Polityka państwa rzymskiego wobec rzemiosła tkackiego w Egipcie (I-IV w. n.e.)

R

O

Z

P

R

A

W

Y

Polityka państwa rzymskiego w obec rzemiosła tkackiego

w Egipcie (I—IV w. n.e.)

W lite ra tu rz e n au k o w e j d o tyczącej dziejów św iata greckiego i rzy m ­ skiego E g ipt tra d y c y jn ie u w ażan y jest za k ra j, w k tó ry m pań stw o w o g ro m n ej m ierze ingerow ało w życie gospodarcze. W olny reżim m iast greckich czy rzy m sk ich m unicipiów przeciw staw iano specyficznej sy tu a c ji egipskiej. O d k ry cia i p u b lik a c je d o ku m en tów p apirusow ych, coraz częstsze od sch y łk u X IX w ieku, początkow o zdaw ały się p o tw ier­ dzać te poglądy. Z am iast obojętności dla sp ra w ekonom icznych p a n u ­ jącej w zachow anych źródłach z epoki k lasyczn ej uczeni ze tk n ę li się z szeregiem rozporządzeń k ró lew sk ich re g u lu ją c y c h ró żn e dziedziny ży­ cia gospodarczego. W zbiorze d o k u m entó w ochrzczonych R e v en u e ha w s, którego n a jle p ie j zachow any fra g m e n t dotyczył p ro d u k cji o leju , s tw ie r­ dzono ślad y istn ien ia in sty tu c ji m onopolu u zn an ej szybko za cechę ch a­ ra k te ry s ty c z n ą życia gospodarczego p to lem ejskieg o E giptu . W ynik i

pierw szych b ad ań źródłow ych w zm ocniły ty lk o istn iejące już poprzednio ten d e n c je i w lite ra tu rz e nau k o w ej, a zwłaszcza w p racach sy n te ty c z ­ nych, zapanow ał su g e sty w n y o b raz k ra ju , w k tó ry m każdy p ra c u je na rzecz pań stw a, jest m u ściśle p o d porządkow any, a służba dla p ań stw a stan ow i głów ną ra c ję jego istn ien ia. W p ra k ty c e szczegółow ych badań nie w szy stk ie te stw ierd zen ia o p a rły się k ry ty c e . Szybko zdano sobie sp raw ę, że E gipt rzy m sk i w y ła m u je się z re g u ł p rz y ję ty c h dla całej h isto rii tego k r a ju i p rzy m alo w an iu o b razu w ym aga fa rb m ocno ston o ­ w anych. W o sta tn ic h lata ch n a w e t teza o przem ożnej ro li m onopoli w epoce p to le m e jsk ie j zaczęła się chw iać. Coraz częściej odzy w ają się głosy d om agające się szczegółow ej d y sk u sji n a d s tr u k tu rą życia gospo­ darczego tego o k resu , k tó ra pozw oliłaby n a ściślejsze sform uło w anie definicji m onopolów i ich znaczenia w całokształcie ekonom iki. Z nalazło to odbicie w czasie o b ra d K o n g resu P ap iro lo gó w w Oslo (1958), a n a j­ jaśn iej w ystąp iło w re fe ra c ie J. В i n g e n a na K o ng resie w arszaw skim w 1961 roku.

U w a g a : Liczby podane w naw iasach okrągłych bezpośrednio po numerze papirusu w w yd aw n ictw ie określają jego datę. W szystkie daty odnoszą się do naszej ery. N aw ias okrągły w tek ście greckim zaw iera rozw iązanie skrótu. N aw ias kw adratow y w tekście greckim oznacza lukę. Kropka um ieszczona pod literą grec­ ką oznacza m iejsce częściow o uszkodzone·. Skróty zaczynające się na P. (np. P.Oxy) odnoszą się do w yd aw n ictw papirologicznych. Szczegô'owc w yjaśnienie skrótów Wraz z pełnym opisem bibliograficznym podaje E. K i e s s l i n g , Berichtigungsliste t. III, Leiden 1958, oraz S łow nik L i d d e l l - S c o t t a .

PRZEGLĄD HISTORYCZNY Tom LIV — zeszyt 1

N in iejszy a rty k u ł staw ia sobie za cel p rze śled z e n ie - ro li p a ń stw a w życiu gospodarczym E g ip tu w o k resie p an ow an ia R zym ian na odcink u jego p o lity k i w obec rze m ie śln ik a w y rab iająceg o t k a n i n y 1. P ra g n ę nie ty le n ap isać jed e n jeszcze p rzy czy n ek do dziejów rzym skiego sy stem u podatkow ego i dochodów sk a rb u cesarskiego, ale p rz y jm u ją c p u n k t w i­ dzenia rzem ieśln ik a dokonać zestaw ien ia w ypadków , w k tó ry c h ad m in i­ s tra c ja w osobach u rzęd n ik ó w ró żn y ch szczebli in tereso w ała się i in g ero ­ w ała w jego życie zaw odow e. W ybór tej w łaśnie dziedziny życia ekonom icznego n ie jest b y n a jm n ie j przypadko w y. M am y tu do czynienia z jed n ą z podstaw ow ych gałęzi w ytw órczości pozarolniczej, z a tru d n ia ją c e j z tego ty tu łu bardzo znaczną liczbę ludzi. J e j p ro d u k cja żyw o in te re so ­ w ała p aństw o ze w zg lęd u n a konieczność z a o p atry w a n ia arm ii w gotową, odzież. P o siad am y w reszcie stosunkow o niezłą d o k u m en tację źródłow ą, znacznie bogatszą dla tk a c tw a niż dla in n y ch rzem iosł.

U rzędnicy ró żny ch szczebli sp ra w u ją c y w ładzę w Egipcie m ieli do czynienia z o gro m n ą m asą d ro b n y ch producen tów , p rac u jąc y c h u siebie w dem u p rzy pom ocy członków ro d zin y i te rm in a to ró w p rzy g o to w u ją­ cych się do zaw odu; czasam i, znacznie rzadziej, m ogli liczyć n a n a je m ­ ników . W iększe zak ład y sk u p ia ją ce co n a jm n ie j k ilk u n a s tu p raco w n ikó w w m a te ria le źródłow ym p o jaw ia ją się n iezm iern ie rzadko. N ie je s t to b y n a jm n ie j p rzy p a d e k w y n ik a ją c y ze sta n u naszej d o k u m en tacji p a p i­ ru so w ej, odpow iada to sy tu a c ji p a n u ją c e j w an ty czn ej p ro d u k cji poza rolnictw em , dla k tó re j ty p o w ą fo rm ą o rg an izacji b y ła d ro b n a w y tw ó r­ czość. T kactw o było ponad to n a jm n ie j ch y b a w dzięcznym te re n e m do p o w staw an ia ta k ic h w y jątk ó w . S urow iec b ył stosunkow o tan i, zresztą najczęściej dostarczał go k lie n t, w a rsz ta t b y ł p ro sty , ła tw y do sk o n s tru ­ ow ania, kosztow ał n iew iele i zn ajd o w ał się w in w e n ta rz u p ra w ie w szy st­ kich rodzin egipskich. Z ab ierał niew iele m iejsca — m ożna ‘go było·

u staw ić w k ącie izby czy dziedzińca. S k u p ie n ie w iększej ilości osób w jed n y m pom ieszczeniu n ie przyśpieszało procesu p rod uk cji. Nic w ięc dziwnego, że p ró b y u tw o rze n ia p ro d u k cji n a w iększą skalę p rz y b ie ra ły raczej fo rm ę n a k ła d u . O ba nieco lepiej znane w ięk sze zak ład y m ają po­ dobną i n iezw ykle c h a ra k te ry sty c z n ą org anizację: e ta p przęd zenia w y ­ k o n y w a n y je s t przez w iększą g ru p ę n iew oln y ch kobiet, u z y sk an ą p rzę ­ dzę pow ierza się tkaczom u zależn io ny m od w łaściciela, ale p rac u jąc y m u siebie w dom u 2.

