną ścianę k o n stru k c y j­ n ą oficyny i szczyt zachodni oraz położono w ięźbę. W la ta c h 1661—63 b u d y n ek cał­ kow icie odbudow ano z przeznaczeniem n a m uzeum . P ro je k t o pracow ał inż. L. N a- dolski (Oddział Szczeciński P K Z ), ro b o ty budow lane w yk o n ał O ddział G dański PKZ. B u d y n e k d a w n e g o s p i c h r z a , tzw . „ K a to w n ia” ; m u ro w an y , z cegły, ty n ­ kow any, w zniesiony zapew ne w XSVII w., w ielo k ro tn ie przebudow yw any. Po znisz­ czeniach w o jennych zachow ały się jedynie m u ry k ap italn e. W 1658 r. p rzy stąp io ­ no do odbudow y o b ie k tu : m u ry k a p ita ln e i szczyt w schodni nadbudow ano i p rz e ­ k ry to dachem dw uspadow ym , w e w n ę trz u w y konano stro p y K leina. W 1662 r. b u ­ dy n ek ad aptow ano n a sk ła d m ebli. R oboty budo w lan e prow adził O ddział G dański PK Z.

D zielnica staro m iejsk a, zniszczona w 1945 r., w bardzo znacznym stopniu została Koszalin miasto już w zasadzie odbudow ana — przy odbudow ie uw zględniono średniow ieczną sia tk ę

ulic, w prow adzając częściowo k o re k tę ich szerokości. N ieodw racalne szkody spo­ w odow ało zlokalizow anie w il956 r. k o tłow ni c.o. w m ie jsc u dawnego zamJku, co przyczyniło się do zniszczenia z n a jd u ją cy c h się pod ziem ią reliktów .

M i e j s k i e m u r y o b r o n n e ; gotyckie, z X IV w., zachow ane w znacznych fra g m e n ta c h od północno-zachodniej s tro n y starego m iasta, odsłonięte zostały po zniszczeniu w czasie działań w o jen n y c h zabudow y m ieszkalnej, k tó ra w ciągu w ie­ ków n a w a rstw iła się w okół linii m urów . R oboty k o n se rw ato rsk ie, w ykonane w la ­ tach 1960—64, polegały na w zm ocnieniu fu n d am e n tó w , uzu p ełn ien iu b rak u ją ce g o lica ceglanego, uporząd k o w an iu g ab a ry tó w oraz zabezpieczeniu korony (il. 3). Wg p ro je k tu inż. J. C iem nołońskiego (P o litec h n ik a G dańska) roboty przeprow adził Od­ dział G dański PKZ.

K o ś c i ó ł p a r a f i a l n y N M P ; gotycki (XIV w.). P rzeprow adzone w latach 1959—63 iprace k o n se rw a to rsk ie polegały n a u zu p ełn ien iu p okrycia dachow ego, w y- licow aniu znacznych p a rtii zw ietrzałych ścian w ieży i uzup ełn ien iu przypór. Z w nę­ trz a u sunięto drew n ian e balk o n y (X IX w.), uruchom iono c.o., uzupełniono zniszczo­ n e tynki, a ściany pom alow ano w jed n o lity m kolorze. P ro je k to w an e odsłonięcie ceglanych żeber i służek nie doszło do sk u tk u z pow odu bardzo znacznego zniszcze­ niu ich profilów .

K a p l i c a Ś w . G e r t r u d y ; gotycka, c e n tra ln a , na planie ośm ioboku, sklepiona, w zniesiona w 13S3 r., praw dopodobnie jako szpitalna. W 17135 r. adaptow ana n a m a ­ gazyn prochow y, w pocz. X X w. g ru n to w n ie o d resta u ro w a n a. N iszczejący ohiekt w la ta c h 1966—57 poddano zabiegom k o n se rw ato rsk im , polegającym na w ym ianie p o k ry cia dachowego (klepka dębowa), oszkleniu okien i założeniu in stala cji p ioru- noch ro n n ej. W ykonaw cą robót był O ddział Szczeciński 'PKZ.

.,D o m K a t a ”, ul. G rodzka 3; gotycki, zapew ne z X V I w. (w zniesiony w linii m u ­ rów obronnych), p rzebudow any g ru n to w n ie w XVLII w. O dbudow any na cele m iesz­ k aln e w la tac h 1956—57, został w 1963 r. ad a p to w an y n a siedzibę T ea tru P ropozycji „D ialog” (il. 4). W tra k c ie p ra c -e le w a c y jn y c h odsłonięto znaczne fra g m e n ty ostro- łukow ych w nęk i płycin gotyckich, co pozw oliło zrek o n stru o w a ć przyziem ie gotyc­ kiej elew acji. Roboty elew ac y jn e wg p ro je k tu inż. F. P taszyńskiego w yk o n ał

Od-)

3. K oszalin, fra g m e n t m u ró w m ie j­ skich, sta n w trakcie robót ko n se r­ w a to rskich — 1960 r. (fot. F. Pta- szy ń ski)

4. K oszalin, „Dom Kata", stan po ko n serw a cji — 1964 r. (fot. A . S i­ w iń ski)

\

5. S łu p sk , za m ek , stan po odbudo­ w ie — 1967 r. (fot. A rc h iw u m M u ­ ze u m Pom orza Środkow ego)

d ział G d ań sk i PK Z, prace ad ap ta cy jn e w n ę trz a — W ielobranżow a S półdzielnia Z a­ o p a trz e n ia i Z bytu w K oszalinie.

K a m i e n i c a przy ul. C hrobrego 6; gotycka, p rzebudow ana w X V II i X V III w., w y p alo n a w 1945 r. O dbudow ana została n a cele m ieszkalne w la ta c h 1958—59 wg p ro je k tó w inż. inż. W. S w itakow skiego (arch itek tu ra) i W. Szw ocha (konstrukcja). R oboty z k red y tó w k o n se rw ato rsk ich w y k o n ał O ddział G dański PKZ. W trak c ie ,prac budow lanych odsłonięto gotycki p o rta l ostro łu k o w y w elew acji fro n to w e j oraz drobne fra g m en ty gotydkiego lica n a ścianie od stro n y podw órza. E lem enty te uw zględniono w n ow ej elew acji.

Słupsk zamek Z am ek w zniesiony w 1507 r. przez ks. B ogusław a X, p rzebudow any w la tac h 1580— . 87 (przez W ilhelm a Z achariasza, budow niczego książęcego) n a ren esan so w ą rez y ­ dencję, a w 1815 r. n a m agazyny. W 1951 r. przeprow adzono w niszczejącym b u ­ dy n k u szereg p rac zabezpieczających: zdjęto w ysoki, ciężki dach oraz n ad b u d o w a­ ne p iętro, wieżę podw yższono do p ie rw o tn e j w ysokości, całość zabezpieczono p ro ­ w izorycznym dachem papow ym . D ecyzją w ład z terenow ych przeznaczony n a m u ­ zeum , został w la ta c h 1959—65 całkow icie o d b udow any (il. 5). Po ro ze b ra n iu d rew ­ n ia n y ch podestów m agazynow ych, w ykonano stro p y żelbetow e, przy czym zrezyg­ now an o z p ierw o tn ie p lan o w an ej r e k o n s tru k c ji sklepień (z w y jątk iem sali ry c e r­ skiej), w zm ocniono sk a rp y zew nętrzne, w ieżę p rze k ry to hełm em pobitym blachą ocynkow aną, a zam ek dachem czterospadow ym z dachów ką esów ką. U kład w n ętrz 'dostosow ano do now ych potrzeb, włączono do niego zachow ane, sklepione pom iesz­

czenia (2) p a rte ru i k ręconą k la tk ę schodow ą (XVI w.). W elew acjach w schodniej i zachodniej zre k o n stru o w a n o szachulcow e w ykusze. B udynek otrzym ał now oczes­ ne w yposażenie in stala cy jn e (przew ody w o d n o -k an alizacy jn e, c.o., elektryczne i g a­ zowe). P ro je k t odbudow y, w g w cześniejszej koncepcji inż. Z. K nothego, opracow ał inż. A. Stefanow icz, ro b o ty budo w lan e pro w ad ził O ddział G dański PKZ, roboty in ­ sta la c y jn e — K oszalińskie P rzedsiębiorstw o In ż y n ie ry jn o -In sta la c y jn e . P race f in a n ­ sow ano z b udżetu terenow ego, centralnego oraz środków SFOSiK.

