Z zagadnień handlu wiślanego Warszawy w XVI wieku

-V I A T E R I A Ł Y

T A D E U S Z C H U D O B A

Z zagadnień handlu w iślanego W a rs z a w y w X V I w іеku

1. F O R M O W A N IE SIĘ G R U P Y B O G A T E G O K U P IE C T W A W A R S Z A W S K IE G O , JEJ W IE L K O Ś Ć I ST O PIE Ń Z A A N G A Ż O W A N I A W H A N D L U W IŚ L A N Y M

Autorzy zajm ujący się dziejami handlu polskiego w X V і X V I w. {R. R y b á r s k i , L. K o c z y , A. K e c k o w a , A. W a w r z y ń c z y ­ k ó w a ) 1 skupili swą uwagę głównie na handlu tranzytowym. W aw rzyń- czykowa mówiąc o przyczynach, które spowodowały trzeciorzędną rolę W arszawy w handlu Moskwa — Europa Zachodnia, stwierdza m.in.: „N ie możemy się podjąć oceny tego zjawiska ani orzec, w jakim zakresie działały tu takie względy, jak zaabsorbowanie mieszczan warszawskich spławem wiślanym lub brak odpowiednich środków finansowych” 2. Wydawać by się mogło, że fakt nieobjęcia przez W arszawę roli pośrednika w handlu tranzytowym m iędzy Rosją a Europą Zachodnią powinien świadczyć o załamaniu się rozw oju miasta. Tymczasem dotychczasowa literatura m ówi raczej o dalszym wzroście znaczenia W arszawy, połączo­ nym z napływem kupiectwa z innych miast. Proces ten nasila się w dru­ giej połowie X V I w., przy czym coraz w iększy procent stanowią przy­ bysze z głównych ośrodków handlu w Polsce oraz z innych państw, głównie z N ie m ie c 3. Poważną rolę w form owaniu się grupy bogatego kupiectwa odgrywa również napływ szlach ty4, głównie z Mazowsza, oraz lokowanie środków pieniężnych w handlu przez najwybitniejszych przedstawicieli rzemiosła warszawskiego 6.

1 R. R y b á r s k i , Handel i polityka handlowa P o ls k i w X V I stuleciu, Poznań

1929. A. K e c k o w a . M e lch io r Walbach, Warszaiwa 1955. L. K o c z y , Handel

Poznania do połow y X V I w., „Prace Komisji Historycznej Pozn. Tow. Przyjaciół

Nauk” t. VI, Poznań 1930. A. W a w r z y ń c z y k ó w a, Studia z dziejów handlu

Polski z W ie lk im Księstw em Litew sk im i Rosją w X V I w., W arszawa 1956 oraz

t e j ż e , R ola Warszawy w handlu z W ie lk im Księstw em L itew sk im i Rosją

w X V I w., „Kwartalnik Historyczny” t. L X III, 1956, nr 2, s. 3— 26.

2 A. W a w r z y ń c z y k ó w a, R ola Warszawy, s. 4— 13.

3 L. K o c z y , op. cit., s. 99—103; A. W a w r z y ń c z y k o w a , R ola Warszawy, s. 11 i 19; M. B a r u c h , Ród Fukierów , W arszawa 1922, s. 19; A. K e c k o w a , op. cit. s. 42— 70; M. H a ł ó w n a , J. S e n k o w s k i , M ateriały archiw alne do

budowy zam ku warszawskiego. R achunki budowy z 1569— 1572, „Teki Archiwalne”

t· II, Warszawa 1954; Regestra th elon ei aąuatici W ladislaviensis, wyd. St. К u- t r z e b a i Fr. D u d a , K raków 1915, s. 872, indeks osób i miast s. 628— 872; T. S t r z e m b o s z , Tumult warszawski, maszynopis.

4 A. K e c k o w a , oip. cit., s. 40 — J. Magnuski i s. 47 — A. Umięcki.

s Regestra thelonei, indeks: Jan Kotlarz-caldeator, Tomasz Kotlarz kocielnik, ■Jan białoskórnik, rodzina Mydelników oraz „Księgi parafii św. Jana” — r. 1590 —

Miernikiem zaangażowania się kupiectwa poszczególnych miast w w y ­ w ozie zboża oraz w handlu wiślanym w ogóle, może być liczba kupców zbożowych w tych ośrodkach. W latach 1537— 1576 Warszawa liczy w po­ równaniu z innymi miastami zajmującymi się spławem zboża najwięcej

kupców zbożowych (84 osób). W innych ośrodkach liczba ta wygląda na­ stępująco: w Pułtusku — 54, w Nurze — 50. Od 30 do 40 kupców w y ­ stępuje w Łowiczu, Łom ży, Płocku, W yszogrodzie i Kamionie. Od 1544 r. i w latach późniejszych liczba ta jest mniejsza (od 14 do 26) w e W ło­ cławku, Kazimierzu, Sandomierzu i Stężycy.

W Warszawie, Pułtusku, Płocku, Zakroczymiu i W yszogrodzie, Ł o w i­ czu i Kam ionie oraz z dużym prawdopodobieństwem również w e W ło­ cławku 6 co najmniej od czwartego dziesięciolecia X V I w. występują dość stałe grupy kupców trudniących się eksportem zboża.

W końcu piątego i w następnych dziesięcioleciach tworzą się takie grupy w Łom ży, Nurze, Stężycy, Sandomierzu i Kazimierzu. Natomiast już od siódmego dziesięciolecia zmniejszanie się liczby kupców zbieżne ze spadkiem ilości wywożonego zboża możemy zaobserwować w W yszo­ grodzie, a z kolei także w Zakroczymiu.

Stały w yw ó z większych ilości zboża przez kupiectwo jednych miast w porównaniu z drugimi, jest chyba w pewnym sensie wykładnikiem większego bogactwa tych miast. Możliwości finansowe kupców poszczegól­ nych miast można ocenić na podstawie przeciętnej ilości spławionego przez nich w danym roku zboża (przeciętną otrzym ujem y dzieląc globalną ilość zboża wywożonego przez kupców danego miasta przez liczbę statków należących do tych kupców przekraczających komorę włocławską).

W czwartym i piątym dziesięcioleciu X V I w. najpoważniejszą prze­ ciętną ilość w ywożonego jednorazowo zboża osiąga kupiectwo W arszawy oraz Pułtuska. W szóstym dziesięcioleciu w idzim y w Sandomierzu nie­ dużą w prawdzie grupę, ale za to bardzo bogatego kupiectwa zaangażo­ wanego w handlu wiślanym. W latacn sześćdziesiątych pod w zględem przeciętnej ilości jednorazowo w ywożonego zboża nieco górują nad W ar­ szawą W łocławek, Sandomierz i Łomża. Warszawa ma jednak najliczniej­ szą czynną w tych latach w w yw ozie zboża grupę kupców; niewiele ustępuje jej kupiectwo Pułtuska i Płocka.

W latach siedemdziesiątych Warszawa góruje nad pozostałymi mia­ stami liczbą zainteresowanego w spławie zboża kupiectwa, osiąga rów ­ nież obok Łom ży, Stężycy i Płocka jedną z najlepszych przeciętnych ilości wywożonego w tych latach zboża. W ynika z tego, że środki pie­ niężne w ręku kupiectwa m iały przed wszystkimi innymi czynnikami· znaczenie decydujące dla rozwoju danego miasta. W handlu wiślanym w ósmym dziesięcioleciu utrzymał swą pozycję Łowicz. Kupiectwo K a­ zimierza i Nuru, miast w ybijających się dopiero teraz, jest wprawdzie dość liczne, ale w przeciętnej ilości zboża wywożonego prezentuje się podobnie jak kupiectwo Łowicza. Od końca siódmego dziesięciolecia spada przeciętna wywożonego jednarozowo zboża w przodującym dotychczas Pułtusku. Jednej z przyczyn upadku tego miasta można upatrywać w wyrastaniu niemal równocześnie konkurencyjnego ośrodka nad Nar­ w ią — Łom ży.

6 M. B i s k u p , Z prob lem a ty k i handlu polsko-gdańskiego d ru giej połowy:

HANDEL W A R S Z A W Y W X V I W. ₂₉₉ и •N О

я

N И о >* о < •N о £ £ о о

о.

