Barbara Strzałkowska
Księga Kapłańska w Septuagincie
Collectanea Theologica 80/4, 67-84BARBARA STRZAŁKOWSKA, WARSZAWA
KSIĘGA KAPŁAŃSKA W SEPTUAGINCIE
Księga Kapłańska jest bardzo specyficzna nie tylko na tle Starego Testamentu, ale nawet całego Pięcioksięgu, choć stanowi jego waż-ną, centralną część. Odróżnia ją od pozostałych zwłaszcza jej praw-ny (w większości) charakter, szczególna teologia z nim związana, a także język. Ta odmienność Księgi Kapłańskiej sprawia, że zwłasz-cza dla chrześcijańskich czytelników wciąż pozostaje ona mało znana i niezrozumiała. Trudność chrześcijańskiej lektury Kpł nie jest zresz-tą niczym nowym – już Orygenes w swoich Homiliach o Księdze
Kapłańskiej (VII,1) oburzał się, że chrześcijanie nie chcą jej czytać,
uważając ją za nieaktualną1. Ta „nieaktualność” miała przynajmniej
dwa powody. Po pierwsze, większość przepisów Kpł została – z per-spektywy chrześcijańskiej – uznana za wypełnioną w najgłębszym sensie w dziele Jezusa Chrystusa i zastąpiona innymi praktykami – dlatego jej lektura mogła wydawać się niektórym zbędna (przeciw-ko czemu buntował się Orygenes)2. Po drugie, większość przepisów,
z których składa się Kpł, stała się martwa po zburzeniu świątyni jero-zolimskiej w 70 r. po Chr., kiedy z konieczności musiano zaniechać praktyk kultycznych, na których oparta była cała myśl i struktura księgi.
O ile pierwszy powód dotyczył chrześcijan, o tyle druga okolicz-ność dotknęła także żydowskiego postrzegania Księgi Kapłańskiej, której interpretacja w pierwszym okresie po zburzeniu świątyni
mu-1 Por. komentarz do tego tekstu: P. H a r l é, D. P r a l o n, La Bible d’Alexandrie III: Le Lé-vitique. Traduction du texte grec de la Septante, Introduction et Notes, Éditions du CERF, Paris
1988, s. 13. Wydania tego tekstu Orygenesa, por. O r y g e n e s (O r i g è n e), Homélies sur le
Lévitique, t. I, Homélies I-VII, M. B o r r e t, Sources Chrétiennes t. 286-287, Paris 1981.
Pols-kie wydanie tego dzieła zob. S. K a l i n k o w s k i (tłum. i oprac.), Homilie o Księgach Rodza-o Księgach Rodza-ju, Wyjścia, Kapłańskiej, Pisma Starochrześcijańskich Pisarzy 31/2, Warszawa 1984.
siała się dokonywać w innym wymiarze niż dotychczas3. Jednak
sprzed tego czasu mamy w judaizmie przykłady rozważania tej księ-gi i jej rozporządzeń, wśród których chyba najważniejsze miejsce zaj-mują te żydowskie tradycje, które przyczyniły się do jej objaśnienia na potrzeby wspólnot, żyjących niejednokrotnie z dala od samej świą-tyni, w diasporze, na długo przed chrześcijaństwem i na długo przed tragedią 70 r. po Chr. Jednym z najważniejszych świadectw lektury i interpretacji Księgi Kapłańskiej z tego czasu jest z pewnością jej najstarszy przekład na język grecki zawarty w Septuagincie (LXX Kpł) – owoc diaspory żydowskiej w Aleksandrii okresu hellenistycz-nego4. Przekład ten, a także związana z nim tradycja interpretacji Kpł,
przyjęła się także – mimo wspomnianych problemów – we wczesnym chrześcijaństwie5.
3 Na ten temat zob. W. C h r o s t o w s k i, Księga Kapłańska w judaizmie rabinicznym,
s. 33-66 w niniejszym numerze; por. też H. K. H a r r i n g t o n, The Rabbinic Reception of
Leviticus, w: R. R e n d t o r f f, R. K u g l e r, S. S m i t h B a r t e l (red.), The Book of Leviti cus. Composition and Reception, Supplements to Vetus Testamentum XCIII, Leiden 2003,
s. 383-402.
4 Na temat Księgi Kapłańskiej w LXX powstało wiele opracowań. Obok fragmentów
w ogólnych opracowaniach dot. Septuaginty, pierwsze większe opracowanie Kpł w LXX po-wstał ona początku XX w.; K. H u b e r, Untersuchungen über den Sprachcharakter des
grie-chischen Leviticus, Verlag Alfred Töpelmann, Giessen 1916. Por. także inne (nowsze) opracow-Por. także inne (nowsze) opracow-ania książkowe: U. R a p a l l o, Calchi ebraici nelle antiche versioni del Levitico: Studio sui
Settanta, la Vetus Latina e la Vulgata, Studi Semitici 39, Consiglio Nazionale delle Ricerche:
Is-tituto per la Civiltà Fenicia e Punica, Roma 1971; P. H a r l é, D. P r a l o n, La Bible
d’Alexan-drie III: Le Lévitique ; J. W. W e v e r s, The Text History of the Greek Leviticus, Vandenhoeck
& Ruprecht, Göttingen 1986; t e n ż e, Notes on the Greek Text of Leviticus, Septuagint and Cognate Studies-Society of Biblical Literature 44, Scholars Press, Atlanta Georgia 1997. Por. też M. A. Z i p o r, Studies in the Septuagint of Leviticus, Bar-Ilan Memorial to H. M. Shapiro 9(1972)1, s. 92-101 [artykuł w języku hebrajskim, z podsumowaniem angielskim]; S. M e t s o, E. Ch. U l r i c h, The Old Greek Translation of Leviticus, w: R. R e n d t o r f f, R. K u g l e r, S. S m i t h B a r t e l (red.), The Book of Leviticus. Composition and Reception, s. 247-268; D. L. B ü c h n e r, Translation Technique in the Septuagint Leviticus, w: S. E. P o r t e r (red.),
Diglossia and Other Topics in New Testament Linguistics, Sheffield Academic Press, Sheffield
2000, s. 92-106. Bibliografia dot. LXX Kpł zob. M. A. Z i p o r, Res bibliographicae: The Greek
Version of Leviticus, Biblica 79(1998)1, s. 551-562.
5 Por. P. H a r l é, D. P r a l o n, La Bible d’Alexandrie III: Le Lévitique, s. 13. Na te-Na
te-mat roli Septuaginty w tradycji Kościoła pierwszych wieków zob. M. M ü l l e r, The First
Bi-ble of the Church: A Plea for the Septuagint, Journal for the Study of the Old Testament
Sup-plement Series 206, JSOT Press, Sheffield 1996; a także t e n ż e, Graeca sive Hebraica
veri-tas? The Defence of the Septuagint in the Early Church, Scandinavian Journal of the Old
Testa-ment 2(1989)1, s. 103-124; t e n ż e, The Septuagint as the Bible of the New TestaTesta-ment Church:
Some Reflections, Scandinavian Journal of the Old Testament 7(1993)2, s. 194-207. Na temat
interpretacji wczesnochrześcijańskiej Księgi Kapłańskiej zob. A. D e s t r o, M. P e s c e, La
dell’esege-Dzieje powstania i datacja pierwotnego przekładu greckiego kpł (Old Greek)
Wiadomo, że wśród ksiąg przekładanych z języka hebrajskiego na grecki w pierwszej kolejności przełożono te, które stanowiły najważ-niejszą spuściznę dla biblijnych Izraelitów: Torę. Księga Kapłańska, stanowiąc „serce Tory”6 (w wymiarze dosłownym – w układzie
Pię-cioksięgu Kpł stanowi jego środkową część; i w wymiarze symbo-licznym – jako ta, której interpretacja pozwala zrozumieć całość), została zatem przełożona jako jedna z pierwszych, wraz z pozostały-mi czterema księgapozostały-mi.