M ł y n z a m k o w y ; m uro w an y , z cegły, gotycki, w ielo k ro tn ie przebudow yw any (w XVII w., zapew ne przez W. Z achariasza), ostatn io w 1925 r., częściowo uszkodzo­ n y został w czasie działań w ojennych. W 1951 r. z k red y tó w k o n se rw ato rsk ich od­ budow ano gotycki szczyt zachodni. O biekt opuszczony przez uży tk o w n ik a (P ań stw o ­ we P rzedsiębiorstw o M łynów G ospodarczych), został w 1964 r., w stanie dużego zaniedbania, p rze jęty przez M uzeum P om orza Ś rodkow ego w 'Słupsku i przeznaczo­ n y n a dział etnograficzny. O becnie m a być całkow icie odbudow any i oddany do użytku. D otychczas w ykonano now e stro p y że lbetow e (częściowo pozostaw iono * drew niane), a dach po uzup ełn ien iu w ięźby p o k ry to dachów ką,

w

trak c ie prac ro z ­ biórkow ych odsłonięto n a elew acji zachodniej i fra g m en tary cz n ie południow ej póżnogotyckie w nęki o łu k a ch zbliżonych w k ształcie do łu k u „kotarow ego” cztero- dzielnego. O bie elew acje zrek o n stru o w an o wg sta n u z pocz. XVI w. P ro je k ty o p ra ­ co w ali: arch itek to n icz n y — inż. K. M acur i inż. A. S tefanow icz, a k o n stru k c y jn y —

inż. C. Cybal (Oddział G dański PKZ), prace k o n se rw ato rsk ie z k red y tó w uży tk o w ­ n ik a prow adzi O ddział Szczeciński PK Z, rob o ty dofinansow ano w ra m a c h U chw ały 418 RM.

Słupsk miasto iStare M iasto w S łu p sk u , zniszczone w tra k c ie działań w o jennych 1945 r. w 70°/o, zachow ało z zabytkow ej zabudow y jedynie k ilk a kam ien ic b arokow o-klasycystycz- n y ch w ry n k u oraz budow le sakralne.

D a w n y k o ś c i ó ł S w. M i k o ł a j a i k l a s z t o r n o r b e r t a n e k ; m u ro ­ w any, z cegły, gotycki, zapew ne z XV w., przeb u d o w an y w la ta c h 1771—72 n a szko­ łę, uległ w 1945 r. dużym zniszczeniom . W .1961 r. p o d jęta została decyzja p rze zn a­ czenia tego obiektu na bibliotekę. W 1964 r. p rzy stąp io n o do odbudow y; dotychczas w ykonano roboty sta n u surow ego zam kniętego i częściowo in stala cy jn e . P ro je k t od­ budow y opracow ał inż. J. M ajdecki (Oddział W arszaw ski PKZ), roboty budow lane p row adził do 1966 r. O ddział G dański PK Z, n a s tę p n ie O ddział Szczeciński PKZ, in ­ s ta la c y jn e — K oszalińskie P rzedsiębiorstw o In ż y n ie ry jn o -In sta la c y jn e w S łupsku. P ra c e finansow ano z k red y tó w P rezydium MRN w S łu p sk u , dofinansow ano w ra - ,mach U chw ały 418 RM.

*K a p 1 i с a S w. J e r z e g o ; zapew ne z 2 poł. XIV w., m u ro w an a , p rzeniesiona zo­ sta ła n a obecne m ie jsc e z przedm ieścia lęborskiego w 1912 r.; ce n tra ln a , n a planie ośm ioboku, z cofniętym i do środka przyporam i. P ra ce k o n se rw ato rsk ie w I960 r. po leg ały na re p e ra c ji w ięźby dachow ej, w ym ianie p o k ry cia (klepka dębowa), u zu ­ p ełn ien iu sto lark i i oszkleniu okien; w ykonał je wg p ro je k tu inż. A. S tefanow icza p d d z ia ł G dański PK Z ze środków k onserw atorskich. O b iek t czasowo służy jako skład n ica m uzealna.

B a r c i n o ( po w. M i a s t k o ) . P a ła c ro d zin y v. M assow ów ; m uro w an y , z cegły, barakow y, z 1 poł. XVITI w., przeb u d o w an y b y ł częściowo w X IX w. U żytkow any po r. 19145 na b iu ra i m ieszk an ia p racow ników PGIR, w y k azy w ał znaczny stopień zniszczenia. W la ta c h 1961—64 przeprow adzono prace rem onto w o -b u d o w lan e. U su ­ n ię to Χ ΊΧ -w ieczne przybudów ki, uzupełniono w ięźbę i w ym ieniono pokrycie m a n ­ sardow ego dachu (dachów ka karpiów ka). B udynek otrzy m ał now e in sta la c je e le k ­ tryczne i w odno-kanalizacyjne. W e w n ę trz u w prow adzono nieznaczne zm iany a d a p ­ tacyjne. Z uw agi n a k a ta stro fa ln y s ta n sta ry c h kom inów oraz w zględy przeciw po­ żarow e (drew niane belki przechodziły przez ściany ikominów) zaszła konieczność ich rozbiórki. Boboty, fin an so w a n e przez u żytkow nika, w y k o n ał Z akład B udow lano- R em ontow y P O R Biesow ice, w g p ro je k tu Woj. B iu ra P ro je k tó w B udow nictw a W iejskiego w Szczecinie.

B u d z i s t o w o (p o w. K o ł o b r z e g ) . K ap lica Św. J a n a ; w zniesiona n a te re n ie podgrodzia starego K ołobrzegu, u fu n d o w a n a w 122)2 r. przez ks. M irosław ę, żonę ks. B ogusław a II, i n a d a n a klasztorow i bened y k ty n ó w w M ogilnie. M urow ana, z ce­ gły, gotycka, z poł. X III w. i X V w., częściowo p rzeb u d o w an a w la tac h 1670, 18Й4 i 189)2. Z nacznie uszkodzona w czasie działań w ojennych, odbudow ana została w la ­ bach 1958—>59 (ii. 6). N adbudow ano zniszczoną wieżę, n o w y hełm stożkow y pobito gontem , dach naw y po n a p ra w ie n iu w ięźby pok ry to dachów ką, zam urow ano w y r­ wy w ścianie zachodniej i w sk le p ie n iu absydy; usunięto ty n k i i neogotycką deko­ ra c ję elew acji zew nętrznych, w yk o n an o no w ą stolarkę, odsłonięto zam u ro w an e p o r­ tale boczne, blendy w y tynkow ano. We w n ętrz u położono d re w n ia n y stro p o ra z u z u ­ pełniono posadzkę. P ra c e ze środków k o n se rw a to rsk ic h wg p ro je k tu K. O rłow skiego w ykonał O ddział G dański PKZ.

B y t ó w . Kościół Św. K a ta rzy n y ; niegdyś p ara fia ln y , w zniesiony z k am ien ia i ce­ gły, gotycki, z poł. X IV w., w ielo k ro tn ie był niszczony i odbudow yw any. S palony w 1700 r., w la ta c h 1712— 16 został odbudow any su m p tem b isk u p a F. S zaniaw skie­ go, z w yko rzy stan iem w ypalonych m u ró w wieży. P ro sto k ą tn ą naw ę w zniesiono w m iejscu p oprzedniej tró jn a w o w e j bazyliki. W czasie działań w ojennyoh 1945 r. kościół uległ sp a len iu — zachow ały się jed y n ie m u ry k a p ita ln e . W 1960 r. w ładze k o n se rw ato rsk ie przygotow ały d o k u m en tację odbudow y. P ro je k t, opracow any przez inż. H. K o łłą taja {Oddział G dański P K Z ) przew id y w ał rozb ió rk ę m u ró w naw y, a w y ­ k o rzy sta n ie n a cele użytkow e jedynie m urów wieży. W la ta c h 1963—65 p rze p ro w a­ dzono roboty rozb ió rk o w e n aw y i b u dow lane wieży. Założono stro p y żelbetow e, w ykonano stolarkę, elew acje ze w nętrzne odczyszczono z tyn k ó w , ostrołukow e b le n ­ dy otynkow ano, a całość p rze k ry to czterospadow ym dachem nam iotow ym . P race w ykonało MPRŒ3 B ytów z k red y tó w P rezy d iu m MRN, ro b o ty dofinansow ano w r a ­ m a ch U chw ały 418 RM. W ieża służy jako sk ładnica zbiorów etno g raficzn y ch regio- ,nu bytow skiego.