0 w < NJ Ό w J ні W < 1 5 7 6 2 0 « η t - r - o - T f CO О vH vo СО 00 1 5 7 5 1 2 9 VO о » n cO CN « η •n r - c s о 1-Н in OO 1 5 7 4 _CS с о 1 00 - i n іП CN (N О « η Г -1 5 7 3 _г -і t'­ OO G\ <N m CS с о 00 (N vo 15 72 j 1 1 e s 1 1 - 1 - 1 1 і 1 г -1 5 6 9 І SO о voс о r - СЧ i (N с о (N i n 1 5 6 8 СЧ Γ­ OS 1П -» n CO - CN « η О Γ - r -I9SI І 40 ΟΟ о «П СЧ - <o 1n CO σ\ т Ό vo 1 5 6 0 _о On ON (N OO 1CS CS 1 ON с ч CS 1 5 5 8 _{с о} 2 2 VO 1с о 1 1 1VO с о 1CM « ! 1 15 57 ! і О f - VO CO 00 CS 1CO T t 40 о -1 5 5 6 іП ГЧ СЧ ₁» n CO t - _- с о сч с о 1 5 5 5 _<N СЧ r - i n voCO CS OO VO

20

r - с о 1 5 4 6 - 1 - t— 1m Ό r f с о 1

26

о 00 1 5 4 4 1 1 1t~- 1SO CS - с ч с о 1 5 3 7 on 1 1 1t -1 I T j· »“H і г - -Wa rszawa W ło cł a w ek I Ł o w ic z I S tę ży c a P u łt u s k K a zi m ie rz S a n d o m ie rz i Pł oc k Ł o m ż a N u r Z ak ro czy m W y sz o gr ó d K a m io n

Kupiectwo Sandomierza, choć nieliczne, jest jednym z najbogatszych spośród zaangażowanych w handlu wiślanym. W latach siedemdziesią­ tych jednak i ono zmniejsza swój w yw óz. Ogólna ilość zboża wywożonego z Sandomierskiego pozostaje wszakże bez zmian, gdyż wzmaga się w yw óz zboża przez tamtejszą szlachtę1.

Analiza dotychczasowych danych zbiega się na ogół z wnioskami wynikającym i z analizy samego w yw ozu i z naszych wiadomości o naj­ w ybitniejszych przedstawicielach warszawskiego kupiectwa. Utwierdza to nas w przekonaniu, że od lat sześćdziesiątych Warszawa należała do kilku największych ośrodków handlu na Mazowszu. W następnych dziesięcioleciach Warszawa zaczyna walczyć o swą pozycję w handlu .wiślanym również z pozostałymi miastami Polski. Z kolei trzeba wyjaśnić szczególną rolę W łocławka, który w latach pięćdziesiątych dorównuje w zakresie spławu zboża W arszawie i Pułtuskowi, a góruje zdecydowanie nad pozostałymi miastami. Klucz do tego zagadnienia nasuwa nam prze­ ciętna ilość przewozów przypadających w roku na jednego kupca 8. Jest to miernik intensywności kontaktów, czasami połączonej z szybszym obrotem kapitałów, czasami związanej z wyręczaniem się płatnymi peł­ nomocnikami czy famulusami.

Intensywność ta była uzależniona od dwóch czynników: od czasu trwa­ nia spławu z danego ośrodka do Gdańska oraz od liczby dni w roku, w których żegluga na W iśle i jej dopływach mogła się odbywać. Oczy­ wiście kupiectwo W łocławka położonego najbliżej Gdańska osiąga też najłatwiej większą częstotliwość przewozów.

Dla rozważenia roli Warszawy, jako ośrodka handlu, dość istotne w ydaje się stwierdzenie, jak liczna była w tym mieście grupa kupców- -grosistów dorównująca bogactwem, ilością środków pieniężnych i w iel­ kością obrotów handlowych kupiectwu takich czołowych ośrodków han­ dlu, jak Poznań czy Kraków. W yniki dotychczasowych badań wysokości obrotów — przy równoczesnym uwzględnieniu spadku wartości pieniądza w ciągu X V I w. — pozwalają nam przyjąć jako granicę m iędzy kupiec- tw em drobnym i średniozamożnym a grosistami, dla lat trzydziestych i czterdziestych, sumę rocznego obrotu 600 do 700 złotych, dla lat pięć­ dziesiątych — 1000, dla lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych — 1500 złotych 9.

W dalszych rozważaniach zajm iem y się głównie grupą kupiectwa naj­ bogatszego.

Z danych tych zdaje się wynikać, że w latach trzydziestych i czter­ dziestych X V I w. tylko dwóch kupców tutaj występujących można uwa­ żać za grosistów na skalę ogólnopolską. Są to Burbach i Fierląg, a z w y ­ stępujących na innych drogach M. Harnisz, J. Baryczka i J. F u k ie r10. Jeśli zważym y, że dwaj pierwsi rozw ijają obroty handlowe na większą skalę na terenie W arszawy dopiero od piątego dziesięciolecia, możemy

7 Z. L i s o w s k a , Sandomierz na przełomie X V I i X V II w. — praca magi­

sterska, wykres eksportu zboża przez mieszczan Sandomierza i szlachtę.

8 Dane te uzyskano przez podzielenie liczby przewozów odnotowanych na ko­ morze włocławskiej przez liczbę kupców z danego miasta, którzy w tym roku spła­ w iają zboże.

9 L. K o c z y , op. cit., s. 37, 83— 4, 100, 197—199 i A. W a w r z y ń c z y k ó w a,

Studia z dziejów handlu, s. 106.

HANDEL W A R SZA W Y W X V I W. ₃₀₁ 40 CS 40 r*- tn 2 5 Г-00 O CS CS CS ł—ł*^· ό 23 CS ΟΟ m rf CO 00 ir>co t> ON co r- tn VO<C\ *o Os_{τΉ (N} CS 8 CO Г—( co 24 CS _« ON CO *n £ »—1 Tf i-H Г"-ON rr «o »η ₁ r-H 00 CS—1Tf· ł—i oCS *ΉCS CN Γ- Π* CO 1П*nCO in 40 ІГ) ■'Ť«л V>40 in T-H r*- 1CO Г "-т-H CS

її

f —l' ' t Tł“H—lOCS lO00 00 CS _'it uo v> 1 1 ! 1 On _{1 O I 1 1 1}ł-4 1 569 4 0 00 Γ­ CS co *n 00 OnO) CSCSCS ΟΟ CS On ₁CO <N 29 Г-40 lA ł-H CS 1 5 68 »n os_tS CS 00 co »O 40 r- 00 r - i CS ON CS CS 8 40 CSł—l c o V~ł t--co Г- 1/Ί CS co «—( 15 6 1 1Л m CS Tj* m CS ON CS 2 3 CS 4 0 ON co rr 00 »n 40 O 00 ON 1 5 60 iO Tt· ON r- CS r- rf CS CS Tf O CS ^ł"co's i· 1COł· ^ o ł—ł 1 oT-*<ť- r-4 40 1558 40 40 co r~- T-H 40 «Λ 40 ! r- i 1 14 0 4 0 I ln 1 2 15 57 CS40 00 CO » - i 4 0 CO ł-H _t·* r -ł-H C\CS o*—HOs CS 1CSrH 00 4 0 t> ϊ> 1 5 56 lOrj> 40 40 40 ir> f- ON CS co CN CS Г - o\_- 00 Oco r-* 4 0 CS CS J 15 55 r -f co 40 40 CS CO40 CS Г -· CO r - 00 «o T-H 40 V-ł 40 00 r-> ł“H40 CO ^ ł· ^4 oł ON 40 4 0 r o Ό CO f - CO (S CO CS v > oC CS 40 On 1V“> ІЛ)r—l oCS *n 1 544 г«-Г CS^ ĹZ 1 4,6 ₃2 Γ­ 00 ĽZ i «Л і 1 5 3 7 co CS CS •«fr r o *—! d i 1 1• o O i-H Г-S 1 W a rs z a w a W ło c ła w e k Pu łtu sk j S tę ż y c a j Ł o w icz i Ka zimi erz S an d om ie rz Pł ock Ł o m ż a N u r Zakroczym Wys z og ró d K am io n Preegląd Historyczny — 8 Μ о < g 3 cP £ ■N О M N O K-o •N o ' ŕ Ό <n O

tí

«І Й H B o H N P04 a

í

<« о È м о о Q n < й «і % з № I* N ■N 0 и SI 1 N о £ _H N tí fi< < m N O M a < Й N O O

