Krystyna Kreyser
"Tabella" : łacina bez trudu
Collectanea Philologica 12, 93-102
Kr y s t y n a Kr e y s e r
Warszawa
Tabella.
Łacina bez trudu
Tabella - tabliczka, a w łaściw ie zbiór drew nianych tabliczek pow leczonych
w oskiem , jak im i posługiw ali się rzym scy uczniow ie epoki starożytnej, składa się n a podręcznik do nauki łaciny d la uczn ia X X I w. To opusculum poprzez kolejne
Tabella Prima, Secunda, Tertia... w prow adza w spółczesnego uczn ia w św iat
jeg o rzym skich rów ieśników . C hłopcy m a ją piłkę, dziew czynki b aw ią się lalką. Strój ich je s t dostosow any do ciepłego italskiego klim atu, w ystarczy im utkana z cienkiej w ełny, przepasana paskiem tunika. S łuchają bajek, które opow iada, należąca do rzym skiej fam ilii, służebnica, G reczynka. U czeń natom iast poznaje te bajki poprzez odczytanie kolejnej tabliczki. Popraw ne czytanie w języ k u łacińskim nie spraw ia m u żadnych trudności, poniew aż nasi przodkow ie przyj ęli w zapisie ojczystej m ow y alfabet łaciński; tylko nieliczne łacińskie głoski w ym aw ia się inaczej niż w języ k u polskim . U czeń poznaje ich brzm ienie w toku czytania kolejnych tabliczek. Św iat bajek i zabaw y w łaściw y dla dzieci w szyst kich epok uprzyjem nia naszem u uczniow i rozum ienie zapisu kolejnej tabliczki z p o m o cą podanych obok słów i realiów starożytnego Rzym u. N astępnie przechodzi do zagadnień gram atycznych i porządku w yrazów w zdaniu łaciń skim. N ie od razu odm ienia w yrazy przez przypadki, których je s t sześć, a w j ę zyku polskim siedem . Początkow o poznaje dw a pierw sze przypadki, n o m ina tivus i genetivus w liczbie pojedynczej - singularis. N om inativus, odpow iednik naszego m ianow nika, odpow iada n a pytania: kto? co? Quis? Quid? Quis?
puella. Quid? pila. U czeń zauw aża, że poznane rzeczow niki są zakończone na
-a i zapam iętuje, że są one rodzaju żeńskiego, chociaż niektóre ich odpow iedniki w języ k u polskim w yk azu ją inny rodzaj: solëa - sandałek. Solëa p ulch ra est. Sandałek je s t piękny. Taki sposób zapam iętyw ania zw raca uw agę u czn ia n a w łaściw ości j ęzyka łacińskiego i w prow adza w popraw ne m ów ienie w tym j ęzyk u .
O dnośnie w łaściw ego akcentow ania w yrazów je s t zaznaczona sam ogłoska krótka w sylabie drugiej od końca, w tedy akcent przenosi się n a sylabę trze cią od końca. B rak oznaczenia w skazuje, że sam ogłoska je s t długa i n a n ią pada akcent:
“ oznaczenie sam ogłoski krótkiej : tunica; ” oznaczenie sam ogłoski długiej : amica.
tu ni ca tunica so le a sólea ta bel la tabélla a mï ca amica pi la pila pu pa pupa
G enetivus poznanych rzeczow ników zakończony n a dw ugłoskę -ae w skazu je , że przy n ależą one do tej samej grupy odm iany, czyli deklinacji I.
Podobnie poznaje uczeń rzeczow niki deklinacji II zakończone w nom . sg. n a -us lub -er - są rodzaju m ęskiego (m asculinum ); zakończone n a -um - są rodzaju nijakiego (neutrum ). W gen. rzeczow niki te są zakończona n a -i.
Nom. hortus ogród puer chłopiec for-um rynek
magnus duży pulcher piękny magn-um duży
Gen. horti puer-i for-i
magni pulchri* magn-i
* Zanik samogłoski -e w gen. i dalszych przypadkach.