O historii przekładu Tory, w tym Kpł, na język grecki opowia-da legenopowia-da utrwalona w Liście Pseudo-Arysteasza7,
wspominają-ca czas, w którym zdecydowano się przełożyć Torę na język grecki, po raz pierwszy oddając jej treść w języku innym niż ten, w któ-rym powstała. Legenda ta mówi, że stało się to za czasów panowania Ptolemeusza II Filadelfa (285-247 przed Chr.), który posłał do arcy-kapłana świątyni jerozolimskiej, Eleazara, oznajmiając mu, że mając na względzie łaskawość wobec Judejczyków proh|rh,meqa to.n no,mon u`mw/n meqermhneu,etai gra,mmasin ~Ellhnikoij evk tw/n parV u`mw/n
si (La purità e il culto nel Levitico. Interpretazioni ebraiche e cristiane) 13(1996) 1, s. 15-37; J. M a i e r, La Torah di purità nel Levitico e sua trattazione nella letteratura giudaica del
perio-do del seconperio-do Tempio e nei primi secoli cristiani, tamże, s. 39-66; B. C h i l t o n, Jesus, Levit-ical Purity and the Development of Primitive Christianity, w: R. R e n d t o r f f, R. K u g l e r,
S. S m i t h B a r t e l (red.), The Book of Leviticus. Composition and Reception, s. 358-382; G. J. W e n h a m, Leviticus and the Christian, w: t e n ż e, The Book of Leviticus, The New In-ternational Commentary on the Old Testament 3, William B. Eerdmans Publishing Company Grand Rapids, Michigain 1979, s. 32-37; E. C o r t e s e, L’esegesi cristiana, w: E. C o r t e s e, P. K a s w a l d e r, Il fascino del sacro. Alla riscoperta del libro del Levitico, Narrare la Bibbia 3, Edizioni San Paolo, Milano 1996, s. 21-25.
6 Por. G. A u l d, Leviticus at the Heart of Pentateuch, w: J. F. A. S a w y e r (red.), Read-ing Leviticus. A Conversation with Mary Douglas, JSOT Supplement Series 227, Academic
Press Sheffield, 1996, s. 40-51.
7 Na ten temat Listu Pseudo-Arysteasza, powstała bardzo bogata literatura. W artykule
od-wołuję się do jej tekstu krytycznego, opracowanego i skomentowanego przez H. S. J. Thackereya w: H. B. S w e t e, An Introduction to the Old Testament in Greek, Cambridge University Press, Cambridge 19142, s. 533-606. Tekst ten wydany został także osobno: H. S. J. T h a c k e r e y,
W. O. E. O e s t e r l e y, G. H. B o x, The Letter of Aristeas: Translated with an Appendix
of Ancient Evidence on the Origin of the Septuagint, Translations of Early Documents 2,
So-ciety for the Promotion of Christian Knowledge, Macmillan Publishing Company, London-New York 1917. W języku polskim przekład i komentarz wraz z bogatą bibliografią przedmiotu zob. M. W o j c i e c h o w s k i, List Pseudo-Arysteasza, Studia Theologica Varsaviensia 40(2002)1, s. 121-167.
legome,nwn ‘Ebrai?kwn gramma,twn i[nV u`pa,rch| kai. tau/ta parV h`mi/n evn biblioqh,kh| su.n toi/j a;lloij basilikoi/j bibli,oij („postanowili-śmy wasze prawo przełożyć na litery greckie z tego, co przez was na-zywane jest literami hebrajskimi, żeby i ono znajdowało się u nas w bibliotece z innymi księgami królewskimi”)8 i prosząc arcykapłana
o przysłanie do Aleksandrii ludzi, którzy mieliby tego przekładu do-konać. Arcykapłan Eleazar zgodził się wysłać do Aleksandrii siedem-dziesięciu dwóch a;ndraj kalw/j bebiwko,taj presbute,rouj evmpeiri,an e;contaj tou/ no,mou kai. dunatou.j e`rmhneu/sai („mężów dobrze żyją-cych, starszych, mających doświadczenie w prawie i zdolnych do tłu-maczenia”)9, po sześciu z każdego z dwunastu pokoleń Izraela (od
tego pochodzi późniejsza nazwa przekładu: „przekład siedemdziesię-ciu [dwóch]”; a także jego skrót: LXX)10. Oni właśnie, na wyspie
Fa-ros u wybrzeży Aleksandrii, przełożyli Torę na język grecki11, a każdy
z nich przekładał księgi osobno, mimo to, przekład ten, po siedem-dziesięciu dwóch dniach tłumaczenia, okazał się jednobrzmiący. Jak odnotuje List Pseudo-Arysteasza, oi-onei. kata. pro,qesin ti,na poiou,tou gegenhme,nou („stało się to jak gdyby zgodnie z jakimś planem”)12.
Po-strzegano w tym działanie Boże, a tekst Septuaginty – tak nazywa-no pierwotnie ów przekład Tory13 – uznano nawet w kręgach diaspory
aleksandryjskiej za natchniony14. Wśród ksiąg Tory została
oczywiś-cie przełożona także Kpł.
8 W każdym cytacie, jeśli nie zaznaczono inaczej, przekład jest własny, za tekstem
kry-tycznym H. S. J. Thackereya, w: H. B. S w e t e, An Introduction to the Old Testament in Greek, punkt 38 Listu, zob. tamże, s. 558.
9 Por. tamże.
10 Imiona posłanych wymienia kolejno List Pseudo-Arysteasza w punktach 47-50; por. tamże, s. 560.
11 O tym przekładzie mówią punkty 301-311; por. tamże, s. 602-604. 12 Por. tamże, punkt 307, s. 603.
13 Pierwotnie termin „Septuaginta” rozumiano w wąskim znaczeniu jako przekład Tory.
Dopiero z czasem zyskał on szersze znaczenie: najpierw oznaczając wszystkie księgi Biblii He-brajskiej, które przetłumaczono w Aleksandrii na język grecki, a z czasem mając jeszcze szersze znaczenie – pod pojęciem „Septuaginta” zaczęto rozumieć nie tylko przekład ksiąg Biblii He-brajskiej na język grecki, ale także Biblię Grecką par excellance, zawierającą przekłady wszyst-kich ksiąg Biblii Hebrajskiej (w tym Tory), i księgi, które powstały, zostały spisane bądź zacho-wały się w języku greckim. Septuaginta w najszerszym znaczeniu oznaczała zatem te księgi, które weszły ostatecznie do jej kanonu.
14 Np. żydowski filozof Filon z Aleksandrii podkreślał wielokrotnie, że Septuaginta,
rozu-miana jako przekład Tory na język grecki, powstała z Bożego natchnienia; por. G. D o r i v a l,
Les origines de la Septante: la traduction en grec des cinq livres de la Torah, w: G. D o r i v a l,
chris-Dziś wiemy, że dzieje przekładu LXX, nawet samego tylko Pię-cioksięgu w LXX, były bardziej skomplikowane niż jest to przedsta-wione w legendzie z Listu Pseudo-Arysteasza. Zarazem jednak wiele wątków tego pisma potwierdza się i powtarza także w innych źró-dłach starożytnych (pismach Arystobula, Filona z Aleksandrii, Józe-fa Flawiusza i innych15). Dlatego też jego wartość historyczna nie jest
zupełnie bez znaczenia. Wiadomo, że przekład LXX musiał powsta-wać znacznie dłużej niż siedemdziesiąt dwa dni i że sam proces tłu-maczenia był bardziej złożony. Obecnie przedstawia się różne teorie na temat jego powstania, z których większość ukazuje tekst LXX jako owoc pracy wielu pokoleń aleksandryjskich tłumaczy16.
Przekład LXX powstał w Aleksandrii17, w diasporze Żydów
miesz-kających tam w okresie hellenistycznym i posługujących się językiem greckim. Tłumaczenie LXX, także Księgi Kapłańskiej, powstało za-tem w innym środowisku niż hebrajski oryginał, co z pewnością wy-warło wpływ na jego charakter.