tí

< й H e* 0 н

tí

& в 1 H vo _{r- 00 00 CM r-} CO r- vo «o (-4 _{”H 1—f}>H t H 1-І ^H ł H ł H ł“H 1 i n _{CM CMł H CM CM CM CM} v> ^H CM CMl H •«-H ł H l H i—1ł H CM CM Tf· _CM VO CMT ŕ CMT ř CM » n ГН CM со CM CMTH ł H ł - l CM CM CO ₀₀ i n 4 0 CO CM» n CM • n i H ł H CM CM ^H tHł H ł H łHł H CM 15 7 2 1 1 CM 1 1 - 1 ł-H 1 1 1 100cT C\ 0 0 w o CO со VO i n ^H o 00 CO ooCM vo os•Г) CM «/“) ir> ł H г н l H ł H CM 1ł H TH ł H ł—1o 1-1ł-H 1 ł H _{v n CM 00 vo CO 00}CO T ŕ IT ) ł H w-> ł H _CM 1 ^H l H o ł H l H ł—1 ł-H ł H O "чҐ 0 0 CM CM 1 i n CM u-> ^H CO ł H i-H 1 »—1 o 1—1 ł—і ł H 1 5 5 8 -^H <N VO ł H 1 - 1 1 1 1r—i _{1 - «} f - _{4^- ł H} CO i n I V-) Ό ^H CM CM ^4 M 1ł H ł H 1 j CM VO _{r- CM r-} >H _{i CM со} o\ VO VO «O ^H l/~> ł H T—4 »-H 1т Ч tH o H ł H »O CO CM Ю CMł H CO i n r- co •^Hł H VO Ι Ο ł H * H ■^ŕ CM *-Ht H tH i H l H 1 CM CM vo CO I CM 00 n* 00 r*·* vo t- * 00 Ю Ч-Н »-i ! ▼H ł H o 1 ^Hr—i o o ł-H ł H 1 5 4 4 CM 1 1 1tH ł H 1ł H <r> o 'T·»ł ł—1 t - ; vo CN t " ł H _{I I J I I CM 1} 00 CM yo CM 1 1 I CM 1 1ł H ^■4 1ł H ł H ^H W a r s z a w a W ło c ła w e k . Ł o w ic z 1 S tę ży ca i P u łt u sk ! Ka zimi erz S a n d o m ie rz | Pł o ck Ł o m ż a N u r Zakroc zym W y s z o g ró d K a m io n

H AN D EL W A R S Z A W Y W X V I W. ₃₀₃

TAB. XV. M A K SY M A LN E I P R ZE C IĘ TN E O B R O T Y N A JW Y B IT N IE JSZ Y C H R O D ZIN

K U P IE C K IC H W HAN D LU W IŚ L A N Y M (W Z Ł O T Y C H ) Lp. K u p c y Czwarte i piąte dziesięciolecie Szóste dziesięciolecie Siódme dziesięciolecie Ósme dziesięciolecie

maks. przeć. maks. przeć. maks. przeć. maks. przeć.

1 Pasiotkowie 649 2 Kazubowie 810 3 Rola Fr. 1045 4 Żmijowscy 661 303 210 196 5 Fierląg J. 3 652 2112 2 379 1 031 6 Burbachowie 4 106 3 146 3 768 2 265 2 703 7 Gąsiorek J. 990 683 877 579 2 640 8 Łyszcze 682 434 1 158 448 374 — 675 9 Gizowie 704 1 163 931 4 141 2 482 6 946 3 272 10 Belkowie 2 415 1 540 4 724 2 286 577 11 Długosze 1 122 490 — — 2 343 2 296 12 Baryczkowie 1 321 879 2 801 1 531 5 270 2 866 13 Kotlarze 360 — 1 284 963 2 332 2 078 14 Szlichting F. 2 730 — . 1 703 1 019 1 443 871 15 Szeligowie 130 — 828 402 15 344 6 503 16 Szawłowski Krz. 5 481 2123 1 725 1 194 17 Piotrowscy 513 — 2 280 1 701 18 Walbach M. 5 322 3 200 9 660 4 633 19 Hegner D. 3 766 2 100 20 Umięcki A. 19180 7 577 21 Magnuski J. 13 785 4 488 22 Czioto Erazm 7 511 4 233 23 Meir Piotr 5 291 2 004 24 Wieliss H. 5 130 4126 25 Falkiewicz 3 507 3 136 26 Gumowski T. M 4 536 3 636 27 Wegner J. 5 040 — 28 Zajdlicz J. 5 760

z dużym prawdopodobieństwem stwierdzić, że brak dużej grupy bogatego kupiectwa był główną przyczyną, dlaczego W arszawa na przełomie X V i X V I w. nie objęła roli jednego z głównych ośrodków handlu ze Wschodem.

O silnym zaangażowaniu w handlu z Gdańskiem najw ybitniejszych przedstawicieli kupiectwa warszawskiego m ówi wysoka przeciętna rocz­ nych obrotów niew iele odbiegająca od maksymalnych możliwości finan­ sowych Fierląga i Burbacha. N iekiedy obroty pomniejszych kupców, jak Gąsiorka i Łyszcza, dorów nyw ały naw et obu potentatom.

Lata pięćdziesiąte cechuje nie ty le wzrost obrotów wśród 'kupców od­ grywających już dawniej w ybitną rolę, co p rzyp ływ do handlu w iślanego

nowych kupców. B y li to: Szlichtingowie, rodzina B elków oraz w m niej­ szym. stopniu rodziny: Baryczków, Długoszów i Gizów. W ydaje się, że niektórzy z nich, jak Szlichtingowie 11 i Długoszowie 12, nie traktowali W isły jako swej głów n ej drogi handlowej.

Od lat sześćdziesiątych w dużym stopniu lokują swe kapitały obro­ towe w handlu wiślanym : K. Szawłowski, D. Hegner i Kotlarze; na czoło w tych latach wysuwa się M. Walbach 1S. Jednoroczny najwyższy obrót z Gdańskiem osiąga w tych latach Szawłowski. W latach siedem­ dziesiątych X V I wieku rodzina G izów utrzymuje stałe kontakty han­ dlowe i osiąga wysokie obroty dochodzące do 7000 zł, pod względem przeciętnej ilości włożonego kapitału zajmują oni jednak dopiero szóste miejsce. N a czołową pozycję w tym czasie wysuwają się A. Umięcki, ro­ dzina Szeligów i J. Magnuski. N ajw yższy roczny obrót Walbacha, w yno­ szący 9660 zł, oraz przeciętna ilość zaangażowanych w tych latach środ­ ków pieniężnych, nie w ykazują pełnych możliwości finansowych tego kupca, nawet na drodze wiślanej 14. Następnie w idzim y grupę pięciu kupców z najw yższym i rocznymi obrotami powyżej 5000 zł; wśród nich Piotra Meira, Hieronima Wielisa, Jerzego Wegnera, Jana Zajdlicza, a z dawniej zaangażowanych rodzin kupieckich — Baryczków. Dopiero po nich idzie grupa kupców dawniej w handlu wiślanym czynnych — Kotlarze, Piotrowscy i Długoszowie oraz Falkiew icz i Gumowski. N a j­ prawdopodobniej wskutek zainteresowań w innych kierunkach handlu, lub w innego typu zajęciach czasowo zmniejszają poważnie swe wkłady w ten kierunek handlu Szawłowski i Szlichting 13.

Spostrzeżenia powyższe znajdują w zasadzie potwierdzenie w prze­ ciętnej rocznych obrotów w tych latach. Dwóch z wym ienionych kup­ ców: J. W agner 16 i J. Zajdlicz 17, nie traktuje tej drogi jako swej głów ­ nej, a tym samym trudno wnosić o ich faktycznym bogactwie i m ożli­ wościach finansowych. Do grupy najbogatszych warszawskich kupców należałoby doliczyć co najmniej Z. E rkem bergera18, a dalsze badania prawdopodobnie liczibę tę powiększą.

Biorąc nawet pod uwagę spadek wartości pieniądza w porów­ naniu z latami trzydziestym i i czterdziestymi, możemy stwierdzić, że w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych wzrasta w W arszawie za­ równo liczba bogatych kupców, jak także ilość ich kapitału obrotowego.

11 A. K e c k o w a , op. cit., s. 49, inwestycje w Osiecku i dostawy materiałów do budowy zamku.

12 A. W a w r z y ń c z y k o w a , Rola Warszawy, s. 11, w 1554 r. sprowadza z W rocławia transport kos Jan Długosz, syn Michała.

13 Por. tabela IV ; A. K e c k o w a , op. cit., s. 139. 14 Á. K e c k o w a , op. cit., s. 96— 133.

15 Tamże, s. 49, 174. 16 Tamże, s. 140.

17 Zob. M. B a r u c h , Warszawa za Książąt M azow ieckich i Jagiellonów , W a r­ szawa 1916, S. 16.

18 A. K e c k o w a , op. cat,, s. 52 — Z. Enkemlberger posiada towair wartości 37 922 zł 4 gr.

HANDEL W A R S Z A W Y W X V I W. ₃₀₅

2. H A N D E L W IŚ L A N Y W P O R Ó W N A N IU Z IN N Y M I M IA S T A M I O R A Z E LE M E N T Y Z R Ó Ż N IC O W A N IA Z A W O D O W E G O W A R S Z A W S K IE G O

K U P IE C T W A

Na przełomie X V i X V I w. Warszawa odgrywa dość znaczną rolę w eksporcie zboża, a częściowo wosku oraz w imporcie śledzi i częściowo innych towarów, jak piwo, wino it p .19. Już w drugiej połowie X V w. Warszawa obok Płocka, Pułtuska, Zakroczymia i Wyszogrodu jest jednym z najważniejszych ośrodków w yw ozu zboża na M azow szu20. W latach trzydziestych i czterdziestych X V I w. Warszawa, wywożąca w tedy od 100 do 400 i więcej łasztów zboża rocznie, jest już najpoważniejszym ośrod­ kiem eksportu tego towaru na Mazowszu. N ie jest to jednak przytłacza­ jąca przewaga. W 1537 r. Pułtusk, Płock i Gostynin, w roku 1544 Zakro­ czym i Pułtusk, w 1546 r. Łow icz w yw ożą nie o w iele mniej zboża od Warszawy.