B y t ó w . Z am ek; gotycki, w zniesiony rw k. X IV w. przez K rzyżaków , ro zb u d o ­ w an y b ył przez k siążąt p o m o rsk ic h w X V I i pocz. XV,II w. W 1937 r. rozpoczęto iodbudowę i re k o n stru k c ję o biektu z przeznaczeniem n a szkoleniow y ośrodek m ło ­

dzieżowy. D ługoletnia p rze rw a w p rac ach b u d ow lanych spow odow ała znaczną de­ w asta c ję bud y n k u . W la ta c h 195‘7—612 przeprow adzono ze środków k o n se rw a to r­ sk ich prace zabezpieczające, polegające n a przełożeniu p o k ry cia dachowego, w y ­ m ia n ie sto lark i i oszkleniu okien. W skrzydle w schodnim w ym ieniono zniszczone d rew n ia n e stro p y poddasza n a stro p y K lein a (bez rozbiórki w ięźby dachow ej) oraz przeprow adzono ro b o ty b u d o w lan e s ta n u surow ego zam kniętego w sk rzy d le pół­ nocnym (Oddział G dański PKZ). P ro je k t a d a p ta cji całości n a siedzibę w ład z m ie j­ skich, bibliotekę, m uzeum i hotel tu ry sty c zn y w ykonał inż. L. N adolski (Oddział Szczeciński PKZ). Z aaw ansow ane p rac e b u dow lane m u siały ulec przerw ie z pow o­ du b ra k u kredytô'w oraz w ykonaw cy ro b ó t instalacyjnych.

Z abytki nieruchome

Budownictwo murowane

C z ł u c h ó w . Z am ek ; gotycki, w zniesiony przez K rzyżaków w la tac h 1324—65 jako· siedziba k o m tu ra , od p o k o ju to ruńskiego do I ro zb io ru P olski stanow ił siedzibę s ta ­ rostów człuchow skich. W ciągu dziejów zaimeik uległ znacznem u zniszczeniu. W la ­ ta c h 1826—28 n a fu n d a m e n ta c h północnego skrzydła zam ku w ysokiego w zniesiono neogotycki kościół ew angelicki. Z achow ane do dziś m u ry zam ku wysokiego z w ie­ żą oraz ru in y m u ró w podzam czy znajdow ały się w sta n ie znacznej dew astacji. W 1957 r. z k red y tó w konserw atorsikiclh przełożono pokrycie dachow e daw nego kościoła. Dzięki in ic ja ty w ie m iejscow ych czynników społecznych, w la tac h 1861—62' w ykonano prace ad a p ta cy jn e , p rzeznaczając zam ek n a cele użytkow e. Kościół p rze­ budow ano n a salę im prezow o-w idow iskow ą P ow iatow ego Dom u K u ltu ry , upo rząd ­ kow any dziedziniec zam ku wysokiego służy jako am fite a tr, a w ieżę przystosow ano do p otrzeb telew izy jn ej sta cji przekaźnikow ej. Roboty ad ap tacy jn e, finansow ane z k red y tó w ,SPOSiK, w ykonało M PRB Człuchów.

D a r ł o w o ( p o w. . S ł a w n o ) . K aplica Św. Jerzego (d aw n iej — szp itala tręd o ­ w aty c h n a przedm ieściu słupskim ); m u ro w an a, z cegły, ty n k o w an a, gotycka, z XV w., p rze b u d o w a n a w la ta c h 1502 i 1599. Z d ew asto w an a po zakończeniu w ojny, za­ bezpieczona w la ta c h 1962^64, słu ży obecnie jako skład n ica m uzealna. W czasie p r a c rem o n to w y ch w ym ieniono zniszczone pokrycie dachow e i(dachówka k arp ió w - ka), p rzem urow ano fra g m e n ty zw ietrzałych sk a rp i gzym su koronującego, całość ponow nie o tynkow ano, w ykonano now ą sto lark ę. P ra c e p rzep ro w ad zo n e przez Z a ­ k ła d R em ontow y MZBM w D arłow ie, dofinansow ano w ra m a c h U chw ały 418 RM.

D a r ł o w o (p o w. S ł a w n o ) . K aplica cm en ta rn a Św. G ertru d y ; m urow ana, z ce­ gły, gotycka, z 2 poł. XIiV w., ce n traln a , n a p la n ie dw unastoboku, sklepiona. P rz e ­ b u d o w an a w 1618 r. (kopuła), rem o n to w a n a w la tac h 1860 i 1912 (prof. S a c k u r z G dańska). W 1961 r. ze środków k o n se rw ato rsk ich przeprow adzono prace pole­ g ające n a: uzup ełn ien iu u b y tk ó w cokołów i sk arp , zszyciu pęknięć m u ró w i w y ­ m ia n ie p okrycia dachow ego (klepka dębowa). P ro je k t opracow ał inż. H. K ołłątaj, rob o ty przeprow adził O ddział G dański iPKZ. K aplica służy jako k o m u n a ln y dom przedpogrzebow y.

D e b r z n o (p o w. С z ł u с h ó w). M iejskie m u ry obronne; gotyckie, w zniesione z k am ien ia i cegły w k. X IV w. W la ta c h 1961—62 przeprow adzono k o n se rw ac ję ciągu m urów i baszt zachow anego odcinka od stro n y zachodniej m ia sta (il. 7). P r a ­ ce, p ro w a d za n e ze środków k o n se rw ato rsk ich , polegały n a uzu p ełn ien iu b r a k u ją ­ cego lica, p rze m u ro w a n iu ko ro n y i w zm ocnieniu k o n stru k c ji. R oboty zabezpiecza­ jące w g p ro je k tu inż. F. D zierżanow skiego (Oddział W arszaw ski PKZ) w y k o n ał O ddział G dański PKZ.

K a l i s z P o m o r s k i ( p o w. D r a w s k o P o m.). Z am ek; m urow any, z k am ie­ n ia i cegły, późnogotycki, w zniesiony w k. X IV w., g ru n to w n ie odbudow any w połl XV w., około 1600 r. i w k. X V III w. O puszczony i zdew astow any po działaniach w o jen n y ch , popadł w k o m p le tn ą ru in ę (ru n ę ły dachy i w szy stk ie stropy). W la ta c h 1965—66 o b ie k t zabezpieczono: rozebrano n adbudow ane piętro, odgruzow ano, u z u ­ pełniono krzyżow e sk lep ien ia piw nic, w ylicow ano gotyckie ściany p a rte ru i p rz e ­ k ry to je prow izorycznym dachem papow ym . P ra ce p row adziły O ddział G dański PK Z, a od 1966 r. O ddział Szczeciński PK Z. W 1967 r. rozpoczęto przygotow yw anie p ro je k tu technicznego przebudow y n a hotel tu ry sty c zn y i k aw ia rn ię (inż. A. T ym - czyszyn, O ddział Szczeciński PKZ). W tra k c ie odgruzow yw ania Odnaleziono szereg fra g m en tó w renesansow ych k afli fig u ra ln y c h i zdobione plastycznie p ły tk i ce ra­ m iczne daw nej posadzki sali ry ce rsk iej.

K o ś c i e r n i c a ( p o w. K o s z a l i n ) . K ościół filia ln y M arii K rólow ej P olski; m uro w an y , z k am ien ia i cegły, gotycki, z XV w. W 1962 r. w zw iązku z ru ch am i w zgórza kościelnego n a stą p iły znaczne o d k sz tałcen ia w fu n d am e n tac h wieży, co spow odow ało liczne pękn ięcia d niebezpieczne odchylenie w k ie ru n k u zachodnim (około 60 cm). W la ta c h 1963—64 przeprow adzono prace zabezpieczające: w y k o n a­ no zbrojoną p ły tę fu n d am e n to w ą i pod p arto zachodnią ścianę wieży potężnym i p rzy p o ram i; koronę m u ró w ściągnięto m etalow ym i ściągam i pasow ym i na w zór prac przep ro w ad zo n y ch w wieży kolegiaty w K ołobrzegu (il. 8). P ra c e — wg k o n s tru k ­ cyjnego p ro je k tu inż. A. M iki — w ykonano sposobem gospodarczym n a koszt u ży t­ k ow nika.