Takie same zakończenie wykazuj ą przymiotniki. W ten sposób uczeń poznaje w edług zakończenia rzeczownika, przym iotnika w pierw szym i drugim przypad ku, do której deklinacji ten rzeczownik, przym iotnik należy, a w język u łacińskim je st ich pięć. W Tabella kolejność poznaw ania deklinacji je s t następująca: I, II, IV, V ; n a końcu tego szeregu stoi deklinacja III. O bejm uje ona rzeczow niki i przym iotniki, które nie zm ieściły się w w ym ienionych deklinacjach, w szyst kich trzech rodzajów o różnych, n a skutek przekształceń, zakończeniach w nom. sg., a w łaściw y tem at w ystępuje w gen. sg. przed końcó w ką -is.
Nom. homo m. człowiek nox f. noc iter n. droga
hominis noct-is itineris
Tabella zapew nia naukę bez tru du poprzez zainteresow anie u czn ia po zn a
nym i rzeczow nikam i, w ykazującym i p ew n ą odm ienność od rzeczow ników ju ż znanych. Pow tarzanie na w iele sposobów ćw iczeń aż do zapam iętania słow ni ctw a daje p ew n ą satysfakcję. Z achętą do tego je s t znana uczniow i łacińska sentencja: R epetitio m a ter studiorum - depozyt przekazanej nam m ądrości grecko-rzym skiego świata. U czeń, żeby zapam iętać bez trudu rodzaj rzeczow ni ków deklinacji III, spośród znanych m u przym iotników dodaje przym iotnik o określonym zakończeniu dla danego rodzaju, a więc: h om o m a gn us - w ielki człow iek, n o x atra - ciem na noc, ite r longum - d ługa droga.
95 W Tabella nie m a konw encjonalnego podziału deklinacji III n a grupy o d m ian. Jest je d e n w zór, a różnice zakończeń w danych przypadkach są podane obocznie, co je s t uw zględnione w zapisie w słow niku alfabetycznym , np.: urbs,
urb-ls, gen. pl. urb-ïum.
W ażne m iejsce w zdaniu łacińskim zajm uje czasow nik w form ie osobow ej. U czeń poznaje te form y początkow o objaśnione n a tabliczce. W kolejności otrzym uje p ełn ą odm ianę czasow nika przez osoby i czasy, up orządkow aną w edług czterech koniugacji. P odstaw ow ą form ą czasow nika je s t bezokolicznik (infinitivus) zakończony n a -re: monstra-re - pokazyw ać, roga-re - pytać.
U czeń po oddzieleniu końców ki bezokolicznika -re otrzym uje tem at, część niezm ienną czasow nika, zakończony n a -a, do którego w czasie teraźniejszym (praesens) dodaje przynależne końców ki osobow e (koniugacja I); tace-re -
m ilczeć, vide-re - w idzieć, tem at zakończony n a -e (koniugacja II); audi-re -
słuchać, veni-re - przychodzić, tem at zakończony n a -i (koniugacja IV).
U czeń spostrzega, że tem at w ym ienionych czasow ników je s t zakończony sam ogłoską. C zasow niki koniugacji III m a ją tem at zakończony n a spółgłoskę, połączony spójką -ë- z zakończeniem bezokolicznika -re; dzielą się n a trzy grupy:
K oniugacja III1: (leg-ë-re - zbierać, fund-ë-re - w ylew ać) w odm ianie cza
su teraźniejszego przyjm uje przed końców kam i osobow ym i, oprócz 1. os. sg. spójkę -i-, w 3. os. pl. -u- przed końców ką osobową:
Sg. 1. os. leg-o 2. os. leg-i-s Pl. 3. os. leg-u-nt
K oniugacja III2: (cap-ë-re - chw ytać, iac-ë-re - rzucać) dodaje końców ki
osobow e do tem atu rozszerzonego o sam ogłoskę -i-; w 3. os. pl. przyjm uje spójkę -u- przed końców ką osobową:
Sg. 1. os. capi-o 2. os. capi-s Pl. 3. os. capi-u-nt
K oniugacja III3: (constru-ë -re - budow ać, institu-ë-re - postanow ić), m im o
że tem at zakończony n a sam ogłoskę -u, odm iana ja k III1.