Można także z dużą dozą prawdopodobieństwa stwierdzić, że grec-ki przekład Pięcioksięgu, w tym Kpł, musiał powstać w najwcześniej-szej fazie powstawania LXX – zapewne w III w. przed Chr. (a zatem tak, jak umiejscawia go w czasie List Pseudo-Arysteasza). Nie ma
tianisme ancien, Initiations au christianisme ancien, Éditions du CERF/ Éditions du C.N.R.S.,
Paris 1988, s. 46-47.
15 Por. G. D o r i v a l, Les origines de la Septante: la traduction en grec des cinq livres de la Torah, s. 45-50.
16 Por. tamże, s. 39-82; K.H. J o b e s, M. S i l v a, The Origin of the Septuagint and Other Greek Versions, w: Invitation to the Septuagint, Baker Academic, Paternoster, Grand Rapids,
MI 2000, s. 29-44; N. F e r n á n d e z M a r c o s, Modern Interpretations of the Origins of
the Septuagint, w: t e n ż e, The Septuagint in Context. Introduction to the Greek Version of the Bible, Brill Academic Publishers, Boston, Leiden 2000, s. 53-66 (na końcu autor
poda-je sporą bibliografię tematu). W języku polskim por. na ten temat: K. P. K o w a l i k, Geneza
i rola Biblii Greckiej, w: t e n ż e, Reinterpretacja tekstu o Abrahamie z Rdz 11,27-25,18 w Sep-tuagincie, s. 27-113.
17 Aleksandria jako miejsce powstania przekładu LXX było kontestowane niezwykle
rzad-ko. Jedynie dwukrotnie w dziejach jej badań mówiono, że przekład LXX musiał powstać gdzie indziej. Pierwszym, który tak sądził, był patriarcha Michał Syr yjski, żyjący w XII w., który za miejsce powstania przekładu LXX uważał Cypr. Drugim badaczem, który nie uznał Aleksan-drii z miejsce powstania przekładu, był w XX w. M. Gaster, który uważał, że jedynie Palesty-na mogła mieć autorytet tak silny, by przekład LXX był tak powszechnie uzPalesty-nany i przyjęty, tak-że w diasporze. Obie teorie jednak powszechnie się kontestuje. Por. G. D o r i v a l, Les
origi-nes de la Septante: la traduction en grec des cinq livres de la Torah, s. 55; N. F e r n á n d e z
M a r c o s, Modern Interpretations of the Origins of the Septuagint, w: t e n ż e, The
Septua-gint in Context. Introduction to the Greek Version of the Bible, Brill Academic Publishers,
powodów, by nie uznać ptolemejskiego władcy Egiptu z Listu (Pto-lemeusza II Filadelfa) za tego, za którego panowania przynajmniej rozpoczęto prace nad przekładem. Sam przekład musiał oczywiście powstać przed napisaniem samego Listu, którego datacja jednak tak-że jest dyskusyjna i waha się od III w. przed Chr. do I w. przed Chr.18
Musiał powstać także wcześniej niż pozostałe księgi LXX, które od-wołują się do przekładu Tory. Dziś przyjmuje się dość powszechnie III w. przed Chr. za czas powstania przekładu Pięcioksięgu19.
Dokładniejsze dane pomocne w ustaleniu datacji przekładu ksiąg LXX (także LXX Kpł) wynikają ze szczegółowych badań historycz-nych i językowych poszczególhistorycz-nych ich fragmentów, które mogły po-wstawać w różnym czasie i być owocem pracy wielu tłumaczy na podstawie różnych (być może także wcześniejszych niż LXX) mate-riałów20. Wszystko to każe nam popatrzeć na przekład grecki, także
Kpł, nie jak na jednolity, ale złożony twór być może wielu poko-leń tłumaczy i interpretatorów żydowskich – a zatem tak, jak patrzy się już powszechnie dziś na tekst hebrajski poszczególnych ksiąg21.
Księga Kapłańska w LXX, choć powstała zapewne w pierwszej fazie przekładów, także jest owocem tego złożonego procesu, który dziś próbuje się odtworzyć w badaniach krytyczno-tekstualnych tej księ-gi w LXX22.
Niezwykle istotny jest fakt, że nie mamy żadnego fragmentu ory-ginalnego tłumaczenia, które wyszłoby spod pióra samego tłumacza
18 Por. np. N. F e r n á n d e z M a r c o s, Modern Interpretations of the Origins of the Sep-tuagint, s. 41-42.
19 Por. G. D o r i v a l, Les origines de la Septante: la traduction en grec des cinq livres de la Torah, s. 56-58.
20 W przypadku Księgi Kapłańskiej zob. kilka szczegółów w: S. M e t s o, E. Ch. U l r i c h, The Old Greek Translation of Leviticus, s. 247-268 (zwł. s. 257-267, porównujące tekst LXX
Kpł z manuskryptami odnalezionymi w Qumran); albo bardziej szczegółowe badania poszc-zególnych tekstów: D. L. B ü c h n e r, Inside and Outside the Camp: The Halakhic Background
to Changes in the Septuagint Leviticus, with Reference to Two Qumran Manuscripts, Journal of
Northwest Semitic Languages 23(1997)2, s.151-162; T. A. v a n d e r L o u w, Translation and
writing in 4QLXXLev-a, w: T. R ö m e r (red.), The Books of Leviticus and Numbers, Peeters,
Leuven-Paris-Dudley 2008, s. 383-397.
21 Krytyka tekstualna LXX stanowi dziś jedno z najważniejszych i najtrudniejszych
wy-zwań stojących przed badaczami tekstu Starego Testamentu. O ile w przypadku badań nad tekstem hebrajskim przyzwyczailiśmy się do jego analizy tekstualno-krytycznej, w przypadku badań nad tekstem greckim LXX przeważa jeszcze myślenie, że tekst ten jest jednolity. Tym-czasem jest tak tylko pozornie i takie same badania, jakie stosujemy do tekstu hebrajskiego, na-leży stosować w odniesieniu do tekstu LXX.
LXX Kpł23. Dlatego ten pierwotny tekst tłumaczenia LXX Kpł,
nazy-wany czasem w obszarze języka angielskiego Old Greek, próbuje się odtwarzać na podstawie rozmaitych przesłanek, szerokiej wiedzy ję-zykowej i historycznej, a przede wszystkim na podstawie posiada-nych manuskryptów.
Manuskrypty i kodeksy LXX kpł. Wydania krytyczne
Choć określamy datę powstania przekładu Kpł w LXX na kilka wieków przed Chr. (najczęściej III w. przed Chr.), to jednak posia-dany przez nas pełny grecki tekst Kpł pochodzi dopiero z IV w. po Chr., zatem ponad pięćset lat po przekładzie dokonanym w Alek-sandrii. Ów tekst pochodzi z Kodeksów: Watykańskiego (IV/V w.) i Aleksandryjskiego (V w.), i to na nich oparte są najważniejsze wy-dania krytyczne LXX Kpł24.
Najważniejsze i najdokładniejsze, jak dotąd, z wydań krytycznych jest wydane w serii z Göttingen opracowanie J. W. Weversa25. Obok
niego są jeszcze dawniejsze opracowania całościowe LXX, zawierają-ce tekst LXX Kpł, wśród nich: opracowanie A. E. Brooke’a z począt-ku XX w.26, ostatnio wznowione27, a także wydania A. Rahlf sa28 oraz
23 Tak jak nie mamy rękopisów hebrajskich, które wyszły spod pióra autora/ów biblijnych.. 24 Na wydaniach krytycznych oparte zostały przekłady greckiej Kpł na języki
współcze-sne – najważniejszym i najnowszym, opatrzonym ważnym wstępem i wprowadzeniem, jest NETS – A. P i e t e r s m a, B. G. W r i g h t (red.), A New English Translation of the
Septu-agint. And the Other Greek Translations Traditionally Included under that Title, Oxford
Univer-sity Press, New York-Oxford 2007; rec. D. L. B ü c h n e r, L. J a c k s o n, w: B. A. T a y l o r (red.), X Congress of the International Organization for Septuagint and Cognate Studies, Oslo,
1998, SBL, Atlanta Georgia 2001, s. 319-328). Nie ma jeszcze przekładu Kpł LXX w języku
polskim.