W pierwszej połowie X V I w. pozycja Warszawy, na Mazowszu nie­ wątpliwie najkorzystniejsza, nie jest jeszcze ustalona. Warszawa nie mogła też przyjąć roli ośrodka tranzytowego i współzawodniczyć z sil­ nym kupiectwem Poznania czy L u b lin a 21. N a tym tle w ydaje się dość zrozumiały fakt, że główna droga z W ilna do Poznania nie przebiega w tych latach przez Warszawę.

Od połow y X V I w. obserwujemy wzrost handlu zbożem pomiędzy Warszawą a Gdańskiem. Jednocześnie wzrastają inne ośrodki tego handlu, przeważnie w głębi kraju. Silny rozw ój Nuru i Łom ży w drugiej połowie X V I w. prawdopodobnie zostaje w silnym związku z kolonizacją tej części Mazowsza i Podlasia oraz przechodzeniem tych terenów na gospo­ darkę folwarczno-pańszczyźnianą 22. Również w Małopolsce powstają trzy nowe ośrodki handlu zbożem: Sandomierz od lat pięćdziesiątych, Stężyca od lat sześćdziesiątych i Kazim ierz D olny od lat siedemdziesiątych. O rozszerzaniu się polskiego rynku zbożowego na Mazowsze wschodnie, Podlasie, Lubelskie i Sandomierskie w ydaje się świadczyć samodzielny w yw óz zboża przez szlachtę z tych terenów. Wśród miast dorzecza W isły W łocławek od 1555 r. zdecydowanie przeważa nad pozostałymi ośrodkami eksportu. Poza W łocławkiem silnym centrum handlu zbożowego staje się w tych latach Pułtusk; spada za to bardzo poważnie w y w ó z zboża przez Płock. W eksporcie zboża przez Warszawę obserwujemy spadek wywozu zboża w porównaniu z pierwszą połową X V I w., a szczególnie w stosunku do 1546 r. Zjawisko to mogło być w pewnym stopniu w y ­ wołane panującymi wówczas zarazam i23. W latach sześćdziesiątych

10 Import piwa: 1537 r. — 4 beczki, 1544 r. — 7 beczek, 1555 r. — 110 beczek,

1556 r. — 44 beczki, 1557 r. — 6 beczek, 1558 r. — 2 beczki, 1560 r. — 80 beczek, 1569 r. — 45 beczek, 1573 r. — 58,5 beczek, 1574 r. — 38 beczek, 1576 r. — 31 beczek. Import wina: 1556 r. — 6 beczek, 1560 r. — 2, 11560 r. — 22, 1569 r. — 38, 1572 r .— 30, 1573 r. — 48, 1574 r. — 22, 1576 r. — 27. W arszawa w latach 1531— 61 wywozi 3582 kamieni wosku, K raków 1350 kamieni, Pułtusk 504, inne mniej.

20 M. B i s k u p , op. cit., s. 394. L. K o c z y , op. cit., s. 99— 103.

22 Prace Zakładu Atlasu Historycznego P A N — mapy obrazujące rozwój włas­

ności ziemskiej folwarcznej na Mazowszu, oraz A. W a w r z y ń c z y k ó w a, R o z w ó j

w łasności z ie m s k ie j na P o d la s iu w X V i X V I w ., W rocław 1951, s. 267.

23 A. W a l a w e n d e r , K r o m k a klęsk e le m e n ta rn y c h w P o ls c e 1450—1586,

z ośrodków mazowieckich upada Kam ion i W yszogród; utrzymują swą pozycję Sandomierz, Łow icz, Płock, Pułtusk i Zakroczym; na ważne centra handlowe wyrastają Stężyca i Nur. N ajw iększy jednak wzrost wykazuje w tych latach Warszawa, której kupiectwo zdobywa teraz dość wyraźną przewagę nad Pułtuskiem. W końcu lat sześćdziesiątych W ar­ szawa wyprzedza wszystkie inne miasta z W łocławkiem włącznie. Lata siedemdziesiąte to jeszcze poważniejszy wzrost znaczenia W arszawy, jako największego ośrodka w yw ozu zboża. Po W arszawie idą kolejno Łomża, Łow icz, Nur, Stężyca, Płock — i na dalekim końcu W łocławek. Zm niej­ sza się też głównie na korzyść szlachty tam tejszy w yw ó z zboża przez kupiectwo Sandomierza 24.

Z analizy powyższej zdają się wynikać następujące wnioski: do końca lat pięćdziesiątych Warszawa nie tw orzy jakiegoś silnego centrum, nawet w stosunkach mazowieckich, i nie ma wyraźnej przewagi nad innymi mia­ stami, a w latach pięćdziesiątych większym od niej centrum w yw ozu jest niew ątpliw ie Pułtusk. R ów nież w latach poprzednich raczej miasta K u­ ja w — W łocławek i Bydgoszcz — b yły głów nym i centrami w ywozu zboża Wisłą. Dopiero w latach siedemdziesiątych Warszawa zdobywa przewagę nad W łocławkiem i staje się głów nym centrum w yw ozu tego towaru z terenów dorzecza W isły w górę od tego miasta położonych.

W latach trzydziestych i czterdziestych X V I w. kupiectwo warszaw­ skie w bardzo słabym stopniu w ykorzystyw ało W isłę jako drogę im ­ portu 25. Od lat pięćdziesiątych, a głównie dopiero w latach sześćdziesią­ tych i siedemdziesiątych obserwujemy poważniejsze zmiany mówiące nam o pełniejszym wykorzystywaniu W isły jako drogi transportu dla sukna, i niektórych tow arów kolonialnych26. Spośród napojów transpor­ towano tą drogą piwo, wina i m io d y 27, a spośród tow arów masowego spożycia — ■ śledzie.

W latach trzydziestych i czterdziestych najpierw Płock, a później Łow icz są największym i ośrodkami importu śledzi. Warszawa pod tym względem nie może być jeszcze w tedy brana pod u w a gę 28. W latach pięćdziesiątych nad warszawskimi górują jeszcze mieszczanie łowiccy. Z innych miast ośrodkami importu śledzi są w ted y Sandomierz, Stężyca i Zakroczym. W latach sześćdziesiątych, kiedy obok Łow icza na poważne centrum wyrasta Stężyca, Warszawa wraz z Płockiem, Kamionem i Skier­

niewicam i zajmuje dalsze miejsce.

W latach siedemdziesiątych trzy poważne centra zaopatrują w śle­ dzie Małopolskę. Są to przede wszystkim Stężyca i Skierniewice 29, a po nich Sandomierz. Na Mazowszu poza Skierniewicami większą od Warsza­ w y rolę odgrywa w dalszym ciągu Łowicz. Tak w ięc nawet od lat pięć­ dziesiątych, kiedy kupiectwo warszawskie sprowadza sporo śledzi, jest to dużo mniej od ilości sprowadzanych przez inne miasta. W ydaje się, że jest to w pewnym stopniu spowodowane układem rzek spławnych na M a­ zowszu oraz położeniem Warszawy. Fakty te w ydają się potwierdzać