U czeń w deklinacjach i koniugacjach w yróżnia stałą, niezm ien ną część w y razu, tem at, do którego dodaje poznane końców ki, co uw alnia go od m ozolnego w kuw ania paradygm atów . One sam e „w skakują” do głow y w logicznym porządku. Efektem tego je s t łatw e rozum ienie przez u czn ia zdania o budow ie w łaściw ej dla rzym skiej mowy.
Tabella, w prow adzając etapam i pozycje kolejnych przypadków w zdaniu
łacińskim , czyni je zrozum iałym i d la ucznia.
Rosa rubra in horto crescit
i i
podmiot orzeczenie
Czerwona róża rośnie w ogrodzie
i i
podmiot orzeczenie
O rzeczenie w yrażone w form ie osobow ej czasow nika stoi w zdaniu łaciń skim n a końcu, w zdaniu polskim zw ykle n a drugim m iejscu po podm iocie. W ystępujący w zdaniu przyim ek in w połączeniu z rzeczow nikiem w abl. oznacza miej sce, gdzie rośnie czerw ona róża.
in
Quo? Dokąd? Ubi? Gdzie?
acc. abl.
Puellae in hortum properant Puellae in horto sunt
Dziewczynki idą do ogrodu Dziewczynki są w ogrodzie Przyimek in w połączeniu z rzeczowni
kiem w acc. oznacza kierunek, w ja kim idą dziewczynki
Przyimek in w połączeniu z rzeczowni kiem w abl. oznacza miejsce, gdzie są dziewczynki
Cornelia in horto est Cornelia in horto non est
1 1 1 1
nom. orzeczenie nom. orzeczenie Kornelia jest w ogrodzie Kornelia nie jest w ogrodzie Z danie Cornelia in ho rto n o n e st uczeń tłum aczy: „K ornelii nie m a w o g ro d zie” . Porów nuje zdanie łacińskie z tłum aczeniem n a ję z y k polski. Będzie pam iętał: przeczenie non - nie w języ k u łacińskim nie pow oduje zm iany przypadku podm iotu.
Podręcznik Tabella pokazuje uczniow i historię zapisu cyfr rzym skich i w y jaśn ia, ja k pow stały te znaki oraz w ja k i sposób rzym ski uczeń dokonyw ał zapisu działań arytm etycznych. U czeń dow iaduje się rów nież o pochodzeniu znaku „+”, oznaczającego dodaw anie liczb, i znaku „ - ” dla odejm ow ania liczb. Z apam iętuje siedem znaków rzym skich d la oznaczenia w artości liczbowych:
97
M - tysiąc. W ystarczyły one R zym ianom do zapisyw ania, przez odpow iednie
ich zestaw ienie, bardzo dużych liczb i w ykonyw ania skom plikow anych obliczeń m atem atycznych.
W Tabella zapis haseł w słow niku alfabetycznym je s t następujący:
- podaje cały w yraz w gen., jeże li form a nom . je s t rów na tem atow i deklinacyj- nem u (puer, pueri), lub gdy w gen. i w kolejnych przypadkach zanika sam o głoska -e z tem atu (m agister, m agistri);
- cały w yraz w gen., jeże li w nom . zacho dzą p rzekształcenia w tem acie, a w łaś ciw y tem at deklinacyjny w ystępuje w gen. sg. po oddzieleniu końców ki -is
(nox, noctis f.).
Podaje rów nież cały w yraz w acc. i abl. sg., nom . i gen. pl., jeżeli w p rz y padkach tych w ystępuj ą inne końców ki niż w e w zorze odm iany rzeczow ników i przym iotników deklinacji III (vallis, vallis f., gen. pl. valiu m ; declive, declivis n., abl. sg. declivi, nom . pl. declivia, gen. pl. declivium ). Rodzaj rzeczow nika je s t podany, gdy w ystępuje odstępstw o od reguły i przy rzeczow nikach dek li nacji III.
C zasow niki są podane w bezokoliczniku: laudare, videre, audire. C zasow niki koniugacji III m a ją oznaczenie grupy odm iany: leg ere III1, cupere III2,
instruere III3.