25 J. W. W e v e r s, U. Q u a s t (red.), Septuaginta. Vetus Testamentum Graecum. Aucto-ritate Academiae Scientiarum Gottingensis editum, t. II,2 Leviticus, Vandenhoeck & Ruprecht,
Göttingen 1986.
26 A. E. B r o o k e, N. M c L e a n (red.), The Old Testament in Greek. Volume I, The Oc-tateuch. Part II, Exodus and Leviticus: according to the text of Codex Vaticanus, Supplemented from Other Uncial manuscripts, with a critical Apparatus containing the Variants of the chief Ancient Authorities for the text of the Septuagint, Cambridge University Press, Cambridge 1909.
27 C i ż (red.),The Old Testament in Greek: According to the Text of Codex Vaticanus, Sup-plemented from Other Uncial Manuscripts, with a Critical Apparatus containing the Variants of the Chief Ancient Authorities for the Text of the Septuagint. Volume 1, Cambridge Library
Collection, Cambridge University Press, Cambridge-New York-Melbourne 2009.
28 A. R a h l f s (red.), Septuainta. Id est Vetus Testamentum graece iuxta LXX interpretes,
dawniejsze, ale bardzo cenione wydanie B.W. Swetego29 i inne,
jesz-cze starsze opracowania zawierające bezcenne noty o różnych warian-tach i lekcjach30.
W ustalaniu pierwotnego greckiego tekstu Kpł, obok wymienio-nych kodeksów, pomocne są także liczne kodeksy minuskułowe oraz manuskrypty, często fragmenty tekstu. Wśród nich są także najstarsze świadectwa greckiego tekstu Kpł. Co ciekawe, te najstarsze fragmen-ty greckiej Kpł zostały odnalezione w Qumran, obok licznych kopii hebrajskich tekstu tej księgi (hebrajskich egzemplarzy Kpł w Qum-ran mamy 14 lub 1631, odnaleziono także jeden aramejski targum tej
księgi32).
Te fragmenty greckie Kpł to: 4QLXXLev
– a (lub 4Q119)z II w. przed Chr., zawierający Kpł 26,2-16;
4QpapLXXLev
– b (lub 4Q120) z I w. przed Chr., zawierający
frag-mentaryczny tekst Kpł 2–5 (z lukami); w sumie na ten tekst składa się ok. 100 maleńkich fragmentów papirusu33.
29 H. B. S w e t e (red.), The Old Testament in Greek According to the Septuagint, t. II,
The University Press, Cambridge 19223.
30 Wspomina o nich H. B. S w e t e, Printed Texts oft he Septuagint, w: t e n ż e, An Intro-duction to the Old Testament in Greek, s. 171-194.
31 Liczba fragmentów jest dyskusyjna; obok hebrajskich manuskrytpów z Qumran (1Qpa-Liczba fragmentów jest dyskusyjna; obok hebrajskich manuskrytpów z Qumran
(1Qpa-leoLev-Numa; 1QpaleoLevb?; 2QpaleoLev; 4QExod-Levf; 4QLev-Numa; 4QLevb-e, g; 4Qpap-
cryptA Levh?; 6QpaleoLev; 11QpaleoLeva; 11QLevb) wymienia sie także dwa odnalezione
frag-menty hebrajskie Kpł odnalezione na Masadzie (MasLeva,b); por. S. M e t s o, E. Ch. U l r i c h, The Old Greek Translation of Leviticus, s. 257, przyp. 33. A także E. Ch. U l r i c h, Index of Passages in the Biblical Scrolls, w: P. W. F l i n t, J. C. V a n d e r K a m, A. E. A l v a r e z
(red.), The Dead Sea Scrolls after Fifty Years: A Comprehensive Assessment, Brill, Leiden 1999, s. 649-665.
32 4QtgLev.
33 Por. K. H. J o b e s, M. S i l v a, Invitation to the Septuagint, Baker Academic,
Pater-noster, Grand Rapids MI 2000, s. 169; por. też S. M e t s o, E. Ch. U l r i c h, The Old Greek
Translation of Leviticus, s. 247-268 (na temat pierwszego tekstu zob. s. 256-257 oraz s. 261-
-265; na temat drugiego: s. 257 oraz 265-267). Na temat natury greckich manuskryptów z Qum-Na temat natury greckich manuskryptów z Qum-ran zob. E. T o v, The Nature of the Greek Texts from the Judean Desert, Novum Testamen-tum 43 (2001)1, s. 1-11; a także t e n ż e, Greek Texts from the Judean Desert, The Qumran Chronicle 8/1999, s. 161-168; A. R. C. L e a n e y, Greek Manuscripts from the Judean
Des-ert, w: J. K. E l l i o t t (red.), Studies in New Testament Language and Text. Essays in Honour of George D. Kilpatrick on the Occasion of His Sixty-Fifth Birthday, NTSupp 44, Brill,
Leiden 1976, s. 283-300; L. J. G r e e n s p o o n, The Dead Sea Scrolls and the Greek Bible, w: P. W. F l i n t, J. C. V a n d e r K a m (red.) ,The Dead Sea Scrolls After Fifty Years, t.I, Brill, Leiden-Boston-Köln 1998, s. 101-127; E. Ch. U l r i c h, The Septuagint Manuscripts from
Qu-mran: a Reappraisal of their Value, w: G. J. B r o o k e, B. L i n d a r s (red.), Septuagint, Scrolls and Cognate Writings. Papers Presented to the International Symposium on the Septuagint and
Fragmenty te prezentują tylko niewielki wycinek tekstu całej Księ-gi Kapłańskiej i w dużej mierze są słabo zachowane. Są jednak nie-zwykle ważnym świadectwem tekstu księgi. Także sam fakt ich obecności w Qumran jest zaskakujący i znaczący.
Po pierwsze, oba fragmenty, zdaniem badaczy qumrańskich zwo-jów, potwierdzają zasadniczo (poza drobnymi zmianami) tekst grec-ki tych fragmentów, jagrec-ki znamy z późniejszych kodeksów LXX Kpł. W pierwszym tekście odnotowano ok. 15 drobnych zmian, które jed-nak nie są uznane przez wydania krytyczne tekstu za ważniejsze niż przyjęte w nich lekcje z kodeksów34. W drugim tekście
odno-towuje się jedną poważną zmianę w zapisie Bożego imienia z Kpł 4,27 – tam, gdzie duże kodeksy przekładają Tetragram przez greckie ku,rioj, odnaleziony w Qurman tekst ma zapis greckimi literami: IAW – co może być świadectwem sposobu odczytywania Bożego imienia w I w. przed Chr.35 Poza tymi zmianami innych poważnych nie ma.
Zatem trzeba przyznać, że starożytni dołożyli wszelkich starań, by za-chować i przekazać następnym pokoleniom zasadniczo wierny tekst LXX Kpł, bliski najprawdopodobniej temu, który wyszedł spod pióra starożytnego tłumacza w Aleksandrii.
Po drugie, znalezione fragmenty potwierdzają zasadniczą zgodność tekstu greckiego z hebrajskim pierwowzorem, także odnalezionym w Qumran w licznych kopiach (których obecność świadczy o popu-larności tej księgi we wspólnocie, która kładła silny nacisk na zacho-wywanie przepisów prawa, np. czystości).