6. B u d zisto w o (pow. Ko łobrzeg), K aplica p. w. św, Jana, stan po k o n ­ serw acji — 1959 r. fot. F. P ta szyń ski)

7. D ebrzno (pow. C złu ­ chów), m u r y m ie jsk ie — baszta obronna, sta n po ko n serw a cji — 1962 r. (fot. T. Domagała)

8. K ościernica (pow. K oszalin), kościół filia l­ ny, stan po ko n se rw a ­ cji — 1964 r. (fot. D. P taszyńska)

9. Krąg (pow. Sław no), zam ek, sta n po w y k o n a ­ n iu robót za b ezp iecza ­ jących — 1961 r. (fot. F. P ta szyń ski)

K r a j e n k a ( p o w. Z ł o t ó w ) . Kościół p a ra fia ln y Sw. A nny; m uro w an y , z ce­ gły (daw ne skrzydło zachodnie gotyckiego zam ku D onaborskich, przebudow ane w 1774 r. na kościół su m p tem ks. A. S ułkow skiej). R em ontow any był w la tac h 1888 i 1912 (iluzjonistyczna polichrom ia — M aas, Z akrzew ski). W zw iązku z osu­ w aniem się wzgórza kościelnego w y stąp iły groźne p ęknięcia ścian elew acji północ­ nej i wieży. W la ta c h 1958—61 p rzeprow adzano prace zabezpieczające i re n o w a c y j­ ne. Celem w zm ocnienia fu n d am e n tó w w ykonano około 70 m e tró w bieżących b eto ­ now ej ściany oporow ej p rzy zachodniej stro n ie w zgórza kościelnego. Zszyto p ę k ­ nięcia m urów , oczyszczono je z w arstw y ty n k u i w ylicow ano; przełożono pokrycie dachow e naw y, z hełm u wieży u sunięto przegniłe deski p rzy b ite n a zakład i p rz e ­ k ry to go b lachą cynkow ą n a now ym deskow aniu. P ra ce prow adzono sposobem gospodarczym n â koszt użytkow nika. W 1961 r. poddano w zm acn iający m zabiegom k o n se rw ato rsk im polichrom ię pozornego sk le p ie n ia n aw y i odczyszczono cztery m u ro w an e o łtarze. W ykonali to w ra m a c h p ra k ty k w ak a cy jn y c h stu d e n ci W ydziału S ztuk P ięk n y ch UMK w T oru n iu pod k ie ru n k ie m m g ra J. D rążkow skiego.

K r ą g ( p o w. S ł a w n o ) . Z am ek P odew ilsów ; m urow any, z cegły, tynkow any, renesansow y, z około 1580 r., rozbudow any w k. X IX w. Z an ied b an y i niew łaściw ie użytkow any, a n astęp n ie opuszczony, począł popadać w ru in ę — w 1956 r. ru n ę ła baszta południow o-zachodnia, a w 1957 r. oba szczyty, stro p y i sk le p ie n ia piw nic zachodniej części budynku. W la tac h 1958—60 W KZ p rze p ro w ad z ił prace zabezpie­ czające. O biekt odgruzow ano, rozebrano zagrożone stropy, zre k o n stru o w a n o uszko­ dzone sklepienia piw nic, w ykonano stro p y K leina, zre k o n stru o w a n o oba szczyty zachodnie, w ykonano now ą w ięźbę i położono dachów kę. K o p u łk i czterech n a ro ż ­ nych baszt obito gontem (il. 9). Z abezpieczenia — wg p ro je k tu k o n stru k cy jn eg o inż. J. M ajdeckiego (Oddział W arszaw ski PKZ) — dokonał O ddział G dański PKZ. W la ta c h 1961—63 o p rac o w a n y został p r o je k t te chniczny przeb u d o w y zam ku n a cele kolonijno-w czasow e (inż. H. K ołłątaj).

K r ą g ( p o w . S ł a w n o ) . K ościół zam kow y (obecnie filia ln y Z w iastow ania NM P); m uro w an y , z cegły, tynkow any, barokow y, z poł. X V II w., odnaw iany w 1703 r. i po 18912 r. P rz y leg a jąc a od zachodu k ap lica grobow a P odew ilsów z k am ien n ą d e k o ra ­ cją rz e źb ia rsk ą (ok. 1700 r.). P rzeprow adzone w 1958 r. ze środków k o n se rw a to r­ skich p rac e rem ontow e polegały n a re p e ra c ji w ięźby, w y m ianie pokrycia dachow e­ go i now ym otynkow aniu. W la ta c h 1966—67 przeprow adzono prace przy odw odnie­ n iu b u d y n k u o ra z prace rem ontow e w n ętrz a kaplicy grobow ej (Oddział Szczeciński PKZ). Od 1962 r. p row adzone są k o n se rw a to rsk ie prace zabezpieczające przy zespo­ le czterech epitafiów rodziny Podew ilsów i m a rm u ro w y m sa rkofagu (Oddział W a r­ szaw ski PKZ).

S i a n ó w (p o w. K o s z a l i n ) . Kościół p a ra fia ln y Św. S tan isław a K ostki; m u ­ ro w a n a gotycka w ieża oraz n aw a k o n stru k c ji szkieletow ej, w ypełnionej cegłą, z k. X V III w. Obiekt, znajdow ał się w stanie znacznego zaniedbania, a uszkodzony hełm w ieży stw a rz ał zagrożenie bezpieczeństw a publicznego. W la tac h 1962—63 przeprow adzono n a s tę p u ją c e prace: w ym ieniono zniszczone elem e n ty k o n stru k c y j­ ne w ieży i p okryto ją b lachą cynkow ą (uprzednio pom iedziow aną), gotyckie blendy w ytynkow ano. D re w n ian ą k o n stru k c ję naw y zabezpieczono ro ztw orem rozcieńczo­ nego x y la m itu z ro p ą; n a w y p ełn ien iach pól m ię d zy k o n stru k c y jn y c h położono nowe ty n k i w apienne. Od południow ej stro n y naw y dobudow ano now ą za k ry stię wg p r o ­ je k tu inż. inż. A. S tefanow icza i Z. W ysockiego. P ra ce przeprow adzono system em gospodarczym n a ko szt p ara fii. In te re su ją c e , renesansow e w yposażenie w n ętrz a (oł­ tarze, am bona, chrzcielnica, em p o ra organow a) p o d d an e zostało zabiegom k o n se rw a­ to rsk im (m gr S. W ójcik).

S t a r e D r a w s k o ( p o w. S z c z e c i n e k ) . R uiny zam ku „D rabim ” ; gotyckie z X IV w. W la ta c h 1963— 67 odgruzow ano dziedziniec i w ykonano częściowe prace zabezpieczające m u ró w obw odow ych. Pod k ie ru n k iem rngra H. Janochy z O ddzia­ łu A rcheologicznego M uzeum P om orza Ś rodkow ego w K oszalinie przeprow adzono zakrojone n a szeroką skalę b ad a n ia arch eologiczno-architektoniczne. W ykazały one, że zam ek, założony przez joan n itó w (następnie siedziba polskich starostów ), w zn ie­ siono na g ru za ch spalonego w czesnośredniow iecznego grodu słow iańskiego z V III w., a nie n a surow ym korzeniu, ja k dotychczas p rz y p u sz c z a n o 2. W obrębie m urów o b ronnych odsłonięto szereg relik tó w średniow iecznej i now ożytnej zabudow y zam ­ ku, ja k np.: loch n a p lan ie koła pod gotyckim skrzydłem m ieszkalnym , stu d n ię w środku dziedzińca zam kow ego, fu n d a m e n ty dom u sta ro s ty itp. W dziedzińcu od­ słonięto pięć k olejnych w a rstw bruków , przy czym p ierw sza zw iązana była za­ p ew ne z m a jd a n e m grodu. W ydobyto dużą ilość ceram iki, narzędzi, broni (groty) i m o n e t (fałszyw ą p ry m ity w n ą m ennicę) z ok resu w czesnośredniow iecznego i śre d ­ niow iecznego. Poza obrębem m urów odkryto resz tk i w ału w czesnośredniow ieczne­ go grodu, ślady zwodzonego m ostu, drogi m oszczonej drew nem o ra z pozostałości now ożytnych fo rty fik a c ji ziem nych (bastei). P ra ce zabezpieczające i b ad a n ia p ro ­ w adzono ze środków k o n se rw ato rsk ich .

S u c h a K o s z a l i ń s k a ( po w. K o s z a l i n ) . K ościół filialn y Podw yższenia K rzyża Ś w iętego; m u ro w an y , z k am ien ia i cegły, gotycki, zapéw ne z XIV w., p rz e ­ bud o w an y w XV w., re sta u ro w a n y w X IX w. P race k o n se rw ato rsk ie, p rze p ro w a­ dzone w la ta c h 1962—64, polegały n a: zabezpieczeniu ściągam i wieży, w ym ianie p o k ry cia dachow ego, uzup ełn ien iu w y rw w licu m u ró w i w yspoinow aniu zap raw ą w ap ien n ą. P ra ce te ze środków u ży tk o w n ik a przeprow adzono system em gosp o d ar­ czym.

S z c z e c i n e k . Skrzydło zachodnie daw nego zam ku K siążąt P om orskich; m u ro ­ w ane, z cegły, w X IV w., g ru n to w n ie p rzebudow ane (1606— 10) przez ks. F ilip a II. W 1997 r. ze środków k o n se rw a to rsk ic h w ykonano p rac e d ekarskie. W latach 1964— 66 przeprow adzono ca łkow itą odbudow ę, z przeznaczeniem n a hotel tury sty czn y . Wg p la n ó w M ia sto p ro je k tu K oszalin p ra c e te w ykonało M FRB z k red y tó w P K K F iT w Szczecinku.