24 Z. L i s o w s k a , op. cit., wykres eksportu zboża. 25 Zob. przypisy 19 i 28.

20 Zob. przypis. 19. 27 Zob. przypis. 19.

28 W arszawa w 1537 r. — 2 beczki, w 1544 r. — 4 beczki.

29 Informacje z odczytu mgr R. Z e l e w s k i e g o o rynku regionalnym

HANDEL W A R SZA W Y W X V I W. ₃₀₇

w

о Č N m < A ŕ < ' N O « N) c> N O í* ŕ M M p o « 40 0 Ü 1 á > ri í 1 15 7 6 [ I 676,5 ю vo t-»vo 1 23 ₁₀1, 5 3 6 9 O vo τ·4 CO O i-H CM vo T—1 1 00 52,5 VO*4 »—( 1 5 7 5 892 ON CM r-< 26 7 ,5 ! I 14 4, 5 20 6 ON VO 445 со ON 1 226 iO 40 **H 1 11 3, 5 7 9 to ■гн CM 1 5 7 4 1 0 6 3 ₁ 3 6 3 ■O 255 Z L 324,5 331,5 200 t 315,5 1 40 VO ł—1 7 5 «n oo 1 5 7 3 í 5 4 3 ₁ 22 4 1 t 78 ,5 i ON "3· ł—15 288 pH 22 6 ! 13 8, 5 1 85,5 73 r-15 72 j 1 1ON 1 1 1 1 1 1ON 1 1 iO O 1 15 69 9 5 504 7 2 9 2 S 1 435 208 3 5 «O оол pH 1 99 23 1 30 1 00 VO vo VO Ό 1 630 3 5 9 21 2 O 00 CM 265 423 CM 208 72 1 23 6 Ό VO_ph pH «O Ό vo VO VO 40 «O 5 5 2 864 242 vo 28 1 00_Tf T“í 6 4 O 74 rť 1VOr- 00<NCM00 15 60 1 204 14 7 1 ' 1 2 4 O 34 9 26 97 43 Ό oC _{1 1 8}2 lO CM 2 3 15 5 8 1 20 72 0 ₇7 1 со 1 1 1 1 1 1 1CM -1 5 5 7 •O ГЧ 00 o oo Я 1 238 I со VO »-и 3 8 ₅0 1 32 >5 4 2 _{1 3}7 Tŕ ! 7 7 ! 15 56 3 3 9 1 3 0 9 vo 00 t“H 1 34 4 35 ,5 27 4 Ό r-H CM 77 60,5 1 1 *-HCM 0 9 pH j 15 5 5 24 3 1 8 6 3 Γ­_ιο 20 5 3 0 7 ON O 2 0 0 98 _38,5 69 ₁*o CM 1 63,5 24 3,5 1 154 6 43 9 I 3 2 3 173 ,5 ON CM 37,5 vo 22, 5 VO 1 § 2 94, 5 2 27, 5 CO CM ł—ł m Ί-*f 13 5, 5 2 8 79 32 t " · 27 oC^1"O í? 19 ,5 1 5 3 7 1 253,5 90 168 ,5 O On 5 8Ю <—t j W a rs z a w a J i W ło c ła w e k i j Ł o w icz 1 Pł ock P u łtu s k Sa n d om ie rz j Ł o m ż a i N u r j S tę ż y c a í Kazim ierz j Gos ty nin j Zakroc zym j K a m io n ; W y s z o g ró d 1

przypuszczenie, że do lat pięćdziesiątych X V I w. W arszawa nie różniła się od pozostałych miast Mazowsza. Natomiast w latach sześdziesiątych i siedemdziesiątych wzrastający przyw óz tow arów kolonialnych, sukien wysokogatunkowych, tow arów aptecznych oraz napojów (w tym także w in zagranicznych) mówią, że na przyw óz tego typu tow arów kupiectwo W arszawy zaczyna zwracać większą uwagę. Rosnący asortyment towa­ rów przyspiesza zróżnicowanie zawodowe wśród kupiectwa. W pierwszej połowie X V I w., kiedy podstawę handlu stanowi oprócz zboża wywóz tow arów leśnych i wosku, trudno m ówić o poważniejszym zróżnicowa­ niu. M ożem y tylko stwierdzić eksport miodu przez pięciu kupców prze­ ważnie trzeciorzędnych30. Z w ybitnych kupców tylko dwóch eksporte­ rów zboża, Kazub i Fierląg w poważniejszym stopniu eksportują towar leśny, głównie pak i p o p ió ł31. Najważniejszym kupcem, w którego obro­ tach w latach trzydziestych i czterdziestych, a częściowo i później wosk odgryw ał poważną rolę, jest Burbach32. Od lat pięćdziesiątych X V I w. dadzą się stwierdzić również poważniejsze zmiany w przedmiotach han­ dlu, przejawiające się głównie w e wzroście importu śledzi, piwa, sukna i wina. Im port śledzi gra teraz dużą rolę w obrotach rodziny Belków, Walbacha 33 i D ługosza34.

W latach sześćdziesiątych oprócz rodziny Belków przywożącej śledzie^ angażują się w imporcie napojów, tow arów kolonialnych i sukna dwaj bogaci kupcy i eksporterzy zboża, tj. Baryczká i Giza. U pozostałych kupców główną rolę odgrywa nadal w yw óz zboża. O zainteresowaniach kupieckich D. Hegnera 35 (mimo poważnego w yw ozu zboża i popiołu) — trudno sądzić na podstawie tego, jak prezentuje się on w handlu w i­ ślanym.

W latach siedemdziesiątych X V I w. w poważniejszym stopniu od Ba- ryczków i G izów importuje tow ary kolonialne, trunki, a także sukno P. M eir S6.

Sukna wysoko- i średniogatunkowe sprowadzają w rosnących ilościach: Umięcki, Magnuski, Szeligowie, Falkiewicz, a nawet Walbach. Trunki, sukno i śledzie przyw ozi również Erazm Czioto, najw ybitniejszy ekspor­

ter zboża z lat siedem dziesiątych37. Kupcami handlującymi prawdopo­ dobnie prawie wyłącznie suknem są: J. W egner i J. Zajdlicz, a suk­ nem i winem H. W ieliss 38. Do posiadaczy poważnych środków pienięż­ nych, ale nie korzystających z drogi wiślanej, a tym samym nie spławia­ jących zboża należy Z. E rkem berger39.

30 B. Mydelnik, A. Lęgacz, A. Mydelnik, Laskuss, Żmijowski.

31 Kazub i Fierląg — Fierląg w 1544 r. 300 łasztów popiołu.

32 Burbach w 1573 r. 400 kamieni wosku, w 1544 r. — 770 kamieni, w 1577 r. — 420 kamieni wosku.

33 A. K e c k o w a , op-. cit., s. 102 — handel z Norymbergą.

34 A. W a w r z y ń c z y k ó w a, R o la W a rs za w y , s. 11.

35 A. K e c k o w a , op. cit., s. 119, D. Hegner winien jest Walbachowi 18 tys.

florenów.

36 P. M eir w 1572 r. m.in. rodzynki, 1 bela sukna, wino 14 b.; 1576 r. wino

z Gdańska. Do Gdańska wysyła: w 1575— 6 r. zboże, 1576 r. wino węgierskie.

37 Zob. indeks R e g es tra th e lo n e i pod odpowiednimi towarami.

88 J. Wegner w 1573 r. — do W arszawy 3,5 beli sukna. J. Zajdlicz w 1576 r. —

do Gdańska wino oraz 4 bele sukna. Hieronim Wieliss w 1573 r. m.in. 3,5 beli sukna do Warszawy, w 1576 r. z W arszawy 2,5 beli sukna oraz wino.

38 A. K e c k o w a , op. cit., s. 52 — Z. Erkemberger specjalizuje się w imporcie

HANDEL W A R S Z A W Y W X V I W. я ü < Μ N О И W £ w N Q w ►J 4Û 0 s о M w g

§

чо О £ О иЛ 0 ►н > w s 1 5 7 6

oo

_rf

31 7 I

40

CO

n

726 I

o

tn

82 8 ; 28 5 j

СЧ tn

_T

_-H

1 5 7 4

C-}

_rf

1—

t.

56 0 5 0 2 1 3 5 0

_со

1 3 5 2 4 6 2 ₇2

00

_Ό

C4

1 5 7 3

r·}

_O

7 4 2 1 91 8 ! 16 34 j

1

24

0 O

ί 2 5 2

_{О rr}

Г4

_t-

ł-·*

1

! 1 5 7 2 1 4 0

_CN

! 0 S 0 I ₁₃96

i

1 5 6 1 4 4 2 8 2

О

₄₀

1 5 6 9 6 2 3 4 6 2 2 8

O

_O

CO

0 9 1 3 8 ₅2 ₉4

40

_О

I

15 6 8

o>

<N

46 2 2 7 6

00

_COTf

_CM

12 0 i

сч

1

oíz

1

1 1 5 6 1 1 ₆10 ₂22

O

oo

со r-

09 : 2 8 3

Tf

1 1 1 5 6 0 1 ₄22 1

40

*“·■

<

τιζ

í

ON

СО

vH

rr

О

1 1 5 5 8

_o

4 0 7 1 ₁36 30

40 О

OOrf

О VO

vo

1 5 5 7

_O

(N 40

00

_ł-Ч

₁ 1 6 8

O

_O

_n

O

_<N

90 Г 98 1

CO

1 5 5 6

_O

9 4 1 56 30 О

00

*8

1 5 5 5 9 8

TÍ*

1

ON

ONCO

■'t

со

Оч

54 47 j 1 I 15 46

і

j

1

1 72

40

00

I 25 ілі і 1 І 1 1 1 S 44 1 ! 1 o

CO

_{1 1} 24 1 1 1 5 3 7 1 ' 3 5 2 1 1 P łoc k Ł o w ic z j S k ie rn ie w ic e I S tę ży ca ! S a n d o m ie rz K azi mi erz W a rs za w a і Z a k ro cz ym I K a m io n 1