Szczegółowe om ów ienie p o lity k i p ań stw a w obec rzem iosła tkack ieg o w ypada poprzedzić p y ta n ie m : czy n a te re n ie E gip tu w o k resie I— IV w ieku p ań stw o dysponow ało w łasn y m i zakładam i? M a te ria ł źródłow y n ie d a je n a m żad n y ch w skazów ek. N o titia D ig n ita tu m stanow iąca pod­ sta w ę naszej w iedzy w te j d ziedzinie n ie jest zachow ana w p a rtii d oty­ czącej E giptu. Z n an y ze źródeł litera c k ic h fa k t istn ien ia ta k ic h tk a ln i

1 Artykuł zajm uje się analizą sytuacji na terenie Egiptu bez brania pod uwagę A leksandrii, dla której posiadam y w yjątkow o m a'o źródeł. To, co zdołam y na ich podstaw ie stw ierdzić, jest tak dalece odm ienne od typu stosunków na te­ renie Egiptu, że historię rzem iosła egipskiego trzeba studiow ać bez uw zględniania problem atyki aleksandryjskiej.

* M yślę tu o tkalni w M emfis znanej z archiwum Zenona z połow y III w . p.n.e. (Por. mój artykuł w „Klio” t. X X X IX , 1961, s. 185— 190 p.t The Δωρεά of Apollo- nios the Dioeketes in th e M em phite Ncme) oraz zakładzie należącym do A pollo- niosą Stratega znanego z papirusów opublikow anych w P. Giessen i P. Bremen (tam można znaleźć szczegółow ą bibliografię).

RZEMIOSŁO TKACKIE W EGIPCIE RZYMSKIM

w A le k san d rii jeszcze o niczym nie św iadczy, gdyż ty p życia gospodar­ czego tego o lbrzym iego m ia sta portow ego b ył zdecydow anie ró żn y od sto sun k ów p a n u ją c y c h n a zapleczu. W te j sy tu a c ji w lite ra tu rz e n a u k o ­ w ej p a n u je raczej scep ty cy zm 3.

Tak więc, p rz y n a jm n ie j w te j chw ili, nie po siad am y dokum entów , n a podstaw ie k tó ry c h m og lib y śm y udow odnić istn ienie tk a ln i należącej do pań stw a. P ań stw o , ja k zobaczym y, do skonale daw ało sobie bez nich radę, znacznie m n ie jsz y m k osztem i bez kłopotliw ego rozb ud ow yw ania a p a ra tu nadzorczego, k tó ry trz e b a by było oddzielnie opłacać.

D la rzy m sk ie j a d m in istra c ji fisk a ln e j E g ipcjan ie b y li p rzed e w szyst­ k im p o d a tn ik a m i, k tó ry c h obciążano m ak sy m a ln ą liczbą św iadczeń na rzecz państw a.' Tkacze, ja k w szyscy m ieszkańcy te j p ro w in cji n ie po­ sia d a jąc y o b y w a te lstw a rzym skiego, p odlegali pogłów nem u, a jeśli byli w łaścicielam i ziem i u p ra w n e j, m u sieli oddaw ać część plonów i uiszczać p o d atk i g ru n to w e w p ieniądzu . O d in n y ch k a te g o rii ludności różnili się tym , że byli obow iązani do p łac e n ia p o d a tk u rzem ieślniczego, tzw . χεφωναεζον4. B y ła to o p łata ty p u licencji, obciążająca w szy stkich ty ch , k tó rz y zaw odow o zajm o w ali się w y ro b em tk a n in . D o jrzały rzem ieśln ik i jego uczeń rozp o czyn ający zaled w ie n a u k ę płacili tę sam ą kw otę. S y stem te n w pro w adzo n y został przez R zym ian, być m oże, za pan o w ania O k ta­ w ian a A u gu sta. W k ażd y m ra z ie z o k re su rzym skiego n ie posiadam y żadnych dok u m entó w , k tó re dow o d ziły by istn ien ia ptolem ejsk ieg o s y s te ­ m u m onopoli. P e w n ą w skazów ką m óg łby być rów nież fak t, że w d o k u ­ m en tach dem otycznych nie sp o ty k a m y egipskiego od pow iednika dla po­ w szechnie u żyw an eg o w greck ich d o k u m e n ta c h te rm in u γερδκαόν. P isarz w y staw iający w p o czątkach pan o w an ia T y b eriusza k w it za w płacony po­ d a te k dał je d y n ie fo n ety czn ą tra n s lite ra c ję cbcego i niezasy m ilo w anego jeszcze słow a: k r t y a q e 5. W ysokość teg o p o d a tk u stanow i przed m io t za­ ciek łej d y sk u sji zapoczątkow anej przez O stra k a W i l c k e n a 6. M ateriał źródłow y je s t w praw d zie o b fity, ale n ieja sn y , i co gorsza sprzeczn y. iW allace7 re fe ru ją c w ro k u 1938 d o k u m e n ty i s ta n 'b a d a ń stw ierd zał, że n ie jeste śm y w s ta n ie u sta lić w ysokości teg o p o d a tk u dla tk aczy w sk a li rocznej. W źró d łach z II w ieku z T eb aidy i nom u O x yry nch os po w tarza się k w o ta 36 d rach m , analogicznie d la n om u arsinoickiego m a m y 38 (w III w ieku podniesione do 38 d ra c h m i 2 oboli). Są to, być m oże, su m y stan o w iące połow ę należności w ynoszącej w obec tego 72 lub 76 d ra c h m r o c z n ie 8. W ciąg u d ru g ie g o i trzeciego w ieku (aż do

pano,-3 Jedyny głos należy do A. d ’ O r s (P. Ryl 654 y el anabolicum, S tu di in onore di Ugo Enrico Paoli, Firenze 1955, s. 266 n), który oparł się na w ersji tekstu poda­ nej przez w ydaw ców . Tym czasem rew izja odczytania dokonana przez H. C. Y o u t i e (Transactions and Proceedings of A m erican Philological Association t. LX X X IX , 1958, s. 397 n) w ykazała, że jest ona błędna i słow o γυναίου zasadnicze dla w yw odów d’Ors w ogóle nie istnieje (zam iast tego w tekście znajduje się roivovj. Wobec tego ca.e rozum ow anie, dość zresztą fantastyczne, upadło.

4 Sprawa podatków rzem ieślniczych była stosunkow o szeroko dyskutow ana. Por. Sh. W a 11 a с e, T axation in E gy pt from A u gustus to Diocletian, Princeton 1938, s. 193—203 (gdzie znaleźć m ożna przegląd w cześniejszej literatury) jak r ó w ­ n ież kom entarz G. R o s e n b e r g e r d o P. Giss. Bibi. U niv. 47.