Po trzecie, fakt obecności dwóch greckich manuskryptów Kpł w Qumran, ukazuje, że ów grecki tekst tego fragmentu Tory używany był w Palestynie, a nie tylko w diasporze aleksandryjskiej, gdzie po-wstał, co oczywiście stawia cały przekład LXX w znacznie ważniej-szym świetle! Do tego te fragmenty z 4 Groty w Qumran datuje się na II i I w. przed Chr., zatem tylko ok. 100 (najwyżej 200) lat po
powsta-Its Relations to the Dead Sea Scrolls and Other Writings (Manchester, 1990), Septuagint and
Cognate Studies SBL 33, Scholars Press, Atlanta, Georgia 1992, s. 49-80.
34 Por. szczegółowe analizy w J. W. W e v e r s, Septuaginta. Vetus Testamentum Grae-cum. Auctoritate Academiae Scientiarum Gottingensis editum, t. II,2 Leviticus; E. Ch. U l r i c h
polemizuje z takim poglądem, twierdząc, że tekst 4QLXXLeva prezentuje starszy, bliższy
oryginałowi tłumaczenia tekst grecki; por. analizę tego tekstu S. M e t s o, E. Ch. U l r i c h, The
Old Greek Translation of Leviticus, s. 256-257 oraz 261-265.
35 Na temat Bożego imienia w 4QpapLXXLevb zob. tamże, s. 265; na temat innych zmian. tamże, s. 257 oraz 265-267.
niu greckiego przekładu księgi! Świadczy to o szerszym, jak się wy-daje, zasięgu oddziaływania samej LXX poza diasporą, w Palestynie. Także inne, pozaqumrańskie, manuskrypty i kodeksy zawierające grecki tekst Kpł mają wiele różnych wariantów tekstu, które odnoto-wane zostały w wydaniach krytycznych. Interpretacji poszczególnych fragmentów pozostawia się decyzję, czy owe warianty są jedynie wy-nikiem przekazu tekstu (błędów kopistów), działalności tłumacza (błędów i zmian w tekście), czy też ich hebrajskiego Vorlage, które mogło być odmienne od tego, które stało się podstawą tekstu maso-reckiego. Wszystkie te wersje mogą być prawdziwe w przypadku róż-nych tekstów. Zdania badaczy są podzielone w przypadku ostatniego zagadnienia. O ile J. W. Wevers przychyla się raczej do twierdzenia, że tekst hebrajski Kpł będący podstawą tłumaczenia w LXX był taki sam, jak tekst masorecki36, inni (np. L. Greenspoon, E.Ch. Ulrich) –
ukazują większą rolę wariantów tekstualnych manuskryptów hebraj-skich jako podstawę do zmian w tekście LXX37. W takim ujęciu ten
najstarszy grecki przekład (odtwarzany w wydaniach krytycznych) ma także wartość krytyczno-tekstualną do odtworzenia tekstu hebraj-skiego. Tym bardziej że od powstania ostatecznej redakcji oryginału hebrajskiego księgi do jego przekładu mogło minąć „tylko” 200-300 lat.
Posiadane manuskrypty różnią się między sobą, czy to z nieza-winionego błędu kopistów, czy świadomych przeróbek. Obecne wy-dania krytyczne z dużą dozą prawdopodobieństwa odtwarzają tekst najbliższy oryginalnemu przekładowi, choć nim samym nie dyspo-nujemy. Wydaje się, że starożytni dołożyli wszelkich starań, by tekst Kpł był przekazany jak najwierniej przyszłym pokoleniom, zgodnie z postanowieniem zawartym w Liście Pseudo-Arysteasza, gdzie czy-tamy, iż po odczytaniu gotowego przekładu, kapłani i starsi tłuma-czy powstawszy rzekli: VEpei. kalw/j kai. o`si,wj dihrmh,neutai kai. kata. pa/n hvkribwme,noj kalw/j e;con evsti,n i[na diamei,nh| tau/qV ou-toj e;conta kai. mh. ge,nhtai mhdemi,a diaskeuh, („Skoro dobrze i święcie to przetłumaczono i z całą starannością, jest słuszne, żeby pozostało
36 „One should not automatically presuppose a different parent text where differences be-„One should not automatically presuppose a different parent text where differences
be-tween the Greek and the Hebrew obtain; rather one should first seek for and pursue other expla-nations”; J. W. W e v e r s, Notes on the Greek Text of Leviticus, s. XXXII.
37 Por. L. J. G r e e n s p o o n, The Dead Sea Scrolls and the Greek Bible, s. 109-110;
ono jak jest, i by nie dokonywano żadnej zmiany”)38, pod groźbą
klą-twy dla tych, którzy dokonaliby jakiejkolwiek przeróbki czy skreśle-nia39. A uczyniono to po to, by, jak mówi List: i[na dia. panto.j ave,nnaa
kai. me,nonta fula,ssetai („żeby [tekst] jako niezmienny i trwały zo-stał ustrzeżony”)40.
Charakter przekładu LXX kpł
Wspomniane już zostało, że grecki przekład Kpł zawarty w LXX jest zasadniczo wierny hebrajskiemu oryginałowi. J. Milgrom zazna-cza, że w ogóle tekst Kpł jest bardzo dobrze zachowany, a jego prze-kład w LXX nie zawiera wielu znaczących zmian, a te, które są, nie mają wielkiego znaczenia41. Inni także podkreślali, że LXX Kpł jest
jednym z wierniejszych przekładów w całej LXX, nawet wśród ksiąg Pięcioksięgu42. Potwierdzały to wspomniane fragmenty LXX Kpł
od-nalezione w Qumran, a także szczegółowa analiza obu tekstów – he-brajskiego i greckiego – księgi. Przekład LXX Kpł nie odbiega od treści oryginału hebrajskiego tak drastycznie, jak np. Księga Hioba czy Księga Przysłów, których tłumacze pozwolili sobie niejednokrot-nie na większą swobodę w tłumaczeniu43.
Tłumacz (tłumacze) LXX Kpł oddał wiernie kapłański charakter księgi, zachowując jej podział. Struktura księgi w LXX jest taka sama jak w tekście hebrajskim44: rozdz. 1–7: prawo ofiar; rozdz. 8–10:
nar-racja inaugunar-racja kapłaństwa; rozdz. 11–15: Prawo czystości; rozdz. 16: Dzień Przebłagania; rozdz. 17–27: Kodeks Świętości. Także
38 List Pseudo-Arysteasza za tekstem H. S. J. Thackereya, s. 604. 39 Tamże.
40 Tamże.
41 „The text of Leviticus is in excellent state of preservation. The variations in MT are few
and nearly always insignificant. The rare meritorious variant in the LXX and Sam. is duly noted in this commentary”; J. M i l g r o m, Leviticus 1–16. A New Translation with Introduction and
Commentary, Anchor Bible 3, New York-Doubleday 1992, s. 2.
42 „Le Lévitique grec était, dans le Pentateuque, le livre qui sans doute manifestait le
plus haut degree de fidélité à ce qui avait été son modèle”; P. H a r l é, D. P r a l o n, La Bible
d’Alexandrie III: Le Lévitique, s. 24.
43 Np. w przypadku Księgi Hioba grecki tekst jest krótszy o ok. 1/5 od swojego
hebrajskie-go pierwowzoru, a wiele z tekstów, które zostały przetłumaczone, pozostaje zmienionych; por. B. S t r z a ł k o w s k a, Mowy Elihu (Hi 32–37) oraz ich reinterpretacja w Biblii Greckiej, Roz-prawy i Studia Biblijne 35, Warszawa 2009 (na końcu podana bibliografia tematu). Podobnie ra-dykalne zmiany dotyczą Księgi Przysłów.
w obrębie poszczególnych części starano się przekładać tekst jak najwierniej. Być może ta wierność wynikała z szacunku, jakim tłu-macz (tłutłu-macze) obdarzał Pięcioksiąg, najważniejszą część dziedzic-twa biblijnego Izraela. Ta zgodność z tekstem hebrajskim nie oznacza jednak, że w tekście greckim nie ma w ogóle zmian względem hebraj-skiego oryginału! Według włoskiej zasady traduttore tradittore („tłu-macz jest zdrajcą”), w każdym przekładzie, nawet najwierniejszym, znajdą się pewne świadome (bądź nie) przeróbki i zmiany. Zmiany w LXX Kpł zatem także są obecne. I to liczne.