Ogólnie możemy powiedzieć, że w pierwszej połowie X V I w. o spe­ cjalizacji w handlu jakimiś określonymi towarami trudno jeszcze mówić. Spotykamy się raczej z zaangażowaniem poszczególnych kupców w jednej drodze handlowej: czy to poznańskiej, jak u Fukiera i Harnisza (wosk jako towar podstawowy), czy też wiślanej (zboże i tow ary leśne). W ięk­ szość kupców warszawskich występujących w handlu wiślanym handluje zbożem, a od lat pięćdziesiątych zaczyna dopiero wykorzystywać W isłę jako drogę importu. Proces ten potęguje się w latach sześćdziesiątych, a przybiera poważne rozm iary w siedemdziesiątych. Wówczas nawet wśród kupców drobnych i średniozamożnych możemy wyodrębnić sporą grupę handlujących w in e m 40 i towarami apteczn ym i41. Dość szybkie tempo tych zmian tłumaczy się rosnącą w tych latach rolą W arszawy jako ośrodka politycznego oraz gospodarczego42.

Kupiectw o W arszawy oraz częściowo innych miast osiąga zwiększoną ilość rejsów dzięki użyciu przy spławie pracowników najemnych — famu- lusów. W śród 25 kupców wyręczających się pracownikami najemnymi zdecydowanie przeważają kupcy operujący największym i środkami pie­ niężnymi. Z pozostałych sześciu J. Haler nie należał do najbogatszych, fakt jednak wyręczania się pięciokrotnie famulusami w ciągu dwóch lat świadczy, że był co najmniej średniozamożny. Pozostali to Jan K a- łęcki — w ó jt Starej W arszawy, właściciel W ólki P ra żm o w s k ie j43, Sta­ nisław Drewno — konwisarz, kupiec średniozamożny, oraz J. Himlandt,

J. Gruca i J. Suchodolski.

Natomiast spośród 25-osobowej grupy najbogatszych kupców spławia­ jących zboże poza W egnerem, Zajdliczem i W ielissem tylko sześciu nie korzysta z usług pracowników najemnych: w latach trzydziestych i czterdziestych — Gąsiorkowie i Żm ijowscy, w latach pięćdziesiątych do siedemdziesiątych — Długoszowie, w latach sześćdziesiątych i siedem­ dziesiątych — Szawłowski i Szeligowie oraz dopiero od lat siedemdzie­ siątych czynny w handlu wiślanym T. Gumowski.

Fakt, że właśnie grupa najbogatszego kupiectwa korzysta głównie z pracowników najemnych, potwierdza współzależność tych zjawisk oraz w ydaje się potwierdzać prawidłowość granicy przeprowadzonej pomiędzy kupiectwem bogatym i pozostałymi jego grupami. Spośród kupców naj- czynniejszych od lat trzydziestych do pięćdziesiątych, najczęściej, bo aż dziewięciokrotnie w yręcza się famulusami J. Fierląg, najbogatszy kupiec tych czasów, oraz Burbach. Spławiają oni w jego imieniu 221 łasz- tów zboża, co stanowi 58% ilości spławianej przez tego kupca. Obok niego Łyszczow ie spławiają 44% eksportowanego zboża przez płatnych pełnomoc­

ników; Burbachowie 30%, J. Gąsiorek 20%, oraz G izow ie 28%, a znany nam już J. Haler 68%. Spośród wybitnych eksporterów lat pięćdziesią­ tych i sześćdziesiątych Belkow ie tylko 7°/o zboża w yw ożą z pomocą famulusów.

40 Jakub Gembka, Jan Burghardt, Seb. Conłh Włoch, Piotr Kaszina, Włoch, Salamon Uffnagel.

41 Klemens Aromatarius, Jakub Aptekarz, Erazm Dobieński aptekarz. 42 J. S. B y s t r o ń, Warszawa, W arszawa 1949, s. 20.

43 A. P a w i ή s k i, Ž rá d la dziejow e t. V (Mazowsze), W arszawa 1895, s. 390. Jan Kałęcki w ójt posiada 1,5 łana w Prażmowskiej Wólce par. Solec.

HANDEL W A R SZA W Y W X V I W. _{3 1 1} S u m a _{h t h o o ^} <34 ON O 40 T ŕ CO CO ON CM CM т-H co 1 3 1 1 _ .. 1 1 4 6 2 ,5 1 15 7 6 00 oo 00 26 00o 1 5 7 5

20

20 22

62 Г-* V> СЧ і-ч O CM 15 7 4 4 0 CO © 4 0 i/“> ł“H CM *—< 60 Os 1 6 9 1 240 1 5 7 3 1 6 ₁5 9 40 CM rf^H Tt 9 6 OO Tř T- ( 1 5 6 9 Я ° O' O ON 0 6 1 1 5 6 8 3 0 2 3

₁₈

₂4

₉₅

56 2 6 5 4 0 ι-H CM CM 1 5 6 1 5 3 0 co 00 Tj·Tŕ CM T-H 207 4 0 cm 1-H і 1 5 6 0 O T f »-H ! j 54 40ON 1 5 5 8 І6 40 4 0ł-H ІП»Ή 1 5 5 7 00 00 1 20 5 coTf 40ΛГ" 1 5 5 6 CM CM r — ( 76

45

coco 4-і

15

55

»n CO 35 CO ł-H 00 22 40 Tl* m 5 m 8 9 4 0 Tl* 00 r-l> CO m CO CO 40 ON 1 Ł o w icz Zakro czym Ło m ża Płock Nu r S tę ż y c a Kazimi erz S u m a I

1

P u łt u sk S an d om ie rz S u m a I + P u łt u sk i S an d om ie rz 1 W a rs z a w a s о <5 g З >41 & £ O CQ £> б S S N » N ř O Ö O Ы N M M £ И £ < •N 0 w N o 40 o d

ti

> S3 H

O wzroście bogactwa warszawskiego kupiectwa w latach sześćdzie­ siątych i siedemdziesiątych, a zarazem o większym rozmachu w handlu świadczy w y w ó z dużych ilości zboża przez Walbacha, a w pewnym stop­ niu również i D. Hegnera, wyłącznie przy użyciu pracowników najem­ nych. Z kupców spławiających zboże w mniejszych ilościach również 100% swego zboża w yw ożą przy użyciu siły najemnej: J. Himlandt. P. M eir i J. Kałęcki; z pozostałych J. Magnuski spławia przez famulusów 55%, Piotrow scy 22%, Um ięcki 20%. W mniejszym stopniu wyręczają się famulusami Falkiewicz i Baryczkowie.

Z innych miast będących poważnymi ośrodkami w yw ozu zboża wcale nie posługują się pracownikami najemnymi kupcy W łocławka, a bardzo rzadko kupcy Płocka, Nuru, Stężycy i Kazim ierza. W większym stopniu czynią to kupcy Łom ży i Łowicza, oraz do lat sześćdziesiątych Zakroczy- mia. W ilości w yw iezionego zboża stanowi to od około 40 łasztów w w y ­ padku Nuru czy Kazim ierza do około 100 łasztów w wypadku Łom ży czy Zakroczymia. W silniejszym stopniu występują famulusi w Sando­ mierzu i Pułtusku, ale i tu w mniejszym stopniu niż w Warszawie. Ku­ piectwo Sandomierza i Pułtuska razem w zięte 34 razy posługuje się pra­ cownikami najemnymi, podczas gdy kupiectwo W arszawy czyni to 68 razy w tym samym okresie czasu. Sandomierz i Pułtusk w yw ożą razem przy pomocy famulusów 842 łaszty, gdy W arszawa 1462,5 łaszta. Poza tym kupiectwo warszawskie już od lat trzydziestych X V I w. najregularniej spośród kupiectwa pozostałych miast zatrudnia pracowników najemnych zarówno w eksporcie, jak w imporcie. Liczba zatrudnianych pracowników wykazuje tu stałą tendencję wzrostu, czego nie możemy powiedzieć o in­ nych miastach, szczególnie w odniesieniu do lat siedemdziesiątych. __

Duża i stale wzrastająca liczba zatrudnianych pracowników najem­ nych oraz zwiększający się kapitał najwybitniejszych kupców, szczegól­ nie w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych, pozwala wnioskować, że Warszawa staje się poważnym ośrodkiem handlu, posiadającym jedną z najbogatszych grup kupieckich w Polsce.