* W ostrakonie nr 166 w D enderah, opublikowanym przez J. G. M i 1 n e w „Archiv für Papyrusforschung” t. VI, 1920, s. 131.

* U. W i l c k e i n , Griechische O straka aus Ä g y p te n und Nubien, L eipzig Ber­ lin 1899 t. I, s. 321—333.

7 W a l l a c e , op. cit., s. 193— 199.

* P. Giss. univ. bibl. 47 (213—7), nieznany W a l l a c e ’ o w i podaje jednak kw otę 38 dr. 2 oboli jako k w otę roczną, a nie półroczną!

Wania P ro b u s a 276— 282) w zrost w ysokości Ζεφωνάζιον w y d a je się sto su n k o w o niew ielki (2 obole) mimo· in fla cji, k tó ra w III w iek u n a b ra ła znacznej szybkości. Różnica m iędzy tem p e m w zro stu cen a w zrostem p o d a tk u d ziałała n a k o rzy ść rzem ieśln ik a; in n a rzecz, że fa k t te n nie m ia ł w iększego znaczenia wobec rów noległego pow iększania się innego ty p u obciążeń.

Ten sposób o p o d atk o w an ia rzem iosła b y ł dla p a ń stw a niezw ykle w y ­ godny. U stalenie listy p łatn ik ó w p rz y rozbudow ie ad m in istra e i lo k al­ n ej nie było tru d n e , a b strah o w an ie od różnicy dochodów uw alniało p a ń ­ stw o od kło p otliw ej k o n tro li s y tu a c ji m ają tk o w ej p o d atn ik a. Różnice te zresztą, p rzeciętn ie rzecz biorąc, m u sia ły być nieznaczne. Zależały one p rzede w szystkim o d ta le n tu osobistego i sy tu a c ji ro d zin n ej, n ato m iast nie b y ły zw iązane z bazą tech n iczn ą m n iej w ięcej jed n ako w ą dla całego rzem iosła. W w a ru n k a c h tech n iczn y ch tk a c tw a nie m a m ożliw ości po­ d w ojenia czy p o tro je n ia dochodów drogą inw estycji, ta k ja k to się działo w folusznictw ie i fa rb ia rstw ie .

P ań stw o żądało od rzem ieśln ik a n ie ty lk o ok reślon ej (oczywiście m ożliw ie n ajw ięk szej) i re g u la rn ie w noszonej su m y p ieniężnej, ale ró w nież p ew n ej ilości tek sty lió w . P rz e d e w szy stk im należało· za­

o p a trz y ć arm ię sta c jo n u ją c ą w Egipcie, a czasam i rów nież i legiony rozm ieszczone w in n y ch p ro w in cjach . W późniejszym ok resie podobne obow iązki m iało pań stw o wobec w łasn y ch urzędników . Liczne św ięta i uroczystości p o ch łan iały pew n ą ilość tk a n in dek o racy jn y ch , trzeb a było ub rać g lad iato ró w w w ielkich m iastach itd. W jak i sposób a p a ra t a d m in istra c y jn y zdobyw ał p o trz e b n ą m u ilość a rty k u łó w tek sty ln y c h ?

D o k u m en ty z I i II w iek u p o zw alają odtw orzyć w ogólnych zarysach m echanizm ty ch c z y n n o śc i9, jeśli chodzi o. dostaw y d la arhnii. N a tem a t p o trzeb w y n ik a ją c y c h z in n y ch okazji w do k u m en tach głucho, co oczy­ wiście nie znaczy, że nie istn iały . Z asp o k ajan ie ich było praw dopodobnie zorganizow ane w p ed o b n y spesób, a m eże n aw et przez ty c h sam y ch ludzi. W p ierw szy m e ta p ie różni p rzedstaw iciele lo k alnej a d m in istra c ji zam a­ w iali u in d y w id u aln y c h rzem ieśln ik ów lub u p rzed staw icieli k o rp o ra c ji o k reślo n ą ilość sztu k odzieży oznaczając ich w agę, rozm iar, jakość itd. Tkacz o trzy m y w ał z ap łatę z góry, po czym m u siał praw dopodobnie zaop atrzyć się sam w surow iec, a gotow ą tk a n in ę oddać do w ykończenia fo lu s z n ik o w i10. O rg an izacją ty c h dostaw , podziałem zadań m iędzy tk a ­ czy, k tó rz y p raw dopodobnie zam ów ienia n ie m ogli odrzucić, zajm ow ała się sp ecjaln a k om isja παραλημπτα'ι όϊ,μοσίων [ματιών (lub ιματισμού), ιματιοπα- ________fi—

g R ozum ow anie poniższe oparte jest na następujących dokum entach: BGU 1615 (84); P. Giss. 69 (118/9); P. Ryl. 189 (128); nieopublikow any dotychczas P. Gradenwitz (z r. 131), cytow any i om aw iany szerzej przez C h w o s t o w a na pod­ staw ie przesłanego mu z N iem iec tekstu (s. 158); BGU 1564 (138); P. Phii 10 (139;. Szczegółow ą dyskusję na ten tem at znaleźć m ożna M. C h w o s t o w , Tekstilnaja p ro m y szle n n ost’ w g r e k o -rim sk o m Egiptie, Kazań 1914, s. 158 n.; A. P e r s s o n , S ta a t und M anufaktu r im römischen Reiche, Lund 1923, s. 27—32; M. R o s - t o v t z e f f , Social and Economic H is to ry of the Roman Empire t. II. Oxford 1957, s. 620; R. R é m o n d o n , Notes de Papyrologie. La retenue de 6,50n/o. ..Revue de P hilologie” t. X X X II, 1858, s. 244—260; J. L e s q u i e r , L ’armée romaine d ’Egypte d ’Auguste à Dioclétien, Le Caire 1918, s. 368—9; F. S с h e с h 1, Untersuchungen zu r Geschichte des K aisers Antoninus Pius, „Herm es“ t. LXV, 1930, s. 177—208.

10 W każdym raziei w dokumentach na ten tem at zupełnie głucho, podczas gdy w okresie III —IV, w którym tkacz dostarczał tylko pracy, m am y szczegółowe w iadom ości dotyczące surow ca, zapłaty dla foluszników , pokrycia kosztów tra n s­ portu.