Z ałączona do kolejnej tabliczki w kładka z podziałem n a m ałe kartki to W asz słow niczek. B ędziecie je w ycinać i układać w edług alfabetu zapisane n a nich słów ka łacińskie - tłum aczenia n a odw rocie - w uprzednio przygotow anym pudełeczku. T ak sporządzony kartotekow y słow niczek będziecie stale u zupeł niać. U łatw i to W am zapam iętyw anie now ych, łacińskich słów ek, a także odszukiw anie tych słów ek, które w ystępow ały w poprzednich tabliczkach.
Inny sposób: przygotow ujecie cztery koperty, które oznaczycie I, II, III, IV. W ycięte karteczki w kładacie do koperty I stro ną z zapisem w j ęzyku polskim (nie w ięcej niż 10 n a raz). Potem odczytujecie je kolejno, podając znaczenie w języ k u łacińskim , następnie odw racacie kartkę i spraw dzacie, czy odpow iedź była praw idłow a. Jeżeli tak, przekładacie kartkę do koperty II, jeże li nie - kartka w raca do koperty I.
Po dowolnej przerw ie pow tarzacie w ten sam sposób słówka, zaczynaj ąc od koperty II. Jeżeli zapam iętaliście, w kładacie kartkę do koperty III, jeże li nie - do koperty I. K olejne pow tarzanie zaczynacie od koperty III, następne od karteczek w kopercie IV. K artki z koperty IV, jeże li W asza odpow iedź b y ła praw idłow a, w kładacie do pudełeczka w porządku alfabetycznym , karteczki z niezapam ięta- nym i słów kam i wracaj ą do koperty I. C zynność tę pow tarzacie, aż w szystkie kartki z koperty I b ę d ą um ieszczone w pudełeczku. T ak a zabaw a w przekładanie kartek utrw ali z łatw ością w W aszej pam ięci łacińskie słow nictw o, konieczne w opanow aniu języka, będącego po d staw ą hum anistycznego w ykształcenia.
Wkładka XI - Tabella undecima
puer, pueri P aulus, -i
v ia, -ae ad (z acc.) ad m agistrum
m agister, m agistri virga, -ae
99
Paw eł chłopiec
do (oznacza kierunek)
do nauczyciela droga
rózga nauczyciel
Wkładka XII - Tabella duodecima
forum, -i v arius, -a, -um
R om anus, -a, um aedificium, -i
tem p lum, -i o rn are
101
różny, -a, -e rynek
budow la rzym ski, -a, -e
zdobić, stroić św iątynia
Z podręcznikiem Tabella nau ka łaciny staje się nie tylko atrakcyjna, ale p o żyteczna, ciekaw a i przyjem na1.
Q uid dulcius est quam discere m ulta
Tablette. Latin sans peine
Résum é
Tabella - Tablette ou plus précisément ensemble de plaquettes en bois enduites de cire, dont - dans la Rome Antique - les élèves se servaient pour écrire.
Cette collection de plaquettes a pris la forme du manuel de latin destiné à l’élève contempo rain, afin de le guider à travers l’univers de ses petits camarades romains. Il découvre ainsi les contes, que la servante greque raconte d’une famille romaine, lit sur les tablettes, l’un après l’autre. L’élève est aidé par le vocabulaire qui accompagne le texte de chaque tablette et par l’explication des faits liés à l’Antiquité romaine. Il obtient aussi par des informations sur la grammaire et l’ordre des mots dans phrase latine. La répétition sous différentes formes, des exercices destinés à mémoriser le vocabulaire et agencés suivant un ordre logique, peut être une source de satisfaction pour l’élève. Au fur et à mesure qu’il découvre les tablettes, l’élève apprend les chiffres romains, leur origine, ainsi que le système de notation des opérations arithmétiques. L’apprentissage du latin avec «Tabella» est non seulement attrayant et utile, mais aussi intéressant et agréable.
1 Podręcznik Tabella. Łacina bez trudu można zamawiać: Wydawnictwo Wiedza Powszechna, ul. Śniadeckich 17, 00-654 Warszawa lub Hurtownia i Księgarnia wysyłkowa, ul. Prymasa Tysiąclecia 60/62, 01-424 Warszawa, tel., fax: (022) 877-17-42; Księgarnia internetowa www.wiedza.pl.