3. K S Z T A Ł T O W A N IE SIĘ R Y N K U R E G IO N A L N E G O W A R S Z A W Y O R A Z E L E M E N T Ó W R Y N K U K R A JO W E G O

Rynek regionalny jest to obszar wielokrotnie większy od rynku lokal­ nego. Na terenie rynku regionalnego występują miasta oraz inne ośrodki handlu, rzemiosła czy innego typu produkcji, pracujące tak na potrzeby znanego, jak i nieznanego odbiorcy. Na tym terenie jedno z miast jest największym, dominującym lub co najmniej przeważającym ośrodkiem. Funkcja jego polega: 1) Na handlu nadwyżkami produkcji rzemieślniczej i rolniczej (w wypadku towarów poszukiwanych na rynku międzynaro­ dowym — dostarczaniu ich na tenże rynek). 2) Na zaopatrywaniu rynku regionalnego bezpośrednio lub za pośrednictwem mniejszych miast lub innych punktów w ym iany w tow ary krajowe i zagraniczne.

Rynek regionalny można śledzić: 1) Przez produkcję różnego typu. 2) Przez usługi. 3) Przez wym ianę i handel. 4) Przez m igrację ludności notowaną pod kątem formowania się czy istnienia rynku pracy. 5) Przez ustalanie współzależności zjawisk i procesów z zakresu sztuki, kultury, obyczajów itp.

HANDEL W A R SZA W Y W X V I W. 31 3 Μ Ό w Μ ϋ S £ ο κι <ί a Μ ο < Η φ

<

_Η a £ ю_со t) J p s <1

fe

< w tq O M J t-i M w > 9 B S u m a 00 Г*· Ό T f n СЛ СП 34 Г- i>

68

8 9 157 6 ' - - - <N Tt" 1 5 7 5 CN f( ■sŕ 40 40 I

15

74

CO’ —« t—( t—1 f-" OO «Г» 1 5 7 3 C4‘ «-t ,-< J co 00 40 1 5 6 9 j j (N —’ —i í -*t J | j 1 ! 15 6 8 СЧ, <N r - i (N r~- <0 in WO Ю 1 56 1

j

- n ї м <л j G\ 40 15 60 _r~\ «П 1 5 5 8 - ł-C ₁ ΓΊ 1 5 5 7 - - co <N 155 6 - r j - 1 -4 40 in 1 5 5 5 - - vH Г4 -154 6 тг 15 4 4 i co 1 5 3 7 - 1—1< ł—■( řN Tf Ł o w ic z Z a k ro c z y m Ł o m ż a P ło c k N u r S tę ż y c a K a z im ie rz S u m a I P u łt u s k S a n d o m ie rz S u m a I + P u łt u s k i S a n d o m ie rz j W a rs za w a

Mapka zasięgu warszawskiego rynku regionalnego w ósmym dziesięcioleciu X V I w.

L e g e n d a :

1. Czersk — ośrodki w mniejszym lub większym stopniu uzależnione lub powiązane handlo­ wo z Warszawą.

2. ZAKROCZYM — ośrodki poważne tracące znaczenie handlowe na korzyść innych, głównie Warszawy.

3. PUŁTUSK — ośrodki wybitne, w których wpływ Warszawy zaznacza się. 4. ŁOMŻA — inne wybitne ośrodki handlu wiślanego.

T A B . IX . E K S P O R T Z B O Ż A P R Z E Z O Ś R O D K I N IE O D G R Y W A J Ą C E P O W A Ż N IE J S Z E J R O L I P O Ł O Ż O N E W P O B L IŻ U W A R S Z A W Y (W Ł AS ZT AC H ) HANDEL W A R S Z A W Y W X V I W. ₃₁₅ 1 5 7 6 «O r-Γ Tł· 1Λ ІЛ N Ό 1 89 ,5 6 7 6 ,5 1 5 7 5 -h ON h 00 (О «Л Η Ю CO N ' t H 1 5 0 ,5 8 9 2 1 5 7 4 «Γ> «η cs чо v> ^ m o\ η іл CS ^ ON <4 (N 2 0 1 ,5 1 0 6 3 1 5 7 3 «П IT ) VD N m Μ Μ M T|· r t c o 1 2 2 ,5 5 4 3 1 5 6 9 40 «П O CO ^ o NO y—i >—( O Tł-T“ł 95 1 5 6 8 T f 40 O 00 Tt· oo CO CO CS >—< o co co 2 2 0 ,5 6 3 0 1 5 6 1 _{Г- O cvf Ю г- ON t“} r - i C S r-H 1 -І 1 1 7 ,5 5 5 2 1 5 6 0 m θ ' ł-t co ^ r-< CS 44 ,5 2 0 4 1 5 5 8 _co co 20 1 5 5 7 _{f- S ' 0} 3 3 2 4 5 1 5 5 6 «r> O CS r - c<i © ^ ^ Г Ч T-I 75 ,5 3 3 9 1 5 5 5 ₆ 3 8 7 i—l_Ю 2 4 3 1 5 4 6

es

»t

fO

Ό 00 o"

ir> »—1 4 0 CO cot-' 4 3 9 1 5 4 4 4 8 ₄8 1 3 5 ,5 1 5 3 7 3 .5 ₆.5 _O ( 2 5 3 ,5 Gr ó je c Cz e rs k M iń sk M a z . G r o c h ó w Żele chó w L iw G a r w o li n Sta nis ław ów M o d lin S er oc k Kam ie n ie c S oc h a c ze w Łaska rze w W a r k a S u m a W a r s z a w a

Rynek lokalny jest to miasto lub zespół miast wraz z okolicznym obszarem wzajem nie się uzupełniającym pod w zględem zakresu produk­ cji, wym iany i usług.

W zrastający spław zboża nasuwa pytanie, skąd kupcy warszawscy czerpali zboże. W ydaje się, że jednym z pośrednich dowodów istnienia rynku wykraczającego daleko poza granice rynku lokalnego jest brak w okolicach W arszawy poważnych konkurujących ośrodków eksportu tego towaru.

W ciągu całego interesującego nas okresu z miejscowości najbliżej W arszawy położonych w yw ożą zboże samodzielnie (ale sporadycznie) kupcy Grójca, Czerska, Garwolina, Stanisławowa, Żelechowa, Grochowa i Liwu.

O tym, że okolice te były w zasadzie obsługiwane pod względem sku­ pu i spławu zboża przez kupiectwo warszawskie, w ydaje się świadczyć fakt, że ośrodki bardziej oddalone od W arszawy od uprzednio omawia­ nych i położone nad rzekami spławnymi (np. M odlin i Serock na północy, a W arka i Łaskarzew na południu) spławiają zboże regularniej, ale także w niezbyt dużych ilościach. Trochę lepiej prezentuje się położony nad Bzurą Sochaczew, ale i te liczby są niewspółmierne do żyzności jego za­ plecza. To samo można by powiedzieć o Kamieńcu przy ujściu Liwca do Bugu.

Samodzielność handlowa Zakroczymia, Kamióna i W yszogrodu na pół­ nocy, Łow icza na zachodzie i Stężycy na południu w ydaje się świadczyć, że podstawowe zaplecze zbożowe W arszawy do lat pięćdziesiątych tych terenów nie obejmowało. Z dużym prawdopodobieństwem można tw ier­ dzić, że od lat trzydziestych do pięćdziesiątych warszawski rynek zbożo­ w y obejmował głównie południową część wojew ództw a mazowieckiego oraz wschodnią w ojew ództw a rawskiego. Hipotezę, że ten właśnie teren był prawdopodobnie podstawowym zapleczem W arszawy, w ydaje się po­ twierdzać analiza przywozu śledzi przez Warszawę.

Od lat pięćdziesiątych, podobnie jak w wypadku zboża, sporadycznie, w niewielkich ilościach i w niewystarczającym stopniu importują samo­ dzielnie śledzie kupcy Serocka, Pragi, Stanisławowa, Liwa, Czerska oraz w poważniejszych ilościach W arki, Łaskarzewa, Kamieńca i Sochaczewa, ośrodków położonych na skraju interesującego nas terenu. Pow ażny przy­ w óz śledzi do lat siedemdziesiątych przez sąsiednie ośrodki importu mó­ w i, że teren zbytu śledzi nie uległ poważniejszemu rozszerzeniu od lat pięćdziesiątych do siedemdziesiątych. W tych latach Zakroczym i Kamion również sprowadzają poważne ilości tego towaru, nie mówiąc już o Stę­ życy.