Badacze Kpł w LXX wyliczają nawet ok. 600 (!) zmian wzglę-dem tekstu hebrajskiego45 (co jest liczbą bardzo pokaźną, jeśli
weź-miemy pod uwagę jej długość: 27 rozdziałów – wówczas na jeden rozdział przypada średnio ok. 22 zmian, a niektóre rozdziały liczą przecież tylko kilka wersetów – np. rozdz. 12 liczy zaledwie 8 wer-setów…). Zmiany te nie są oczywiście w większości zmianami wiel-kimi, czy mającymi znaczenie dla interpretacji księgi. Większość z nich wynika ze zmiany języka z semickiego na niesemicki. Kpł, używając dość precyzyjnego, hermetycznego języka46 – co było
ko-nieczne przy okreś laniu nakazów i zakazów, z których w większości ta księgą się składa – stała się księgą uważaną za niezwykle trudną do tłumaczenia47. Jej hebrajski oryginał zawiera wiele terminów
tech-nicznych, stanowiących hapax legomena w Biblii Hebrajskiej, które trudno się przekłada. Język księgi jest w większości językiem regu-lacji prawnych48. Występują w niej także często powtórzenia
kon-kretnych zwrotów hebrajskich, które nadają księdze swoisty rytm i budowę (nie są one sprawą przypadku czy ubogiego języka autora, który powtarzał tak samo brzmiące zdania, ale właśnie konkretnego stylu nadanego tej księdze przez jej autora; w tym ciągłym
powtarza-45 Por. tamże, s. 24.
46 Na temat języka Kpł zob.: J. M i l g r o m, Studies in Cultic Theology and Terminology,
Studies on Judaism in Late Antiquity 36; Brill, Leiden 1983; J. F. A. S a w y e r, The Language
of Leviticus, w: t e n ż e, Reading Leviticus. A Conversation with Mary Douglas, JSOT
Supple-ment Series 227, Academic Press Sheffield, 1996, s. 15-20.
47 Por. R. P é t e r - C o n t e s s e, Manuel du traducteur pour le livre du Lévitique,
Auxi-liaires du traducteur, Alliance bibique universelle, Stuttgart 1985.
48 W Księdze – poza fragmentem Kpł 8–10 i niewielkim opowiadaniem liczącym 2
wer-sety w Kpł 24,10-12 – stanowiącym wstęp do kolejnych prawnych regulacji – nie ma tekstów narracyjnych. Na temat narracji w Kpł zob. A. T r o n i n a, Narracja w Księdze Kapłańskiej, w: W. P i k o r (red.), Język Biblii. Od słuchania do rozumienia. XXXII Tydzień Biblijny, Lublin
niu pewnych zwrotów jest zawarta głębia przesłania Kpł). Ten specy-ficzny język, budowa i teologia księgi sprawiają, że trudności, które dziś mamy z jej lekturą (i z jej przekładem!), mieli także tłumacze w przeszłości.
Trudno omawiać wszystkie zmiany w LXX Kpł względem tekstu hebrajskiego49. Dotyczą one bowiem raczej poszczególnych słów niż
większych fragmentów i każdy przypadek wymaga odrębnego stu-dium. Chcąc ująć ten temat ogólniej, trzeba przyznać, że zmiany te mają taki charakter, jak w innych księgach LXX i wynikają z techniki przekładu stosowanej przez tłumaczy wszystkich ksiąg LXX50. To, co
czyni LXX Kpł wyjątkową na tle innych, to z pewnością wspomniany „prawniczy” język księgi w tekście hebrajskim, który udało się oddać w języku greckim w równie specyficznym stylu51. Można podjąć
pró-bę podziału tych drobnych zmian na kilka grup.
Po pierwsze, część ze zmian ma charakter formalny, harmonizują-cy tekst: różne warianty redakharmonizują-cyjne i stylistyczne ułatwiające czytanie tekstu greckiemu czytelnikowi. Chodzi tu o drobne zmiany grama-tyczne, naturalnie wynikające ze zmiany języka hebrajskiego na grec-ki; takie zmiany są najliczniejsze, ale często nie mają wpływu na treść i interpretację księgi52.
49 Czynią to dokładnie opracowania tekstu LXX Kpł; por. np. wydanie krytyczne (np. Sep-tuaginta. Vetus Testamentum Graecum. Auctoritate Academiae Scientiarum Gottingensis edi-tum, t. II,2 Leviticus) czy dodatkowe opracowania: J. W. W e v e r s, Notes on the Greek Text of Leviticus, Atlanta 1997 ; por. także komentarz: P. H a r l é, D. P r a l o n, La Bible d’Alexan-drie III: Le Lévitique, s. 24-25 oraz 28-47 (w tym co dotyczy terminologii konkretbych
temat-tów z Kpł); oraz D. L. B ü c h n e r, Leuitikon. To the Reader, w: A New English Translation of
the Septuagint, s. 82-84.
50 Na ich temat por. J. A. B e c k, Translators as Storytellers. A Study in Septuagint Trans-lation Technique, StBL 25, Peter Lang, New York 2000.
51 Na temat stylu języka greckiej Kpł, wraz z przykładami, zob. P. H a r l é, D. P r a l o n, La Bible d’Alexandrie III: Le Lévitique, s. 47-81.
52 Chodzi np. o dodanie (lub usunięcie) spójnika czy zaimka, albo o powtórzenie
dwu-krotnie podmiotu zdania (który np. w języku hebrajskim był domyślny); por. np. Kpł 2,9, gdzie LXX Kpł dodaje w drugiej części zdania termin „kapłan” (o` i`ereu.j), który w tekście hebrajskim pojawił się tylko w pierwszej części zdania – „Kapłan (!hEKoh; / o` i`ereu.j) podniesie z tej ofiary po-karmowej pamiątkę i kapłan (o` i`ereu.j) zamieni w dym na ołtarzu jako ofiarę spalaną, miłą woń dla Pana”. Ten typ zmian powoduje, że niektóre spośród terminów pojawiają się w innej licz-bie w tekście hebrajskim i greckim – np. wspomniany termin „kapłan” w LXX pojawia się 211 razy (P. H a r l é, D. P r a l o n, La Bible d’Alexandrie III: Le Lévitique, błędnie podaje liczbę 203 razy), to ponad 20 razy więcej niż w tekście hebrajskim! Por. to wyrażenie w E. H a t c h, H. A. R e d p a t h, A Concordance to the Septuagint and the Other Greek Versions of the Old
Introducto-Po drugie, w Księdze Kapłańskiej obecne są także zmiany termino-logiczne – te najczęściej łączą się z wyborem odpowiedniego słowa w celu oddania terminu hebrajskiego. W przypadku języka herme-tycznego było bardzo ważne, by precyzyjnie oddać jeden termin przez drugi, czego domagało się słownictwo techniczne Kpł. Takie zmiany mogą dotyczyć zarówno terminologii częstej, jak terminolo-gia kultyczna (np. dot. kapłanów53, ofiar54, świętości55 czy czystości
i nieczystości56), jak i terminologii rzadko występującej. Trudność
w oddaniu tej ostatniej pojawia się zwłaszcza tam, gdzie tłumacz grec-ki musiał zmierzyć się z terminami niezrozumiałymi, występującymi tylko raz (liczne obecne w Kpł hapax legomena), których znacze-nie było być może już w jego czasach znacze-niepewne (oryginał dzieliło od przekładu 200-300 lat). W Księdze Kapłańskiej w przypadku takich terminów tłumacz przekładał często jeden hapax legomenon na drugi, co zresztą stanowiło pewną normę w przekładach ksiąg w LXX. Cie-kawe są zwłaszcza te zmiany w tekście Kpł, które dotyczą zwierząt nieczystych57 (najwięcej oryginalnych nazw zwierząt jest
wymienio-nych w rozdz. 11)58, a także np. nazw chorób (najlepszym przykładem ry Essay, T. M o u r a o k a, Hebrew/Aramaic Index to the Septuagint, Baker Academic, Grand
Rapids Michigan 1998, 2005, s. 679-683.