RZEMIOSŁO TKACKIE W EGIPCIE RZYMSKIM

ραλήμπται n . N iestety , nie w iem y, jak w y g lą d a ł try b jej pow oływ ania i za­ sięg te ry to ria ln y k o m p eten cji. D ziałała ona w oparciu o pom oc m ie j­ scow ych urzędników , odw o łu jąc się n ie je d n o k ro tn ie do kup có w za jm u ­ jący ch się h a n d le m odzieżą. W BGU 1564 (138) (a, być może, i w P. P h il 10 (139) ) jest m ow a o w yp osażeniu arm ii w K appadocji, a- w P. R yl 189 (128) u b ra n ia przesy ła się do· oddziałów w alczących w Ju d ei. W Р. О ху 2230 (119), gdzie b ra k sprecy zo w an y ch w iadom ości, a odzież o d biera odpow iedzialny za to p odciicer, zam ów ienie o p iew ające na 200 косу w y k on ane jest n a podstaw ie listu p re fe k ta E g ip tu H a te riu sa N eposa. N ie wiem y, co z a w ierał ów list, a co n ajw ażniejsze, czy był on skiero w an y ty lk o do te j jed n o stk i a d m in istra c y jn e j, o k tó re j jest m ow a w tekście. Nie w ykluczone, że m am y do czynienia z try b e m załatw ian ia sp ra w zna­ n y m z ckre.su b izan ty jsk iego — n a m ie stn ik prow incji, o rie n tu ją c się w ogólnych zary sach w p o trzeb ach a rm ii i urzędników , w sp ecjaln ym piśm ie zaw iadam iał nom y o; ciążących na n ich zobow iązaniach. Rozpo­ rządzenie tak ie było n a stę p n ie p o d staw ą p raw n ą działan ia a d m in istracji nom u, z jed n e j stro n y , a p rzed staw icieli arm ii, z d ru g iej. N a p o d sta­ w ie zacytow anych tu ta j p ap iru só w n ie p o tra fim y stw ierdzić, kto b ył głów nym od biorcą tk an in zdoby w any ch w ta k i sposób: a rm ia sta c jo n u ­ jąca w E gipcie czy legiony z in n y ch prow incji. K w estia ta w iąże się z u sta le n ie m c h a ra k te ru δημόσιος ιματισμός : m ieliby śm y tu do czynienia z n o rm a ln y m obciążeniem , o w zględnie sta ły c h rozm iarach , czy też przym usow ym i dostaw am i ściąganym i w m ia rę potrzeb? 12. Jedno· w y­

d aje m i się raczej pew ne: δημόδιος ιματισμός nie m ógł b yć w założeniu przeznaczony dla oddziałów rzy m sk ich poza E giptem , gdyż w ysokie koszty tra n s p o rtu s p a d a ły b y n a p aństw o i czyn iły te n p ro ce d e r nieopła ­ calnym . D w a znane n a m z te k stó w ta k ie w y pad ki m ogły w y n ik ać ■z n adzw y czajn y ch po trzeb, n ie d ający ch się zaspokoić na te re n ie d anej p ro w in cji (jed en z n ich dotyczy o g a rn ię te j w o jną Ju d e i, gdzie z p ew ­ nością tru d n o było o odpow iednią liczbę rzem ieślników , d ru g i w ielkich przy gotow ań do g e n e ra ln e j ro zp ra w y z P a rta m i). Część oddziałów egip­ skich rozm ieszczonych w e w n ątrz k r a ju m ogła zao p atry w a ć się u m e j- scow ych tk a c z y k o n ta k tu ją c się z n im i bezpośrednio, bez u ciekan ia się do pom ocy sp e cja ln y c h k o m isji (i n ie zostaw iając w obec tego śladów w d o k u m en ta ch p rzech o w y w an y ch przez a d m in istra c ję lo kaln ą; n ie ste ­ ty, m am y n iew iele te k stó w będący ch bezpośrednim w y n ik iem d z ia łal­ ności arm ii). T rzo n a rm ii rzy m sk ie j zn ajdow ał się jed n a k w A lek san d rii i w Delcie, a te sk o n c en tro w a n e o d d ziały p otrzeb o w ały zapew ne po­ średnictw a, b y d o trzeć do ro zproszonych w o dległych osadach rzem ieśl­ ników . Być m oże, n ależy tra k to w a ć δημόσιος ιματισμός jako obciążenie sta łe (ale o zm ienn ej w ysokości u s ta la n e j każdorazow o p rzez w ładze cen traln e).

D la tk acza δημόσιος ιματισμός oznaczał konieczność p rzy ję cia od czasu do czasu zam ów ienia państw ow ego. P o z y ty w n ą jego s tro n ą było o trz y ­ m anie z a p ła ty z góry, rzecz n ie m ało w ażna w k ra ju , w k tó ry m pieniądz przez pierw sze d w a w ieki n.e. b y ł d ro g i i r z a d k i'13. N iezm iern ie in te re s u

-11 P. Ryl. 189 (128), P. G radenw itz (131).

12 Za stałym charakterem tego obciążenia w ypow iada się R o s t o v t z e f f , loc. cit. w brew P ę r s s o n o w i , op. cit., s. 28—31.

13 Minus 6,5G°/o od liczane tytu em op łaty m anipulacyjnej na rzecz skarbu w szę­ dzie tam , gdzie m am y do czynienia z płaceniem przez państw o należności z góry.

jące b y łob y u stalen ie, czy ceny płacone przez p a ń stw o odpow iadały cenom ry n ko w ym , czy te ż b y ły o d n ich niższe — d ałob y to odpow iedź n a p y tan ie, czy 6γ;υ.όσι„ς [ηατισί,ός stan o w ił jeszcze jed e n p o d a te k (tym razem w natu rze), czy też nie. W 138 ro k u a d m in istra c ja d aw ała tk a ­ czom za koc 28 d rach m , za ch ito n 24, za sztu k ę u b ra n ia zw aną s y ry j­ ską 24. Z ty m i d an y m i m ożna zestaw ić ceny zn an e n am z o b ro tu p ry w a tn e g o — ch ito n dla te rm in a to ra kosztow ał w : zależności od roz­ m iarów i g a tu n k u 16, 20, 24, 28, 32 d ra c h m y (Р. О ху 725 (183)), p aliu m 20 d rach m (S P P X X 46 (II) ), chiton ln ia n y 20 d rach m (P. Oslo 56 (II) ), tu n ik a 16 d ra c h m (P S I 1116 (III), dw a h im a tio n y 140 d rach m (EGU 717 (149) ), sto la ln ia n a 100 d ra c h m (PSI 1116 (II)). N iestety , c y fry te nie bardzo m ożna po rów nyw ać, gdyż nie w iem y nic o jakości uw zględ nio­ ny ch tu sztu k odzieży. W y d aje się jed n ak , że n a w e t jeśli ceny płacone przez państw o b y ły nieco niższe (ale c h y b a -,n ie ta k w iele, co m ożna stw ierdzić na p o d staw ie powyższego przeglądu), to p rz y n a jm n ie j częś­ ciowo różnica ta w y ró w n y w a n a b y ła przez korzyści pły n ące z o trz y m a ­ nia z a p ła ty z góry. S k ą d p ań stw o b rało te k w oty? P e r s s o n p rzy ­ puszcza, że istn ia ł p o d a te k uiszczany w pieniądzu, k tó ry ciążył n a całej ludności E giptu. P o d staw ą jego a rg u m e n ta c ji jest tu P. R yl 219 (II), n ie s te ty bardzo zniszczony w y k az su m ściąg n ięty ch z pew nej wsi. F ra g ­ m ent, n a k tó ry po w o łu je się P ersso n , nie d a je p o d staw do jego tezy. a św iadczy jed y n ie o tym , że a d m in istra c ja z a re je stro w ała ja k ą ś sum ę u zy sk an ą od (a nie w y d an ą n a rzecz) tk ac z y (a i to n ie jest pew ne, gdyż słowo „ tk acze“ je s t u z u p e łn ian e γερ|δίων). N ie w ykluczone, że m im o b ra k u w iadom ości w źró d łach p o d a te k tego ty p u istn iał, ale w y d a je się, że m ożna rów nież znaleźć a rg u m e n ty dla tez y p rzeciw nej. P ań stw o rzy m sk ie w p ierw szy m i n a p o czątk u II w ie k u znajdow ało się; w niezłej sy tu a c ji finansow ej i nie m usiało uciek ać się sy stem aty czn ie do n ad z­ w y czajn y ch k o n try b u c ji, a z d ru g ie j stro n y , żołnierz sa m p łacił za sw o ją odzież (odpow iednie su m y strą c an o m u z żołdu).