* H. J a n o c h a , B adania a rcheologiczno-architektoniczne na grodzisku w c zesn o ­ śre d n io w iec zn ym i z a m k u śred n io w ieczn ym w S ta ry m D ra w sk u (D rahim iu) pow . S zc zec in ek w latach 1964—65, „M ateriały Z achodniopom orskie” ХЩ965), s. 461—500.

10. Ś w id w in , za m ek z r e ­ k o n stru o w a n y szc zyt z a ­ chodni sk rzyd ła płn., stan w trakcie prac k o n ­ se rw a to rskic h — 1966 r. (fot. D. P ta szyń ska ) 11. T u czn o (pow. W ałcz), za m ek , stan w trakcie prac ko n serw a to rsk ich — 1967 r. (fot. B. S iw iń ­ ski)

Ś w i d w i n . Z am ek; m urow any, z k am ien ia narzutow ego, w czesnogotycki, z o sta t­ n iej ćw ierci Х Ш w., n a p lan ie trapezoidalnym , w ielo k ro tn ie p rzebudow yw any i rozbudow yw any (cegła). W podupadłym po o sta tn ie j w ojnie obiekcie m ieściła się czasowo szkoła rolnicza. W 1964 r. spłonęło m ieszkalne skrzydło północne, w zn ie­ sione przez K rzyżaków w pocz. XV w. B udynek znajdow ał się w sta n ie znacznego zniszczenia (brak dachów i częściowo stropów w sk rzy d łach zachodnim i północ­ nym ). D ecyzją w ładz te re n o w y ch przeznaczony na dom k u ltu ry , b ibliotekę i hotel tu ry sty czn y , został w la ta c h 196&—-68 całkow icie odbudow any (il. 10). R ozebrano zniszczone (gospodarcze) skrzydło zachodnie (z XVLII w.), a n a jego m iejsce w zn ie­ siono p a rte ro w ą część hotelow ą z m ieszkalnym poddaszem , n aw ią z u ją c ą fo rm ą do w cześniejszej a rc h ite k tu ry ; w .podziemiach (powiększonych) pom ieszczono u rzą d ze­ n ia kotłow ni c.o. S krzydło zachodnie odgruzow ano, p rze k ry to stro p em żelbetow ym i w ysokim dw uspadow ym dachem (zrekonstruow ano gotycki szczyt zachodni). S k rz y ­ dło to adaptow ano n a salę w idow iskow ą. W pozostałych częściach zam ku w ykonano now e stro p y oraz w ięźbę dachow ą. B udynek o trzym ał now oczesne in sta la c je (wod­ no -k an a liza cy jn ą, c.o. i elektryczną). P ro je k t odbudow y o p rac o w a ł inż. A. K ąsi- now ski (Oddział Szczeciński PKZ), ro b o ty p row adziły: do 1966 r. O ddział G dański PKZ, a n a s tę p n ie O ddział Szczeciński PK Z. W elew acjach ze w n ętrzn y ch pozosta­ w iono nie o ty n k o w an e znaczne p a rtie p ierw otnego m u ru kam iennego. C elem za­ bezpieczenia m u ró w przed w ilgocią zastosow ano po raz pierw szy w Polsce (ekspe­ ry m en taln ie ) p r e p a ra ty sylikonow e (w g p ro je k tu inż. inż. J . N ow aka i W. C hyliń­ skiego z O ddziału Szczecińskiego PKZ). O dbudow ę fin an so w an o ze śro d k ó w ko n ­ se rw ato rsk ich ce n tra ln y c h i teren o w y ch .

T u c z n o (p o w . W a ł c z ) . Z am ek W edlów -T uczyńskich; m u ro w an y , z cegły, z detalam i k am ien n y m i (piaskow iec), ren e san so w y , 1S81 r. (skrzydło w schodnie), rozbudow any w la ta c h 1608—31 (sk rzy d ła południow e i zachodnie), przebudow any w 1846 r. (skrzydło zachodnie). (Ma k s z ta łt podkow y, z trz e m a okrągłym i basztam i narożnym i. S k rzy d ło ren esan so w e p o k ry te je st g eom etryczną d ek o ra cją sg raffito - wą. Zam ek, w ypalony w 1947 r., popadł w ru in ę. P rzeznaczony n a dom w czasow y, został w la tac h 1957 i 1960 odgruzow any. W 1966 r. rozpoczęto odbudow ę o biektu; dotychczas w ykonano prace rozbiórkow e i ziem ne sk rzy d ła zachodniego (celem po­ m ieszczenia w pow iększonych piw n icach kotłow ni c.o. i części gospodarczej — kuchni) o raz ro b o ty budo w lan e s ta n u surow ego sk rzy d e ł w schodniego i p o łu d n io ­ wego (il. 11). W g p ro je k tu inż. J. Ł opacińskiego ro b o ty b u d o w lan e prow adzi Od­ dział Szczeciński PKZ. P race fin an so w a n e są ze środków k o n se rw ato rsk ich .

Z ł o c i e n i e c ( p o w . D r a w s k o P o m.). Z am ek W edlów, n a stęp n ie Borcków ; m uro w an y , z cegły, gotycki, z X IV w., w ielo k ro tn ie b ył przeb u d o w y w an y i rozbudo­ w yw any. O sta tn ia pseu d o h isto ry czn a p rzeb u d o w a w la ta c h 1898— 190-6 za ta rła w znacznym sto p n iu jego w arto śc i zabytkow e. O biekt, częściowo zabezpieczony w 1956 r., jednakże n ie u ży tk o w an y od 1945 r., z n a jd u je się w sta n ie daleko p o su ­ niętego zniszozeni-a. W 1966 r. p rzystąpiono do op raco w an ia d o k u m e n tac ji o d budo­ w y o b ie k tu z przeznaczeniem n a O ddział A rchiw um W ojew ódzkiego. P rz ep ro w a

-64

dzone w 1967 r. b ad a n ia arc h eo lo g ic zn o -arch itek to n icz n e pozw oliły na uchw ycenie p ie rw o tn y c h zarysów zam ku oraz odsłoniły jego n a jce n n iejsze w artości a rc h ite k to ­ niczne. P ra ce badaw cze w te re n ie p rzeprow adzili m g r m g r R. Rogosz i A. K ąsinow - ski (O ddział Szczeciński PKZ).

Z ł o t ó w . K ościół p a ra fia ln y W niebow zięcia NiMP; u fu n d o w a n y przez A. K. G ru ­ dzińskiego, w ojew odę poznańskiego, w la tac h 1661—64, jednonaw ow y, z węższym , zam kniętym półkoliście p re z b ite riu m i dw iem a k ap lica m i. S k le p ie n ia kolebkow e z lu n e tam i, z d ek o ra cją s z tu k a te ry jn ą „typu lubelskiego”. O biekt, znacznie zanied­ bany, został w la ta c h 1964—66 podd an y n a koszt użytk o w n ik a g ru n to w n ej r e s ta u ­ racji. W zm ocniono w iężbę dachow ą i n ap ra w io n o pokrycie, o ty n k o w an o e lew ac je zew nętrzne. We w n ę trz u odczyszczono listw y sz tu k a te ry jn e sklepień, a ściany p o ­ k r y to d ek o ra cją fig u ra ln ą , w ykonaną te ch n ik ą sg ra ffito w ą przez A. i L. T orw irtów . Ci sam i arty śc i m a la rz e w y k o n ali k o n se rw a c ję czterech, w ysokiej klasy, o łta rzy b arokow ych, w spółczesnych budow ie kościoła.

Budownictwo drewniane J a s i e ń ( p o w . B y t ó w ) . K ościół filialn y Bożego C iała; d rew niany, k o n stru k c ji sz kieletow ej w y p ełn io n ej cegłą, z k. X V II w., rozbudow any w 1810 r., resta u ro w a n y w la ta c h 1847—61. N a sk u te k przegnicia belek fu n d am e n to w y ch oraz d rew nianych słu p k ó w k o n stru k cy jn y ch , b u d y n ek niebezpiecznie w ychylił się w k ie ru n k u pół­ nocnym . W la ta c h 1659—60 przeprow adzono g ru n to w n y rem o n t k o n stru k cji. U su ­ n ię to w y p e łn ie n ia k o n stru k c ji szkieletow ej, budow lę p o d p arto i w ym ieniono p rz e ­ g n iłe belk i fund am en to w e, założono n o w e n a zaizolow anym p ap ą m u ro w an y m fu n ­ dam encie. S p ro sto w an o p rzechył ściany północnej i w ym ieniono zniszczone odcinki słupów ; ceglane w y p ełn ien ia ścian zaizolow ano p ap ą i otynkow ano. W ym ieniono p o k ry cie dachow e (trzcina). P ra c e ze środków k o n se rw ato rsk ich i u ży tk o w n ik a w y ­ k o n ał W a rszta t R em o n to w o -S to larsk i IM. U zdejczyka z Nożyna.