53 Por. poprzedni przypis. Termin „kapłan”, hebr. !heKo, w Kpł pojawia się najliczniej ze
wszystkich ksiąg BH (w Kpł jest 25% jego występowania w całej Biblii Hebrajskiej); na ten te-mat i na tete-mat kapłaństwa w Kpł zob. B. S t r z a ł k o w s k a, Kapłaństwo w świetle Księgi
Ka-płańskiej, Verbum Vitae 17 [Kapłaństwo Jezusa – czym jest?], Instytut Nauk Biblijnych KUL
2010, s. 19-41. W LXX przekładany jest on przez jeden grecki termin i`ereu,j.
54 Por. P. H a r l é, D. P r a l o n, La Bible d’Alexandrie III: Le Lévitique, s. 32-40. W przy-W
przy-padku ofiar tłumacz bywał niekonsekwentny – o ile ofiary całopalne, czy ofiary za grzech od-daje odpowiednimi terminami greckimi, to np. ofiara składana gestem kołysania (hebr. hpwn) jest w LXX Kpł przetłumaczona przez 4 różne terminy greckie (do,ma, avfai,rema, evpi,qema, avfo,risma); por. D. L. B ü c h n e r, Leuitikon. To the Reader, w: A New English Translation of the
Septua-gint, s. 83.
55 Por. P. H a r l é, D. P r a l o n, La Bible d’Alexandrie III: Le Lévitique, s. 29-30. 56 Por. tamże, s. 30-32.
57 Tradycja grecka całej LXX (nie tylko LXX Kpł) w przypadku terminologii dot. zwierząt
jest niejednokrotnie rozbieżna z tym, co przekazuje nam tradycja hebrajska czy inne wersje sta-rożytne (np. Vulgata). W danym tekście różnie tłumaczą obecne nazwy zwierząt – co mogło być wynikiem nieznajomości tej terminologii albo nieznajomości danego zwierzęcia w danym rejo-nie świata. Temat z pewnością wymaga szczegółowego opracowania.
58 Dlatego też i zmiany LXX względem tekstu hebrajskiego są tam najliczniejsze. Np.
hebr. !p’v’ („świstak”, „góralek”) stanie się w LXX „królikiem” (dasu,pouj); Vul z kolei odda go jako zwierzę o nieznanej nazwie: chyrogryllius. Z kolei hebr. tb,n<r>a; („zając”) w LXX zostanie przetłumaczony jako „królik” (coirogru,llioj), co wiernie przetłumaczy Vul jako lepus
(„za-może być Kpł 21, stanowiący część Kodeksu Świętości – o uświęca-niu kapłanów)59.
Trzeba powiedzieć, że – jeśli chodzi o tę terminologię – tłumacz wykonał kolosalną pracę. Wyrażenia typowo kapłańskie, hebrajskie, weszły dzięki niemu do świadomości i języka Żydów mówiących po grecku – a potem także do języka autorów Nowego Testamentu. Ta terminologia stała się także pożywką do interpretacji alegorycz-nej Kpł, która zapoczątkowana została już w żydowskiej diasporze w Aleksandrii – już List Pseudo-Arysteasza alegorycznie zinterpre-tuje przepisy pokarmowe z Kpł 1160, a tę jej alegoryczną interpretację
rozwinie później Filon z Aleksandrii i pisarze wczesnochrześcijańscy. Po trzecie, w przekładzie LXX Kpł, tak jak i w innych księgach LXX, spotkamy (nieliczne) adaptacje do nowego środowiska, w ja-kim powstawał przekład księgi – środowiska aleksandryjskiego okre-su hellenistycznego. Tego typu zmiany w innych księgach LXX dotyczyły zwłaszcza nazw geograficznych, których w Kpł nie ma. Tłumacze zazwyczaj unikali także antropomorfizmów w mówieniu o Bogu (by nie kojarzyć Boga jedynego z bożkami pogańskimi) – takich przykładów zasadniczo w Kpł też jest niewiele61. Jedna
z najbardziej wyraźnych tego typu zmian, którą można nazwać „śro-dowiskową”, znajduje się w Kpł 18,21, gdzie w miejsce bożka
Mo-jąc”). Hebr. jaszczurka z 11,29 (bc’) przełożona jest w LXX jako kroko,deiloj. Zmiany te mogą wynikać z nieznajomości różnic poszczególnych gatunków podobnych do siebie zwierząt.
59 Na jego temat tego tekstu zob. B. S t r z a ł k o w s k a, Kapłaństwo w świetle Księgi Ka-płańskiej, s. 33-38. Kpł 21,16nn. wylicza wady fizyczne, które wykluczały członka rodu
ka-płańskiego (kapłaństwo było dziedziczne) ze sprawowania kultu. Wśród tych wad są takie, któ-rych znaczenie przysparza wiele wątpliwości. O ile wiemy, jak rozumieć te często występują-ce wady i choroby (jak: „niewidomy”, „chromy”, które poprawnie przetłumaczone są w LXX), to pojawiają się w tym tekście zwroty hebrajskie nieznane, występujące tylko raz, z którymi tłu-macz LXX musiał się zmierzyć. Np. termin ~rUx’ z 21,18, pochodzi od rdzenia ~rx oznaczające-go „obcinać”, „spłaszczać”; tłumacz grecki przełożył oznaczające-go jako kolobo,rrin („ktoś ze zniekształ-conym, spłaszczonym, obciętym nosem”, doprecyzowując, o jaką część twarzy chodziło ( nos), czego tekst hebrajski dokładnie nie precyzował. Podobnie z następną przypadłością – hebr. [:Wrf’, które wywodzi się od rdzenia oznaczającego „rozcinać”. Nie wiadomo dokładnie, co ten zwrot miałby oznaczać, i przekłady współczesne (np. Biblia Tysiąclecia) tłumaczą ten termin jako „kaleka”. LXX przetłumaczy bardziej dosłownie, a zarazem doprecyzuje o jaką przypadłość chodzi – przekładając ten termin przez jako wvto,tmhtoj („mający odcięte ucho”; uzupełniając, o jaką część ciała chodzi).
60 Gdzie zakaz spożywania mięsa pewnych ptaków z ww. 11-19, został w LXX
wyjaśnio-ny ich drapieżnością w stosunku do inwyjaśnio-nych ptaków – alegorycznie rozumie się to postawą wo-bec innych ludzi.
61 Por. D. R. S c h w a r t z, Avoidance of Deification in the Septuagint Version of Leviti-cus? Shnaton 5/1979, s. 205-220.
locha (hebr. %l,mo), w LXX pojawia się termin a;rcwn, oznaczający „księcia”62.
Po czwarte, obok zmian dostosowujących myśl hebrajską do grec-kiej, tłumacz stosował także zabieg odwrotny, używając w języku greckim wyrażeń hebraizujących, wyrażeń mało greckich, ale za to charakterystycznych dla języka hebrajskiego. Dotyczyło to zarówno terminologii63, jak i składni zdań. Ta ostatnia cecha
charakterystycz-na przekładu LXX Kpł dotyczy zbyt dosłownego przekładania całych zdań hebrajskich – tłumacz zamiast przekładać sens i używać wy-rażeń idiomatycznych języka greckiego, używał składni hebrajskiej w greckim tekście. Nie tłumaczył zatem tekstu co do sensu, ale chcąc jakby jak najdosłowniej oddać hebrajskie słowa64. Wiąże się z tym
za-biegiem nieładny styl tłumaczenia greckiego w niektórych miejscach Księgi. W LXX Kpł najlepszym tego przykładem są często pojawia-jące się niezgrabne pleonazmy (niepoprawne wyrażenia, które po-tocznie nazywa się „masłem maślanym”), które wynikają w LXX ze zbyt dosłownego przekładu z języka hebrajskiego65.