S y tu a c ja u leg a ra d y k a ln e j zm ian ie u sc h y łk u II i w III w iek u . R e­ fo rm y S ew eró w p rz e rz u c iły ciężar d o starczan ia odzieży n a sk a rb p a ń ­ stw a, z d ru g ie j s tro n y , ogólna s y tu a c ja gospodarcza jest coraz tru d n ie j­ sza, a w ido m y m znakiem k ry z y su s ta je się s ta le p o tę g u ją c a się in fla cja pieniądza. D la zasp ok o jen ia p o trzeb ż o łn ierzy zo staje u tw o rzo n y now y p o d a te k zw any v e stis m ilita ris (έσθής στρατιωτική)14. T eraz cała ludność p ro w in cji m u si w p łacać p oborcom o k reślo n e k w o ty pieniężne, k tó re um o żliw iają a d m in istra c ji p o k ry cie kosztów zw iązanych z w y p ro d u k o ­ w an iem i dostarczen iem d o le g io n ó w ż ąd an ej ilości u b ra ń 15. D la tk acza oznacza to w yko n an ie p ew n ej ilości tk a n in , za k tó re , co p raw d a, o trz y ­ m u je zap łatę, a le c en y p łaco ne p rzez p a ń stw o o d b ieg ają coraz b ard ziej o d cen ry n k o w y ch . W o k re sie n a sila ją c ej się in fla cji i szy b kiego w zro- s tp cen rzem ieśln ik cierp i ró w n ież ·ζ pow odu pow olnego tr y b u działania a d m in istra c ji, k tó ra re g u lu je należności z k ilk u le tn im opóźnieniem .

14 O pracowanie tego podatku znaleźć m ożna: w kom entarzu L. M i t t e i s a do P. Lips. 45; A. P e r s s o n , op. cit., s. 91— 113; E. E i t r e m w kom entarzu do P. Oslo 119; A. S e g r é , Essays en B y zan tin e Economie H is to ry, I, The Annona Civica and the Annona Militaris, „Byzantion” X V I 1942—3 s. 418—422; A . E. R. В о a k w kom entarzu do P. Ca ro Boak 57042 Е, opublikow anym w „Journal of Roman S tu dies” t. X X X V II, 1947, s. 30—33; R. R é m o n d o n , op. cit.

15 J. K a r a y a n n o p u l o s , Das F inanzwesen des frühbyzantinischen Staates, München 1958, s. 112—117.

RZEMIOSŁO TKACKIE W EGIPCIE RZYMSKIM

7 W reszcie w połow ie IV w ie k u p rz e sta je się m u płacić n a w e t i te n iew iel­ k ie k w o ty — zam ów ienie p a ń stw o w e p rzek ształciło się w n o rm a ln y p o d atek w n a tu rz e 16. P rz y p ro d u k cji v e stis m ilita ris tk acz dostarcza ty l­ ko pracy , obow iązek znalezienia su ro w ca, u farb o w a n ia go i u przędzenia, a n astęp n ie proces w yko ń czen ia ciąży n a lo k aln ej ad m in istra c ji, k tó ra dom aga się od rzem ieśln ikó w p o dobnych św iadczeń płacąc im z kw ot z eb ran y ch n a te n cel (w p óźniejszym o k resie p rz e sta je ich praw dop o ­ dobnie w ynag rad zać, podobnie ja k tkaczy).

Obok δημότιος ιματισμός i ve stis m ilita ris n a tk ac z a spad a jeszcze je d ­ no- obciążenie w n a tu rz e w y stę p u ją c e w źródłach pcd nazw ą anaboli­

cu m 17. Polegało ono n a obow iązku dostarczen ia ok reślo nej ilości tk a n in

ln ia n y c h i konopi do dyspozycji p ań stw a, k tó re a rty k u ły te wywoziło poza g ran ic e p ro w in cji. D alsze losy ty c h p ro d u k tó w n ie są jasne. W ydaje się, że tk a n in y te nie b y ły w yłącznie p rzeznaczone dla arm ii sta c jo n u ­

jący ch poza E g iptem (w k ażd y m raz ie od m o m en tu u tw o rze n ia vestis

m ilitaris, k tó re b y n a jm n ie j n ie w chłonęło anabolicum istn iejącego da­

lej rów n oleg le 18). N ie w ykluczone, «że p ań stw o sprzedaw ało o trzy m an e p ro d u k ty , stan o w iące jed e n z n a jb a rd z ie j poszuk iw any ch a rty k u łó w egipskich n a ry n k a c h Im p eriu m . D la tk acza z m ałej egipskiej o sady cel teg o obciążenia był w g ru n cie rzeczy o b o jętn y, d la niego isto tn a była ilość żąd an y ch tk a n in i w a ru n k i ich w ykonania. N ie wiadomo, kied y p aństw o narzu ciło m u te n obow iązek. Jeg o p o w stan ie w iąże się n a

j-76 R. E é m o n d o n , op. cit., s. 259.

17 Anabolicum jest jednym z najbardziej spornych odcinków historii rzym ­ skiego system u podatkowego. P odstaw ow y, stosunkow o najobszerniejszy tek st V o p i s c u s a (S . H. A. Aurelian, 45) m ów i o utw orzeniu obciążającej Egipt gru­ py podatków, które określa jako anabolicae species. M iały one obejm ować dosta­ w y papirusu, szKia, tkanin lnianych i konopi. O Le jednak lem i konopie są nieraz w zm iankow ane w zw iązku z anabolicum w dokum entach pochodzących z Egiptu, 0 tyle brak jest analogicznych danych d .a szkia i papirusu, które pozw oliłyby na

w eryfikację n ie nazbyt w iarygodnego Vopiscusa. Trudności te rzutują dalej na usta.enie celu te-go· poda.ku: je-s.i o te .m o w a ł on d ostaw y szkła i papirusu — pro­ dukty w ram ach jego dostarczane m usiały być przeznaczone na sprzedaż nie dla arm ii (po co byłyby żołnierzom naczynia z kruchego szkła?). W artykule tym nie .pretenduję bynajm niej do zabierania głosu w tej skom plikow anej dyskusji, a jet- d ynie postaram się przedstaw ić dzieje tego podatku о-d strony tkacza, a nie adm i­

nistracji Cesarstwa, stąd ustalenie listy tcw ~rów objętych anabolicum nie jest nie­ zbędne dla toku m ego rozum owania. Tkaczom było ostatecznie obojętne, czy tylko on i podlegali temu oociążeniu czy też producenci szkła i papirusu znaleźli się w tej sam ej sytuacji. W sp raw ie anabolicum głos zabierał M. R o s t o v t z e i f , „Mi tei- lungem des deutschen Insti.u ts, Röm ische A bteL ung” t. XI, s. 317—8; Th. R e i l, Beiträge zu r K enn tn is des G ew erbe s im hellenistischen Ä gypten, Borna—Leipzig 1913, s. 9— 10; M. C h w o s t o w , op. cit., 215—7; A. P e r s s o n , op. cit., s. 35—6; N. L e w i s , L ’industrie de p a p yr u s dans l’Egypte Gréco-Romaine, Paris 1934, s. 140—2; A. Ct. J o h n s o n , Rom an Egypt to the Reign of Diocletian, A n Economic S u r v e y of A n cien t Rom e t. II, Baltim ore 1936, s. 338; Sh. W a l l a c e , op. cit., s. 214— 219, 4^4; A. S e g r é , op. cit., s. 424; H. C. Y o u t i e , Parerga Papirologica, „Trans­ actions and Proceedings o f A m erican P hilological A ssociation“ t. LX X III, 1942, s. 70—75; A. d’ O r s, op. cit., s. 263—5; M. R o s t o v t z e f f Social and Economic H istory of th e R om an E m pire t. II, s. 616, 728; R. M a c M u l l e n , The Anabolicae Species, „A egyptus” t. X X X V III 1958, s. 184— 198.