K l u k i (pow. S ł u p s k ) . Z agroda słow ińska n r 14/15 (skansen); złożona z bu­ d y n k u m ieszkalnego (dw ojak rozbudow any n a tro ja k ) i trzech budy n k ó w gospo­ darczych; drew n ian a, k o n stru k c ji szkieletow ej w ypełn io n ej gliną (od stro n y za­ chodniej sz alo w an a deskam i), k ry ta trzc in ą (X IX w.). Z abudow ania opuszczone zn ajdow ały się w sta n ie p o stę p u ją cej d ew astacji. Z agroda przeznaczona na m uzeum etnograficzne, została w la ta c h 1961—03 całkow icie w y rem ontow ana. W ym ieniono . odcinkam i zniszczone p a r tie podw alin i fu n d am en tó w , uzupełniono b ra k u ją c e

w y p ełn ien ia gliną zm ieszaną z sieczką, zabudow ania pobielono, w ym ieniono trzc i­ now e poszycie dachu, uzupełniono b ra k u ją c e elem en ty w iężby dachow ej i odesko­ w an ia szczytów . W szystkie drew n ian e elem enty zaim pregnow ano środkiem „ T e tra ”. U zupełniono b ra k u ją c e p a rtie sto lark i okiennej i drzw iow ej, założono now ą in s ta ­ la cję elek try czn ą. Z agospodarow aną posesję otoczono d rew nianym , sztachetow ym płotem (il. 12). We w n ę trz a c h b udynków rozm ieszczono w y staw ę obrazu jącą k u l­ tu rę m a te ria ln ą i duchow ą Słow ińców . S cen ariu sz w ystaw y, ja k też w szystkie b a ­ daw cze prace teren o w e w y k o n ała g ru p a naukow ców z M uzeum E tnograficznego

12. K lu k i (pow. Słupsk), sk a n sen — zagroda sło ­ w iń sk a , sta n po k o n ­ serw acji — 1963 r. (fot. F. L achow icz)

i K a te d ry E tn o g rafii UM K w T o ru n iu pod k ie ru n k ie m prof. d r M. Z n am iero w sk iej- P rü ffe ro w e j. P race budow lane m iejscow ym i siłam i w y k o n ał Z akład K em ontow o- Stolanski M. U zdejczyka z Nożyna.

L o t y ń ( p o w . S z c z e c i n e k ) . K ościół p a ra fia ln y Im ien ia N P M arii; d re w n ia ­ ny, k o n stru k c ji szkieletow ej (wieża szalow ana deskam i), w zniesiony w 2 poł. XVTII w. (w 1911 r. przep ro w ad zo n a b y ła re n o w a c ja w nętrza). B udynek, zan ied b a­ ny i częściowo uszkodzony, poddano w la ta c h 1961— 62 k o n se rw a to rsk im pracom rem ontow ym . U zupełniono b ra k u ją c e fra g m e n ty k a m ien n y c h fun d am en tó w , w y ­ m ieniono p okrycie dachow e (gont) i częściowo w ięźbę, przeprow adzono im p reg n ację środkam i grzybobójczym i, uzupełniono sto lark ę. Z ak ry stię ze w zględu n a zły sta n k o n stru k c ji ro ze b ra n o i, po zaim p reg n o w an iu o ra z w y k o n an iu now ego fu n d am e n tu , zm ontow ano ponow nie. P ra ce zabezpieczające ze środków u ży tk o w n ik a w ykonano sposobem gospodarczym .

S t a r z n o i(p o w . M i a s t k o ) . K ościół filia ln y Św. M ikołaja (XVII w.); d re w ­ n iany, k o n stru k c ji zrębow ej, oszalow any deskam i z lisicam i, k ry ty gontem (re m o n ­ tow any w X V III w. i w 1865 r.), znajdow ał się w sta n ie znacznego zaniedbania. W 1964 r . przeprow adzono k o n se rw a to rsk ie p rac e zabezpieczające. U zupełniono b r a ­ k u ją c e elem enty fu n d a m e n tó w k am iennych, w ym ieniono zniszczoną podłogę d rew ­ n ia n ą, uzupełniono elem e n ty szalo wiania, w ym ieniono pokrycie dachow e (gont). W ścianach wieży w ykonano dw a otrwory okienne, a w o knach naw y w ym ieniono stolarkę. W szystkie d rew n ian e elem e n ty zaim pregnow ano x ylam item . Zniszczone ogrodzenie cm en ta rz a kościelnego (sia tk a n a m u ro w an y c h słupkach) zastąpiono d rew n ian y m płotem sztachetow ym . P ra c e n a koszt u ż y tk o w n ik a w ykonano sposo­ bem gospodarczym .

S t a r a W i ś n i e w k a ( p o w . Z ł o t ó w ) . Kościół Św. M a rc in a; drew niany, k o n ­ stru k c ji zrębow ej, oszalow any deskam i, w zniesiony w 1647 r. przez D ziałyńskich. W 1958 r. przeprow adzono prace zabezpieczające: w zm ocniono elem enty k o n s tru k ­ cyjne ścian n aw y i w ieży oraz w ym ieniono pokrycie dachow e (gont) (il. 13). P ra ce te n a koszt u ży tk o w n ik a w ykonano sposobem gospodarczym .

W i e l i n ( p o w . S ł a w n o ) . K ościół filia ln y C h ry stu sa K róla; drew n ian y , k o n ­ s tru k c ji szk ieleto w ej w y p ełn io n ej cegłą, w zniesiony w 1689 r. (w 1914 r. p rzeb u d o ­ w a n a była ściana frontow a). N a sk u te k przegnicia belek podw aliny, nastąp iło groź­ ne osiadanie ścian naw y. P rzeprow adzone w 1964 r. prace zabezpieczające polegały na: ro ze b ra n iu fra g m e n ta m i w y p ełn ień ceglanych k o n stru k c ji szk ieleto w ej n a w y ­ sokości około 1 m i w ym ien ien iu zniszczonej podw aliny po uprzednim p rzem u ro - w an iu fu n d am e n tó w (il. 14). Do p rac tych konieczne było w yko n an ie k o n stru k c ji p o d trzy m u jącej g ó rn ą p a rtię kościoła. Po zakończeniu w ym iany podw alin, w y p e ł­ niono pola k o n stru k c ji szkieletow ej ponow nie cegłą, otynkow ano i pom alow ano w apnem . W ym ieniono zniszczone elem en ty sto la rk i okiennej. Wieżę pokryto gon­ tem . P ra c e w ykonano sposobem gospodarczym n a koszt u żytkow nika.

13. Stara W iśn ie w k a (pow . Z łotów ), kościół p. w . Sw . M arcina, sta n po ko n serw a cji — 1959 r. (fot. D. P ta szyń ska ) 14. W ielin (pow. S ła w ­ no), kościół filia ln y , sta n w trakcie k o n serw a cji — w y m ia n a pod w a lin y — 1964 r. (fot. F. P ta s z y ń ­ ski)

Z abytki

Rzeźba

Z ł o t ó w . Dom przy ul. W ojska P olskiego !2a; drew niany, szczytow y, k o n stru k c ji szkieleto w ej w y pełnionej gliną (częściowo cegłą), w zniesiony w 1 poł. X V III w., w ielo k ro tn ie był przebudow yw any. W il962 r., ze w zględu n a zły sta n techniczny, przeznaczony został przez w ładze m ie jsk ie do rozbiórki. D zięki in te rw e n c ji k o n ­ se rw a to rsk ie j, dom ten w la tac h 1964—66 całkow icie odbudow ano z przeznaczeniem n a siedzibę M uzeum Ziem i Z ło to w sk ie j3 P ro je k to w a n a początkow o częściow a w y ­ m ia n a zniszczonych elem entów k o n stru k c y jn y c h obu ścian szczytow ych n ie m ogła być n ie ste ty zrealizow ana, gdyż zniszczenie d rew n a okazało się zbyt duże. Obie te ściany zostały z re k o n stru o w a n e w iern ie wg p ie rw o tn y c h wzorów . D rew n ian e belki stropow e w n ajb ard zie j uszkodzonych m ie jsc ac h w zm ocniono i podw ieszono do po d ­ ciągu żelaznego, za p rojektow anego w pom ieszczeniu strychow ym . Ś ciany oficyny podm u ro w an o cegłą do w ysokości I p ię tra, a w specjaln ie w y k o n an ej piw nicy (pod oficyną) pom ieszczono k o tłow nię c.o. B udynek otrzy m ał in stala cje w o d n o -k a n aliza­ c y jn ą i elektryczną. Z achow ane zostały in te re su ją c e urząd zen ia kom inow e oraz sk ro m n e elem e n ty daw nego w y stro ju (kom inek). P ro je k t arch itek to n iczn y , w ielo­ k r o tn ie w tra k c ie p ra c ro zbiórkow ych k o ry g o w a n y i u zu p e łn ia n y o n iezn an e p o ­ przednio szczegóły, w yk o n ali inż. inż. P. G ahtkiew icz ii J. W idaw ski, p ro je k t k o n ­ s tru k c y jn y — inż. K. Kakowslki (ZHAiiS W ydziału A rc h ite k tu ry PW ). P ra c e k o n ­ se rw a to rsk ie przep ro w ad ziła W ielobranżow a S półd zieln ia Z ao p a trze n ia i Z bytu w Z łotow ie z k red y tó w k o n serw ato rsk ich .