Jednak nie jest tak wszędzie. Tłumacz LXX Kpł formułował tak-że zdania ładnie brzmiące po grecku, co ukazuje, tak-że nie stosował kon-sekwentnej polityki przekładu: raz był zbyt dosłowny, innym razem – zbyt swobodny. Ta niekonsekwencja widoczna jest najlepiej w od-dawaniu terminologii: bywa bowiem, że to samo wyrażenie
przetłu-62 Tłumacz grecki pominął tu imię własne bożka Molocha (którego kult znany był w
Je-rozolimie i potępiany), którego być może nie znano, albo nie chciano upamiętniać w środowi-sku aleksandryjskim, z jakiego się wywodził, dlatego przełożył hebrajski tekst jako kai. avpo. tou/ spe,rmato,j sou ouv dw,seij latreu,ein a;rconti „a swoim dzieciom nie dasz służyć księciu. Na te-mat tego wersetu zob. P. H a r l é, D. P r a l o n, La Bible d’Alexandrie III: Le Lévitique, s. 162- -163.
63 Najlepszym przykładem jest wyrażenie hebr. vyai vyai („ktoś”, „ktokolwiek”), tylko raz
przełożony jest w LXX Kpł jako tij („ktoś”) w 20,2; w pozostałych przypadkach jego wy-stępowania w Kpł tłumacz LXX przełoży go aż nazbyt dosłownie, jako: a;nqrwpoj a;nqrwpoj (17,3.8.10.13; 18,6; 22,18), lub, jak w 15,2, jako avnh,r avnh,r (w dat. avndri. avndri,),co jest he-braizmem, stanowiącym dokładną kalkę wyrażenia hebrajskiego i nie ma uzasadnienia w języ-ku greckim.
64 D. L. B ü c h n e r, Leuitikon. To the Reader, w: A New English Translation of the Sep-tuagint, s. 83.
65 Przykładem pleonazmu w LXX Kpł może być Kpł 15,20b. Por. tamże, s. 83; Na
temat pleonazmów w Kpł zob. także: R. S o l l a m o, The Pleonastic Use of the Pronoun in
Connection with the Relative Pronoun in the LXX of Leviticus, Numbers and Deuteronomy,
w: L. J. G r e e n s p o o n (red.), VII Congress of the International Organization for Septuagint
maczone zostało w LXX Kpł przez różne zwroty, w zależności od kontekstu66.
Inną jeszcze grupę zmian stanowią w greckiej wersji Kpl zmiany nieświadome, wynikające z błędów – różnego typu – zarówno z błę-dów tłumacza (tłumaczy), jak i z błębłę-dów kopistów, przepisujących tekst67.
Trzeba podkreślić, że wszystkie wymienione tu przykładowo zmia-ny nie są w LXX Kpł radykalne. Wiele z nich da się wytłumaczyć, przyglądając się starożytnym manuskryptom hebrajskim. Inne (jak te dotyczące terminologii zwierzęcej) wynikają albo z chęci odda-nia jak najlepiej dla greckiego czytelnika tego swoistego stylu Księgi Kapłańskiej, albo, zwyczajnie, z niezrozumienia tekstu hebrajskie-go, zwłaszcza tam, gdzie używa on charakterystycznych zwrotów czy obecnych w hebrajskiej księdze hapax legomenów, które mogły być już niezrozumiałe dla tłumacza LXX, żyjącego przecież w innym śro-dowisku, i w innym czasie. Zwłaszcza te ostatnie zmiany dają nam też pojęcie o tym, jak interpretowano tekst Kpł w środowisku Żydów języka greckiego w Aleksandrii. W LXX Kpł tłumacz musiał język Księgi Kapłańskiej i jej rozporządzenia przełożyć jak najbardziej pre-cyzyjnie, jak to mógł uczynić, tłumacząc słowa, które – jak skarżył się inny tłumacz LXX, w Prologu do Księgi Syracydesa – „nie mają tej samej mocy w języku hebrajskim, co przełożone na inny język”68.
Grecki tytuł księgi kapłańskiej w LXX
Przekładając Kpł, jej tłumacz także ją interpretował. Jednym z najwyraźniejszych owoców tej interpretacji księgi może być już ty-tuł, nadany jest jej w tradycji LXX. Nazwała ona Księgę Kapłańską: Leuitikon [Biblion], czyli: [Księgą] Lewicką, a tytuł ten przejęła po-tem także tradycja łacińska zawarta w Wulgacie (Leviticus), a za nią wiele języków nowożytnych (ang. Leviticus, fr. Lévitique, wł./hiszp.
Levitico). Tytuł Leuitikon [Biblion] po raz pierwszy został użyty
przez Filona z Aleksandrii, który był jednym z pierwszych
komentato-66 Obok wspomnianego wyrażenia vyai vyai, innym przykładem mogą być np. liczebniki:
hebr. ~yIn:v. („dwa”) oddaje LXX przez du,o („dwie [nerki]”; w. 3,4), albo przez avmfote,rouj („obie [nerki]; w. 3,10 – w tym samym kontekście), albo także – w nieco dalszym kontekście przez ter-min zeu/goj („para [synogarlic]”; 5,11).
67 Zmiany takie są omówione w wydaniach krytycznych nie są przedmiotem
charaktery-styki pierwotnego przekładu.
rów greckiej wersji księgi. Ten tytuł odnosi czytelnika do lewitów i jest to dość zaskakujące, bowiem o lewitach Kpł mówi w jednym krótkim tekście: Kpł 25,32-34, i to przy okazji wspominania miast lewickich. Dlaczego więc taki tytuł? Wydaje się, że najlepszym uzasadnieniem tego jest fakt, że w okresie judaizmu hellenistycznego (zwłaszcza w diasporze) utożsamiano pojęcie „lewici” z pojęciem „kapłani”, którzy byli przecież potomkami Aarona wywodzącego się z pokole-nia Lewiego. Dziś rozdzielamy te dwie funkcje: kapłanów i lewitów, wówczas jednak, w środowisku hellenistycznym, utożsamiano je. A ponieważ Kpł mówi bardzo wiele o kapłanach – choć o lewitach niewiele – księgę nazwano Leuitikon [Biblion], by upamiętnić wszystkich kapłanów (w tym lewitów). Tytuł księgi jest zatem wyni-kiem jej rozumienia i interpretacji.
Na przykładzie Kpł bardzo wyraźnie zarysowuje się paradoks, z którym musieli zmierzyć się wszyscy tłumacze LXX: chcieli oni stworzyć tekst najbardziej wierny oryginałowi hebrajskiemu, a zara-zem najwierniejszy własnemu jego rozumieniu i tradycji języka grec-kiego, na który przekładali. Wierność tekstu LXX Kpł hebrajskiemu oryginałowi daje wiele do myślenia. Nawet bowiem w diasporze, z dala od świątyni jerozolimskiej, przechowywano rozporządze-nia kultyczne i przekazywano wiernie tradycję żydowską następnym pokoleniom. Przekład Kpł w Septuagincie jest zatem świadectwem niezwykłej staranności w wiernym przekazywaniu własnej tradycji, zarazem rzuca światło na problemy w wiernym oddaniu tego tekstu, wynikające z wspomnianych trudności językowych i interpretacyj-nych Kpł.
Przyglądając się Kpł w LXX z pewnością można powiedzieć za tradycją diaspory aleksandryjskiej, że ów dzień, w którym ukończono tłumaczenie Tory, był dniem wielkiej radości i entuzjazmu, ponieważ – jak mówi ta tradycja – tłumacze o]j a]n mega,lwn avgaqw/n parai,tioi gegono,tej („przyczynili się do wielkich dóbr”)69. A ich praca stała się
częścią wielkiej, pięknej i ważnej spuścizny, do której odwoływali się później zarówno wyznawcy judaizmu, jak i chrześcijanie pierwszych wieków.
Barbara STRZAŁKOWSKA