18 N ie m ogę się tu zgodzić z R. M a c M u l l e n e m (op. cit.), który idąc za su ­ gestiam i A. S e g r é (.op. cit., s. ΐ 2ι ) uważa anabolicum, i vestis m ilitaris za jeden

podatek. D yskusja z jego stanow iskiem jest niezm iernie utrudniona, gdyż nie przeprow adził on dow odu i nie przedstawi':, na jakiej podstaw ie d oszedł do takiego w niosku. W m ateriale źródłowym III i IV w iek u oba te podatki w ystęp u ją osobno 1 nic nie w skazuje, aby u żyw anie podwójnej term inologii było w ynikiem uporu ad ­ m inistracji.

praw d op od o b n iej z tru d n o śc ia m i fin an sow y m i Im p e riu m u schyłku pan ow an ia A nton in ów i początk iem inflacji, k tó ra spow odow ała w z ro st' znaczenia po d atk ó w w n a tu rz e 19.

A n a b o lic u m obciążało całą ludność E giptu, nie ty lk o rzem ieślnik ów

w y ra b ia jąc y c h tk a n in y lniane. Jego rea liz a c ja p rzebieg ała w k ilk u e ta ­ pach. W p ierw szy m zbieran o od w szy stk ich o p łatę pien iężną 20. J e d n o ­ cześnie opodatkow ano w szy stk ich ty c h rolników , k tó rz y część g ru n tó w zajęli pod u p ra w ę lnu , zobow iązując ich do d ostaw y p ew nej ilości tego surow ca (w III w ieku, ja k m ożna w nosić z P S I 779, n a k ażde sto a r u r obsianych ln em w y p adało 14 fu n tó w (litra i) 21). Je śli ilość zebranego ln u na te re n ie d an ej jed n ostk i a d m in istra c y jn e j nie b y ła w sta n ie p o k ry ć potrzeb, u rzę d n icy n a b y w a li b ra k u ją c e q u a n tu m od sp ecjalizu jący ch się w te j dziedzinie kupców 22. P rzęd za tra fia ła n a stę p n ie do rą k tk aczy — poszczególnym w siom n arzu can o odpow iedni k o n ty n g e n t (nie w iem y, ja k go obliczano), u rzęd n icy w iejscy dzielili go n a stę p n ie m iędzy rz e ­ m ie ś ln ik ó w 23. P o dobnie ja k w p rz y p a d k u v estis m ilita ris przez cały III w iek o trzy m y w ali oni p ew n ą zapłatę, k tó ra w IV w iek u s ta je się n a j­ p ie rw n om in aln a, a później w ogóle p rz e sta je istnieć.. Tkacze s ta ra li się

19 Takie stanow isko sform ułow ał R o s t o v t z e f f w artykule og’oszonym w „M itteilungen” (patrz przyp. 17) i powtórzył w Social and Economic H istory of the Rom an Empire t. II, s. 614 i 728. Frzyjęli je rów nież F. О e r t e 1, Cam brid ge A n cient H istory t. X II, Cambridge 1956, s. 263; N . L e w i s , op. cit. ,s. 140; A. d ’O r s , op. cit., s. 264. Inną tezę p ostaw ił W a l l a c e , który opierając sie na w ystępow aniu słow a anabolicum w tekstach z I w . (Ostrakon stanow iący pokw itow anie za w płatę i tzw. Edykt Tyberiusza A leksandra) proponował przesunięcie daty aż do początku I w ieku. Jego rozum ow anie, choć niezm iernie interesujące, opiera się na słabych przesłankach — nie w ykluczone, że w obu dokum entach słow o to m iało zupę n e odm ienny sens („zaleg o ści”). Odosobnione stanow isko zajm uje R. M a c M u l l e n (op. cit., s. 192), który odrzucając w szelk ie źródła w cześm ejsze od panowania A ure- liana opiera się w k w estii daty na w zm iankow anym tek ście Vopiscusa.

29 Fakt w ystęp ow an ia anabolicum raz w postaci podatku w naturze, a raz w postaci pieniężnej w yw ołał w ielk ą dyskusję, gdyż w ydaw a’o się, że cel tego podatku w ykluczał adaeratio. O ie zw a ly się g'osy, że· adaeratio zostało dopiero zniesione przez A ureliana i to w łaśn ie stanow ić m iało istotę jego reform y. (H. C. Y o u t i e . op. cit., s. 74—5; Sh. W a l l a c e , cp. cit., s. 215—216; N. L e w i s , op. cit., s. 142— 144). W ydaje się jednak, że dyskusja ta nie ma racji bytu, gdyż abstrahuje od konkretnych w arunków zbierania podatków na z e m i egipskiej. P o­ za Р. Оху. 1136 (420) brak nam dowodów na to, by ludncść św iadczyła od razu w naturze. Ponadto dla Р. Оху. 1136 nie w iem y, kim b yli ludziei w ystaw iający k w it za cztery stichariony i czy dostarczający je гА-гки-Я-^с w ed łu g w ydaw ców papi­ rusu rzeźnik kóz lub handlarz kozim mięsem) reprezentow ał sam ego s'ebie czy też sw oją osadę. Podobnie jak w w ypadku innych licznych drobnych świadczeń w na­ turze naczelnicy w si nie byliby w stanie podzielić równo żądanego qu antu m m ię­ dzy m ieszkańców (z konieczności w ypadałyby ułamki, a jak tu dostarczyć l 3/4 płaszcza lub 1/3 kury?). Organizacja tego typu dostaw jest nam dobrze znana z epoki b izantyjskiei, gdv została rozw inięta do perfekcji. Podobne praktyki p^zy zaopatryw aniu arm ii i floty rzecznej pozwala nam śledzić zestaw ;en:e w ydatków w P. Sorb. Inv. 113 opublikowanym przeze m nie w „Chronique d’Egypte” t. X X X V 1960. s. 206—221.

21 Zasada ta działała w dalszym ciągu w IV w ieku, jsk o tym świadczy P. Thead. 34 (324). W obu w vpadkach me w iem y, czy adm inistracja domagała się dostaw y przędzy, czy też w ystarczał jej surow y len (w języku greckim używ a się na ogół tego sam ego terminu). W drugim w ypadku m us;m v przyjąć, że surow y len rozdzielano m iędzy specjalistów zajm ujących się przędzeniem. W ersja p ięr w - sza nie jest bynajm niej taka fantastyczna, jakby się m og'o w ydaw ać na pierwszy rzut oka i w iększość kob;et w iejsk ich potrafiła prząść cienką i doskonałą nitkę,

22 Р. Оху. 1414 (270—5). 23 P. Hib. 219 (309).