K r ą g (p o w. S ł a w n o ) . S ark o fa g A. P odew ilsa z kaplicy grobow ej przy d aw ­ n y m kościele zam kow ym ; barokow y, z 1699 r. (David H asen), m a rm u ro w y (czer­ w ony m a rm u r w ęgierski), z alab a stro w ą d e k o ra c ją rzeźbiarską. Z dew astow any po

1945 r. (wieko i tu m b a ro zb ite n a k ilk a d ziesią t części) został w la ta c h 1960—61 za­ k o n serw o w an y (il. 15). Poszczególne części u zupełniono w m ie jsc ac h u b y tk ó w tw o ­ rzyw em , o trzym anym z żyw icznego spoiw a v in o fle x z odpow iednią m ączką k a ­ m ien n ą. Całość zm ontow ano now ym i śru b am i za pom ocą sz k ieletu m etalow ego — częściowo uzupełnionego — znajdującego się w e w n ą trz tum by. W m ie jsc ac h złączeń zam ontow ano uzupełnione fra g m e n ty roślinnego o rn am e n tu 'alabastrow ego. N a w ie ­ k u um ieszczono krzyż z u zu pełnioną p ostacią C h ry stu sa. S ark o fa g ustaw iono p o ­ n o w n ie w k ap licy grobow ej. P ra ce p rze p ro w ad z iła P ra co w n ia R zeźby O ddziału W arszaw skiego PK Z (St. Kiliiszek).

K r ą g (p o w. S ł a w n o ) . E p ita fiu m H . P odew ilsa z kaplicy grobow ej; barokow e, po 1696 r., d rew niane, ty p u architektonicznego, przyścienne, z m a rm u ro w y m po­ p ie rsiem zm arłego. B rakow ało kilk u części elem e n tó w architek to n iczn y ch , p o w ierz ch ­ n ia polichrom ii zniszczona by ła w 50%, odspojona od podłoża. Zabezpieczono re sz tk i p olichrom ii em u lsją polioctanu w inylu, oczyszczono, ub y tk i w drew nie uzupełniono i z re k o n stru o w a n o b ra k u ją c e części; drew no zaim pregnow ano vinoflexem ,

uzupeł-5 P. G a r t k i e w i c z , J. W i d a w s k i , Z p ro b le m a ty k i ko n serw a cji budow li s z k ie ­ le to w y ch . X V II I -w ie c z n y dom w Z łotow ie, „O chrona Z ab y tk ó w ” XIX(1966), n r 1(72), s. 32—54.

15. K rąg (p o w . Sław no), sar­ ko fa g m a rm u ro w y A. P o d e­ w ilsa w trakcie prac k o n s e r­ w a to rskich , stan po zm o n to ­ w a n iu — 1961 r. (fot. A r c h i­ w u m P K Z W arszaw a)

niono u b y tk i polichrom ii z a p raw ą z k red y i polioctanu w inylu — p a rtie u zu p e ł­ n io n e p u n k to w an o 'tem perą jajo w ą. Pnące pod k ie ru n k iem St. M ajew sk iej w y­ k o n ała w la tac h 1961-63 P ra co w n ia M a larstw a O ddziału W arszaw skiego PKZ. K r ą g ( p o w . S ł a w n o ) . E p ita fiu m A. Podew ilsa z kaplicy grobow ej; barokow e, po 1697 r. (analogiczne), m iało b ard z iej zniszczone (przez owady i wilgoć) elem enty drew n ian e i pozbaw ione było zu p ełn ie o ry g in aln ej polichrom ii. Po dezynsekcji i im p reg n acji drew na, w zm ocniono k o n stru k c ję przez rozklejenie i ponow ne s k le ­ je n ie poszczególnych elem entów . U sunięto odpadającą, n ieoryginalną (zbutw iałą) zapraw ę, a całość polichrom ii z re k o n stru o w a n o na podstaw ie ep itafiu m H, P o d e­ w ilsa. P ra c e pod k ie ru n k iem J. Ł ąc zy ń sk iej w y k o n ała w la ta c h 1965-66 P raco w n ia Sztulki Z dobniczej O ddziału W arszaw skiego PKZ.

P o s t o m i n o ( p o w . S ł a w n o ) . C h ry stu s U krzyżow any — rzeźb a z kościoła filialnego; d rew niana, ren e san so w a , z pocz. XVH w. U stalono, że p a rtia to rsu i .nóg w ew n ątrz rzeźby je st całkow icie zniszczona przez szkodniki i postanow iono ją w ym ienić. P o d o kładnym oczyszczeniu rzeźby z bru d u , całą polichrom ię z w y­ ją tk ie m uby tk ó w i części n ie m alo w an y ch (plecy), oklejono dw udziestokrotnie (sto p ­ niowo) b ib u łk ą ja p o ń sk ą z p a s tą w oskow ą i alkoholem poliw inylow ym ; stw orzyło to m ocną, zabezpieczającą form ę, p o zw alającą n a usunięcie zniszczonej s tru k tu ry drew na. U sunięto ją przez otw ory u b y tk ó w i specjalnie w ycięty otw ór od s tro n y pleców . D okładnie oczyszczone w n ętrz e rzeźby nasycono żyw icą epoksydow ą — epidianem z plastifiikatorem . N astępnie, n a k ła d a ją c cienkie w arstw y , w ypełniono całą rzeźbę tro cin am i, zm ieszanym i ze sztu czn ą żyw icą epoksydową. U sunięto za­ bezpieczającą b ib u łk ę, m e ch an iczn ie u su n ię to przem alow ania, u b y tk i uzupełniono trocinam i z epidianem i w ypun k to w an o . Rzeźbę um ocowano n a d ru ta c h m iedzia­ n y ch i przytw ierdzono do krzyża. P rz ed zm ontow aniem całość pokryto cienką w a r­ ste w k ą p asty w oskow ej. Po k o n se rw ac ji o biekt n ad a l służy celom k u ltu . P race pod k ie ru n k ie m St. M a jew sk ie j w y k o n ał w 1966 r. A. IMilewski z O ddziału W arszaw ­ skiego PKZ.

R a r w i n o ( p o w . B i a ł o g a r d ) . D w a fra g m en ty nie zachow anej kom pozycji U krzyżow anie, pochodzącej zapew ne z nie istniejącego try p ty k u ; późnogotyckie, z pocz. X V I w., z d rew n a lipow ego, polichrom ow ane (tem pera). S klejono pęknięcia, ub y tk i u zupełniono m a są tro cin o w ą z k le jem stolarskim , następnie odw rocia rzeźb nasycono vinoflexem z toluenem . P ęcherze W warstw ie m alarsk iej i łu sk i fa rb y przy k lejo n o em u lsją p olioctanu w in y lu . P rzem alo w an ia usunięto częściowo ch em icz­ n ie (p a sta p ara fin o w a z ro zpuszczalnikam i) z p a rtii złoconych oraz m echanicznie z p a rtii p rzem alow anych cienko. C ałość p o k ry to w a rste w k ą pasty w oskow ej z w e r­ niksem . P ra c e w 1964 r. w y k o n ali J. K o liń sk a, A. M ilew ski (Oddział W arszaw ski PKZ). Rzeźbę po k o n se rw ac ji przekazano do zbiorów (Muzeum P om orza Ś rodko­ wego w Słupsku.