W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych w idzim y rów noległy ze wzrostem W arszawy, jako ośrodka eksportu zboża',v gw ałtow ny upadek Wyszogrodu, Kamióna i Zakr-oezynai#; miasta te'· przestają być poważ­ nym i konkurentami. W zrost znafcženia W arszawy jako ośrodka handlu i równoczesny upadek’ ośrodków okolicznych zbiega się z procesem na­ pływ u najwybitniejszych przedstawicieli innych miast do W arszawy, jak E. Czioto z Zakroczymia lub A . Um ięcki z Kamieńca. Zdaje się to świad­ czyć, że warszawski rynek zbożowy uległ w tych latach poważnemu roz­ szerzeniu, kosztem głównie na północ od W arszawy położonych ośrodków

T A B . X . IM P O R T Ś L E D Z I P R Z E Z O K O L IC Z N E O Ś R O D K I (W BE CZKACH) H ANDEL W A R S Z A W Y W X V I W. ₃₁₇ Przegląd Historyczny — 9 1 5 7 6 1 _________________ 40 Tf_{СЛ 4}0 1 -OO СЧ 1 5 7 4 _O 4 8 1 3 0 00 oo 46 2 1 1 5 7 3 co 2 4 ₅4 2 5 2 1 5 7 2 40 8 4 -vř O ₂₈2 1 1 5 6 9 7 4 i 6 6 1 4 0 <N »O 00 40 ₃2 40 40 4 4 1 5 6 1 40 ^ł· 3 0 2 8 3 О 40 1П ₂4

₂₉

On co 1 5 5 8

20

30 50 O00 1 1 5 5 7 2 0 ₄5 ₄₀ 40 O ( 1 5 5 6

.

1 o 1 5 5 5 9 3 1 5 4 6 сч <4 ! 1 5 4 4 (N <N Tj-1 5 3 7 Γ Ί S o ch ac ze w J S e ro c k M o d lin K a m ie n ie c P ra g a S ta n is ła w ó w | L iw C z e rs k Wa rka Ł a s k a rz e w Su m a I W a rs z a w a |

sąsiednich: K am ión a44. Wyszogrodu, Zakroczymia i Kamieńca, a w la­ tach siedemdziesiątych również Pułtuska.

Tak więc w latach siedemdziesiątych najbliższym i ośrodkami konku­ rencyjnym i b yły dla ziemi sochaczewskiej Łowicz, na północy Pułtusk (choć nie w tym jednak stopniu co dawniej) oraz nad Bugiem Nur. W la­ tach tych kupiectwo warszawskie i na dalszych terenach zaczyna umac­ niać swe w p ływ y. Pełnomocnik Walbacha występuje w G ostyn in ie45, Szawłowski i G izowie spławiają z Włocławka 46 z dóbr tamtejszych bisku­ pów, Piotrowski i K otlarz w yw ożą zboże z N u ru 47. Ponadto Walbach ma kontakty z Drohiczynem, a A. Umięcki sięga swym i w pływ am i na Podlasie nadbużańskie 48, Łyszcz ma faktora w S tę ż y c y 49, Fierląg utrzy­ muje kontakty z Żydem kazim ierskim 50, A. Belka posiada ożywione sto­ sunki handlowe z kupiectwem Sandom ierza51, a A . Umięcki z tam tej­ szym m ożnow ładztw em 52. D. Hegner utrzymuje kontakty z T yk o cin em 53. Baryczkowie mają powiązania handlowe z kupcami D roh iczyn a54.

Proces formowania się rynku regionalnego, z W arszawą jako ośrod­ kiem dominującym, znajduje potwierdzenie w zaawansowanych stosun­ kach handlowych kupców i rzemieślników Bielska Podlaskiego i Drohi­ czyna z kupiectwem warszaw skim 55. Świadczy o tym również nawiązy­ wanie kontaktów za pośrednictwem W arszawy m iędzy ośrodkami handlo­ w ym i W ielkiego Księstwa Litewskiego a miastami Mazowsza północnego, Pułtuskiem, Przasnyszem oraz Kamieńcem przy ujściu L iw c a se.

O formowaniu się warszawskiego węzła drogowego, jako jednego z głównych w ęzłów dróg nowożytnej Polski, świadczy pobieranie ceł w komorach celnych Mazowsza.

Największe dochody notują komory znajdujące się na traktach han­ dlowych łączących Warszawę z W rocławiem (Rawa Mazowiecka), Pozna­ niem (Sochaczew), z Gdańskiem przez Prusy Książęce (M ła w a 57), z K ró ­ lewcem (Przasnysz), z Brześciem Litewskim i W ilnem (L iw Stary, może częściowo także Łomża i W izna) oraz z Lublinem (W arka i Garwolin).

14 Stanisław Kitka z Kamióna i Zmych z Sochaczewa wywożą panu Borkowi

staroście S o c ha с ze wski e m u 9 grudnia 1544 r. 20 łasztów zboża. Regestra thelonei,

s. 20.

45 А. К e с к o w a, op. cit., s. 99.

111 Zofia Gizina z Warszawy w 1576 r. i Krzysztof Szawłowski w 1574 r. Regestra

thelonei, s. 345.

47 F. Piotrowski, T. Kotlarz 1574 r. wywożą z Nuru zboże. Regestra thelonei,

s. 309.

48 A. K e c k o w a , op. cit., s. 47, umowa Umięckiego z Borzobohatym oraz kon­ takty Walbacha z Drohiczynem, s. 147.

Stanisław Okuń ze Stężycy wywozi Łyszczowi Franciszkowi, burmistrzowi, zboże. Regestra thelonei, s. 74.

50 Jan Fierląg z Dawidem z Kazimierza Dolnego spławiają 14 grudnia 1558 r. 36 łasztów popiołu. Regestra thelonei, s. 426.

51 A. Belka i J. Szerny z Sandomierza wywożą 19 kwietnia 1560 wosk, Rege­

stra thelonei, s. 449, i przywożą śledzie, Regestra thelonei, s. 494.

52 A. Umięcki przywozi śledzie wojewodzie sandomierskiemu w 1576 r. Regestra

thelonei, s. 542.

53 A. Keckowa, op. cit., s. 140 — D. Hegner w Knyszynie.

54 A. W a w r z y ń с z у к o w a, R ola Warszawy, s. 22.

55 A. W a w r z y ń c z y k o w a , R ola Warszawy, s. 18.

56 Tamże.

57 A G A D S.O. 2, f. 76/77, przywóz w 1533 r. sukna drogą przez M ław ę z Gdań­ ska przez mieszczan warszawskich.

HANDEL W A R S Z A W Y W X V I W.

3 1 9

Poważniejsze znaczenie spośród dróg omijających Warszawę zachowuje w tym czasie tylko droga futrzana z M oskwy do Poznania przez Łomżę, Wiznę, Przasnysz, jednak mniejsze niż droga warszawsko-wrocławska (Rawa) oraz warszawsko-gdańska (Mława).

TAB. XI. CŁO ZIEMNE I TARGOW E Z 1956 R. (W E FLORENACH) 38

* Cło ziem ne i targowe razem.

W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych obeserwujemy więc pro­ ces opanowywania i podporządkowywania sobie przez Warszawę coraz większych obszarów Mazowsza, a nawet terenów dalszych.

Drzewo do budowy mostu warszawskiego sprowadzano ze starostw: osieckiego, garwolińskiego i latowickiego 59. W Osiecku mieszczanin w ar­ szawski, a zarazem w ó jt tamtejszy J. Szlichtirig posiada m łyn z trzecim kołem folusznym i cegielnię, z której w ysyła do W arszawy 47600 ce­ gieł 60. Z Czerska przyw ozi się do W arszawy wańczos i kamienie, z W arki piwo i bretnale, z N ow ego Miasta nad P ilicą dwie szkuty wapna, gw oź­ dzie gontowe i bretnale za 65 florenów, z Bolim owa zaś tarcice 61. Czte­ rech mieszczan z Czerwińska dowozi do W arszawy 713,5 beczek i dwa łaszty wapna za 216 florenów 11 gr, czterech mieszczan z Zakroczymia

58 A G A D , A S K X L V I 142. Lustracja województwa mazowieckiego, rawskiego i płockiego z 1566 r.

59 A. P r z y b y l s k i , U lice i m osty Warszawy, W arszawa 1936, s. 31.

60 A. K e c k o w a , op. cit., s. 42. M. H a ł ó w n a, J. S e n к o w s к i, op. cit., s. i270 — 47 600 sztuk cegieł wysyła do Warszawy.

S1 M. H a ł ó w n a , J. S e n k o w s k i , op. cit., s. 228, 243, 265, 301. 306, 310,

322. 380.

Miasto

i j

Targowe Cło ziemne

Błonie 10

Czersk i 6 12

Grójec 15 10

Kamieniec

,

2 18

Goszczyn * 6

Stary i Nowy Liw 30 160

Warka 50 Nur _! 91* Wyszogród 35 Rawa Mazowiecka 25 180 Sochaczew 111 Płock 64 Mława 12 167 Garwolin 70 Ciechanów 50 Przasnysz 50 108 Łomża 140 Wizna 100 Stara Warszawa 1 100 140