RZEMIOSŁO TKACKIE W EGIPCIE RZYMSKIM

9 w yw rzeć nacisk n a a d m in istra c ję w celu o trz y m an ia m ożliw ie w ysokiego w ynag rod zen ia, dom agając się dostosow ania go do cen ry n kow y ch. D o­ w odem ta k ie j akcji jest p roto k ół posiedzenia se n a tu w O xyry nchos (Р. О ху 1414 (270— 5 )), k tó ry m iał n ie ty lk o podjąć decyzję w sp raw ie k u p n a przędzy w in n y ch nem ach, ale i m u siał w ypow iedzieć się n a tem a t podw yżki k w o t p łaconych tkaczom . U stalenie pełnego sch em atu poboru tego p o d a tk u nie jest w cale proste. D o k u m en ty nasze należą do różnych epok (od I, jeśli sta n ie m y n a stan o w isk u W allace’a, aż do V w.), w czasie k tó ry c h m ożna było w prow adzić szereg zm ian w sposobie ściągania n a ­ leżności. P o n ad to a d m in istra c ja fisk a ln a w Egipcie b y ła stosunkow o e la ­ styczn a i s ta ra ła się dostosow ać do sy tu a c ji zb ierając z danej wsi len i przędzę, a z in n ej ty lk o pieniądze, dom agając się od w iosek gotow ych u b rań lu b k o n c e n tru ją c zam ów ienia w d użych ośrodkach, gdzie znajdo ­ wało się w ięcej tkaczy. D opiero p o stęp u jąca in fla c ja i zniesienie opłat za do staw y p rzy m usow e zm uszało do m n iej w ięcej rów n om iern ego obcią­ żenia w szystkich rzem ieślników , niezależnie od m iejsca zam ieszkania 24. Je śli z a trzy m a m y się n a chw ilę, b y w y ciągnąć w nioski z p o lity k i p a ń ­ stw a n a odcinku fisk aln y m , to będziem y m ogli w yróżnić dw a o k resy — p ierw szy z nich o b e jm u je I— II w., d ru g i rozpoczyna się U sch y łk u II w. i trw ać będzie przez III i IV w. P oczątkow o głów nym obciążeniem d la tkacza by ł p o d a te k ysipo>vź£iov. W y k on y w anie przym usow ych zam ów eń państw ow ych, n a w e t jeśli w p ierw szy m okresie było uciążliw e, nie od­ gryw ało ta k w ielkiej roli. Z b iegiem czasu państw o dom aga się coraz więcej tk an in , obok d ostaw dla arm ii pojaw ia się anabolicum , a jed n o ­ cześnie re a ln a w artość k w o t za n ie p łaconych sta le spada.

B yłoby rzeczą in te resu iąc ą , g d yb y śm y p o tra fili ustalić, ja k się m iały do siebie w ielkość p ro d u k cji z ty tu łu dostaw przym usow ych i w ielkość pro d u k cji n a w ła sn y rac h u n e k . U czeni z a jm u ją c y się dziejam i rzem iosła sądzili, że tk ac z w y k o n y w a ł rów nież zam ów ienia p ry w a tn e , ale skłonni b yli zm niejszać ich ilość i w agę w życiu rzem ieślnika. N ajo strzej sfo rm u ­ łow ał te n po gląd A. d ’O rs: „T kacze po w y k o n a n iu anabolicum , za pozwo­ leniem . na m arg in esie, m ogli zajm ow ać się p rac ą dla siebie“ 25. Ten p u n k t w idzenia a b s tra h u je od naszej w iedzy n a te m a t c ało k ształtu życia gospo­ darczego E g ip tu i jego· m ietsca w Im p e riu m R zym skim , n ie bierze pod

uw agę tego, co w iem y o ro zw in ięty m h a n d lu w e w n ętrzn y m i zew n ę trz ­ nym , sk ie ro w a n y m nie ty lk o do· b asen u M orza Śródziem nego, ale rów nież

do Indii i A fry k i. S ta ją c n a stan o w isk u A. d ’O rs m u sielib y śm y przyjąć, że ludność E g ip tu chodziła n iem al w y łączn ie w u b ran ia ch w y k o n an y ch w go sp o darstw ie dom ow ym — czem u przeczą liczne źródła dotyczące p ry ­ w atn y ch zam ów ień i o b ro tu tek sty lia m i. P ra c a dla p ry w atn eg o k lie n ta m u siała w życiu rzem ieśln ik a w ażyć w ięcej niż w y kony w an ie zam ó­ w ień państw ow ych, inaczej n ie b y łb y w sta n ie u trz y m ać się (i zapłacić podatków ; n ie zap om in ajm y , że pań stw o b y ło i w ty m zainteresow ane).

W m oich dotychczasow ych ro zw ażan iach pró b ow ałam s c h a ra k te ry ­ zować ro zm iar żądań p a ń stw a w obec rzem ieślników . W arto b y ło b y n astęp n ie zastanow ić się, k to re p re z e n to w a ł in te re sy sk a rb u wobec tkaczy, z k im k o n k re tn ie m ieli oni do czynienia, w jak i sposób

państwo-24 Być może, nie jest to przypadek, że dokum ent, na podstaw ie którego m oże­ m y mieć w rażenie, iż produkcja konce-ntrowa a się w w ięk szych ośrodkach, po­ chodzi z 270—5 (Р. Оху. 1414), a w ykaz obciążeń w si z 309 r. (P. Hib. 219).

było w stan ie o trzy m ać p o trzeb n e in fo rm a c je i zorganizow ać m asę drob ­ ny ch p ro d u cen tó w dla realizacji sw oich potrzeb.

U w aga uczonych sk o n cen tro w ała się n a stosunkow o n ieźle znan ych k o rp o ra c ja c h rzem ieślniczych 2,'\ k tó re n ie je d n o k ro tn ie p o jaw ia ją się w do k u m en tach zw iązanych ze sto su n k am i m iędzy tk aczam i a państw em .

J a k ą rolę przyszło im odegrać, a p rzed e w szy stk im czy je in te re s y one rep re z en to w a ły : zrzeszonych członków czy ad m in istra c ji? H istorii k o r­ p o racji nie sposób stu d io w ać bez u w zg lęd n ien ia zm ian, k tó re zaszły w życiu cesarstw a rzym skiego, a w ty m E giptu, n a przeło m ie II i III w iek u . N a pod staw ie p ap iru só w z I i II w. uzy sk aliśm y całkow icie in n y -obraz niż ten, k tó ry m ożna zrek o n stru o w ać za pom ocą te k stó w z III i IV w. W p ierw szy m z n ich sto w arzyszenia rzem ieślnicze sp o ty k an e zarów no na te re n ie n iew ielk ich osad, ja k i m etropolii, o b e jm u ją nie­ w ielk ą ilość członków 27. N ajw yższa znana n am liczba dochodzi do trz y ­ dziestu, pozostałe o scy lu ją m iędzy sześciom a a trz y n a s to m a 28. Czy są to w szyscy rzem ieślnicy, inaczej m ów iąc, czy k o rp o racja obejm ow ała w szystkich sp ecjalistó w n a d an y m tere n ie ? W lite ra tu rz e istn ie ją silne te n d e n c je 'do p o d k reślan ia pow szechności tego ty p u zw iązków , istnieć m iał obow iązek p rzynależności, którego g w a ra n te m b y ło b y państw o. T ezy tego ro d za ju są p o dejm o w ane raczej a priori i nie z n a jd u ją o p a r­