S ł u p s k . G ru p a U krzy żo w an ia z kościoła parafialnego N1MIP; późnogotycka, z pocz. X V I w. (M istrz Paw eł), złożona z rzeźb C h ry stu sa n a K rzyżu, (Matki B oskiej B olesnej, św. J a n a i 3 aniołków z a try b u ta m i M ęki P ańskiej. 'Rzeźby oczyszczono, u trw alo n o polichrom ię, odw rocie rzeźb nasycono środkam i konserw ującym i, u su n ię ­ to p rzem alow ania, zapun k to w an o u b y tk i i uzupełniono złocenia; całość zabezpie­ czono w arstw ą w osku. P ra c e n a koszt użytk o w n ik a w ykonał w 1959 r. P. Żyngiel.

K o ł o b r z e g . P olichrom ia ścien n a z około 1400 r. (fresco secco) z k o le g iaty . Malarstwo ścienne Z aty n k o w a n a w okresie refo rm a c ji, odsłonięta w la tac h 1887-90 i g ru n to w n ie

o d resta u ro w a n a (G rim m er). P o zniszczeniach w ojennych 1945 r. zachow ały się sceny ,JPanny m ą d re i g łu p ie ” n a polach za m urow anych daw nych otw orów okien ­ nych p ie rw o tn e j trzynaw ow ej h ali (boczna naw a północna), tzw. „filar b a rw n y ” w naw ie głów nej i częściowo n a sk le p ie n iac h przyziem ia wieży (il. il. 16, 17). M alo­ w idła były w bardzo złym sta n ie te chnicznym : ty n k i częściowo zm urszałe, liczne odp arzen ia w yp raw y , zaw ilgocenia i w y k ry stalizo w an ia się soli. P ra ce zabezpie­ czające, przeprow adzone etap am i w la ta c h 19614—67, polegały n a : w zm ocnieniu o ry ­ g in a ln ej zm urszałej zapraw y p rze z w ielo k ro tn e nasycanie w odą w apienną, położe­ n iu pęcherzy przez w yko n an ie zastrzyków z em ulsji p olioctanu w inylu, u

16. K ołobrzeg, ko leg ia ­ ta, sk le p ie n ie w w ieży , stan po k o n serw a cji — 1967 r. (fot. W . G órski)

17. K ołobrzeg, ko leg ia ­ ta, fra g m e n t g o ty ck iej polichrom ii „Panny m ą ­ dre i g łu p ie”, sta n po pracach za b e zp iec za ją ­ cych — 1966 r. (fot. R. K a zim ierski)

18. S ła w sk o (pow. S ła ­ wno), kościół filia ln y p. w. Sw. Sw. P iotra i P a ­ wła, fra g m e n t p o lich ro ­ m ii sklep ien ia n a w y g łów nej, sta n po z d ję ­ ciu pobiał — 1966 r. (fot. A. M a jchrzak)

niu u b y tk ó w zap raw ą w ap ie n n o -p iask o w ą . W polichrom iach części w ieżow ej u b y tk i z a p u n k to w an o k re sk ą śred n ią, duże ła ty założono p la m ą. W części naw ow ej (po­ zbaw ionej dachu) k o n se rw a c ję ograniczono do zabezpieczenia zachow anych fra g ­ m e n tó w /(bez uzupełnień). W czasie p ra c w południow ej w ieży spod barokow ego o rn a m e n tu roślinnego odsłonięto p rzy że brach sk le p ie n n y ch 'fragm enty gotyckiej d ek o racji p o w tarz aln e j w fo rm ie stylizow anych liści koniczyny. iPrace z k red y tó w k o n se rw a to rsk ic h w y konały P raco w n ia M a larstw a O ddziału W arszaw skiego PK Z o ra z D ośw iadczalne P raco w n ie P lasty czn e Z PA P w Łodzi.

S ł a w s k o ( p o w . S ł a w n o ) . P o lich ro m ia w kościele filia ln y m Św.Św. P io tra i P a w ła ; gotycka, o d sło n ięta w 19/66 r., w czasie p ra c ren o w acy jn y ch w n ę trz a : n a sk lep ien iach n aw bocznych i n aw y głów nej — w postaci gw iazd p ię cio ram ien ­

nych, w ici ro ślin n y ch , p ry m ity w n y c h k w ia tó w , kół, lask o w an y ch krzyży i tró jlis t- n y c h koniczyn (analogicznych ja k w kolegiacie kołobrzeskiej), zakończonych n ie ­ k ied y strza ła m i (il. 18). P o liah ro m ia w ko lo rach czarnym (czerń organiczna), czer­ w onym (czerw ień żelazow a) i zielonym (zieleń m iedziow a), dzieli się w y raźn ie n a

dw ie części: kom pozycje w pierw szym i drugim przęśle od w schodu — w w yższym stoipniu artystyczne, a pozostałe — b ard z iej p ry m ity w n e i przy p ad k o w e. Obie czę­ ści różnią się kolorystycznie. M alo w id ła odsłonięto spod je d e n a stu w a rstw pobiał w ap ie n n y ch i kredow ych. U sunięto s ta re kity, oczyszczono i u trw alono ro ztw o rem w odnym polioctanu w in y lu . U bytki ty n k u uzupełniono za p raw ą w a p ie n n o -p iask o ­ w ą; b rak u ją cy c h fra g m en tó w kom pozycji w zasadzie nie rek o n stru o w a n o ; drobne u b y tk i poszczególnych elem entów d e k o ra cy jn y c h p u n k to w an o k re sk ą poziom ą su ­ chym i b arw n ik a m i z alkoholem poliw inylow ym . P ra ce k o n se rw a to rsk ie , częściowo z k red y tó w k o n se rw ato rsk ich , w la ta c h Ш 6 —>6? w y k o n ał (S. W ójcik (PSP »Ko­ szalin).

B u c z e k W i e l k i (p o w . Z ł o t ó w ) . „K oronacja NMiP” — obraz z kościoła parafialn eg o ; olej na desce, barokow y, z 1 poł. X V II w. (H. H an?). O braz nasycono w ielo k ro tn ie vinoflexem od s tro n y odw rocia oraz lica przez liczne o tw o rk i po k o ­ ła tk ac h . Ł uski fa rb y zaprasow ano za pom ocą m asy w oskow ej. Po oczyszczeniu lica u sunięto chem icznie i m echanicznie w arstw ę pożółkłego w ern ik su , otw o rk i po ow adach w ypełniono m asą k red o w ą »z alkoholem poliw inylow ym . P u n k to w an ie tech n ik ą żyw iczną w ykonano po uprzednim p o kryciu obrazu cienką w a rstw ą w e r­ n ik su m astyksow ego. O braz po k o n se rw ac ji służy n a d a l celom k u ltu . P race w 1966 r. p rzeprow adziła K. Iw a n ic k a (O ddział W arszaw ski PKZ).

B u k o w o M o r s k i e ( p o w. S ł a w n o ) . Poliptyik z kościoła poew angelidkie- go (daw nego cysterskiego); fu n d a c ja opata H. K resza, z 1510-35. Zachow iane szafa i sk rz y d ła (tłu sta te m p e ra n a desce dębow ej) (il. 19). M alow idła, p o k ry te w a rstw ą b ru d u i pociem niałych w ern ik só w , w ykazyw ały liczne u b y tk i fa rb y i izaprawy, za­ m alow ane olejno. W erniks usuw ano chem icznie i m echanicznie, liczne pęcherze zlikw idow ano za pom ocą em u lsji poliw inylow ej i m asy w oskow ej. U b y tk i w y p eł­ niono k ite m k le jo w o -k red o w y m ; całość zaw erniksow ano i p u n k to w an o n a spoiw ie żyw icznym . P ra ce z k red y tó w k o n se rw a to rsk ic h w yko n ała w 1961 r. P raco w n ia M a larstw a O ddziału W arszaw skiego PKZ. P o lip ty k po k o n se rw ac ji »przekazany zo­ sta ł do zbiorów M uzeum w D arłow ie (obecnie M uzeum P om orza Środkow ego w Słupsku).

D e b r z n o ( p o w C z ł u c h ó w ) . O b ra z z kościoła parafialn eg o , prze d staw ia ją cy M a tk ę B oską n a sm oku (apokaliptyczna?); olej n a płótnie, w czesnobarokow y, z pocz. X V II w. (krąg tw órczości H. H ana?). O braz p rzy tw ierd zo n y gw oździam i do deski, zniszczony szczególnie w dolnej p a rtii w 60°/o (b ra k i fa rb y z za p raw ą — sm ok m ało czytelny). O b raz zdjęto z deski, zdublow ano n a k la jste r, lico oczyszczo­ no z bru d u , u b y tk i uzupełniono m asą k red o w ą z alkoholem poliw inylow ym . W y ­

Malarstwo sztalugowe

19. B u ko w o M orskie (pow. Sław no), s k r z y d ­ ła p o lip ty k u c y ste rsk ie ­ go, sta n po ko n serw a cji — 1962 r. (jot, F. L a ­ chow icz)