cia w m a te ria le źródłow ym . N ajlep iej n a m znana F ilad elfia d o starcza w ła śn ie dowodów d la przeciw n ej hipotezy. Ilość członków k o rp o ra c ji tk a c z y osiąga na je j te re n ie trzydzieści, a le d la tego sam ego o k resu (pierw sza połcw a II w .) w y k azy p o d atn ikó w , b y n a jm n ie j n ie kom p letne, p o d a ją n am liczbę sięg ającą pow yżej 40, a te k s t z I w . m ów i o 88 tk a ­ czach (P. C orn ell 23a, 38). K o rp o racji an ty czn y ch nie m ożna u zn ać za o rg an iz ac je zbliżone do średniow iecznych cechów ; dla stow arzyszeń egipskich cele so c ja ln e i re lig ijn e o d g ry w a ły p ierw szo rzęd n ą rolę, ich in te rw e n c ja w życiu gospodarczym b y ła stosunkow o n iew ielk a i d o ty ­ czyła jed y n ie pob oru p o d atk ó w i realizacji zam ów ień p a ń s tw o w y c h 29. Z tej sam ej F ilad elfii pochodzą k w o ty podatkow e, z k tó ry c h w y n ik a , że przew odniczący k o rp o ra c ji zapłacił χειρωνάξιον w im ieniu członków sto ­

20 Literatura na tem at korporacji: M. S a n N i c o l o , Ä gyptisches V e rein sw e­ sen zu r Z eit der P to le m ä er und Römer, M ünchen t. I 1913, t. II 1915, M. С h w o ­ s t o w , op. cit., s. 231, 234; Th. R e i l , op. cit., s. 177— 187; E. K o r n e m a n n , Collegium, Real-Encyclo pädie P a u l y - W i s s o w a t. IV, Stuttgart 1901, kol. 330—480; P e r s s o n , op. cit., s. 20—22; 59; C. P r é a u x , Les ostraca grecs de la collection de Ch. E. Wilbour, s. 61; tej sam ej autorki, Restrictions à la liberté dù travail, „Chronique d ’E gypte’* t. IX, 1934, s. 344; A. E. R. В о a k, The Organisation of Gilds in G raeco-R om an Egypt, „Transactions and Proceedings of Am erican P hilological A ssociation”, t. LXVIII, 1937, s. 212—220; G. M i c k w i t z , Die K a r ­ tellfun ktion en d e r Zün fte und ihre Bedeu tu ng bei der Entstehung des Zunftwesens, H elsingfors 1936, zw łaszcza s. 170— 180; C. P r é a u x , A pro pos des associations dans l’Egypte gréco-romaine, „Revue Internationale des Droits de l ’A ntiq uité’’ t. I, 1948, s. 189— 198; R. T a u b e n s c h l a g , The L a w of Associations in Graeco-R oman ■ Egypt, „Revue Internationale des D roits de l’A ntiquité” t. V 1950, s. 509—514.

27 Istnienie korporacji jest poświadczone dla następujących m iejscowości: Filadelfia, Tebtunis, Scknopaicu Nesos, T headelfia, Euhem eria, Narm onthis, A bydos, Afroditô; m etropolie: Arsinoe, Oxyrynchos, H erakleopolis, Apollonopolis Magna, Panopolis.

28 BGU 1615 (I) — 30 członków: EGU 1591 (II) 12 lub 13; BGU 1572 — P. Phil 10 (II) — 12; Mich. Tebt. 121 R IV, VI (I) — 6.

22 A rgum enty na ten tem at gromadzi przede w szystkim G. M i c k w i t z (op. cit. s. 170 nn); Teza o w ielkim i w szechstronnym w p ływ ie korporacji najjaśniejszy sw ój w yraz znalazła w przytoczonych powyżej pracach C. P r é a u x .

RZEMIOSŁO TKACKIE W EGIPCIE RZYMSKIM

w arzyszenia 30. T ru d n o je s t ro zstrz y g n ą ć w o p a rc iu o fra g m e n ta ry c z n e źródła, z czyjej stro n y w yszła in ic ja ty w a : od poborców p o datk ów czy członków k o rp o racji, k tó ry m było w ygodniej 'postępow ać w te n sposób. W lite ra tu rz e p rzed m io tu częste są te n d e n c je do p rzy p isy w an ia a k ty w ­ n e j roli p a ń stw u , k tó re m iało b y się posłużyć k o rp o racjam i, jako częścią a p a ra tu fiskalnego, tra k tu ją c je za g w a ra n tó w w ypłacalności członków. Tego ty p u ten d en cje, być może, istn iały , a le ich rea liz a c 4a niew iele po­ su n ę ła się n ap rzó d w ciągu I i II w ieku. P ra k ty k a w spólnego płacenia pod atkó w b yła w ty m o k resie n iezm iern ie rzad k a, o gro m n a ilość in d y ­ w id u a ln y c h kw itó w św iadczy o ty m w ym ow nie. P a m ię ta jm y , że w p rze­ ciw ieństw ie d o in n y ch pro w in cji E gipt posiadał n iezm iern ie rozbud ow an ą sieć a d m in istra c ji lo k aln ej, k tó re j u trz y m a n ie spadło n a ludność m ie j­ scową i k tó ra d oskonale daw ała sobie ra d ę z p o d atn ik am i u m iejąc zmusić ich do w y k o n an ia o k reślo n y ch zadań. T ak długo ja k sy tu a c ja g ospodar­ cza b yła w zględnie sta ła , n ie trz e b a było uciekać się ido· in n y ch środków . Z pew nością n a to m ia st sto w arzy szen ia re p re z e n to w a ły in te re sy rze m ie śl­ n ik ó w w ićh sp o rach z ad m in istra c ją, czego dow odzi h isto ria zw ycięskiego

procesu, ja k i w ytoczyli fa rb ia rz e i fo lusznicy urzędnikow i, k tó ry chciał ich obłożyć zb yt w ysokim i p o d a tk a m i (P. T eb t 287 z II w.). K o rp oracje po średniczyły m ięd zy rzem ieśln ik am i a a d m in istra c ją w w y p ad k ach za­ m ów ień p a ń s tw o w y c h 31. P rzew o d n iczący stow arzyszenia p o b ierał za­ liczki, rozdzielał p racę m iędzy członków . Tego ro d za iu sy tu a c ja była niezm iernie w y g o d na d la kom isji u rzęd n ik ó w odpow ied zialny ch za do­ staw y , k tó ry m łatw ie j było rozm aw iać z jed n y m zam iast z trzyd ziestom a p ro d u cen tam i. N ie wyda-'e się jedn ak , by w I i II w ie k u państw o zm usiło rzem ieślnikó w do w stąp ien ia do k o rp o ra c ji ze w zględu n a realizację zam ów ień. N a to, by uznać za słu szn ą ta k ą hipotezę, trzeb a b yłoby udo­ wodnić, że sto w arzyszen ia o bejm o w ały w szystk ich rzem ieślników , cze­ mu przeczą p o siad an e źródła. In g e re n c ja k o rp o ra c ji w p ro d u k cję na rzecz arm ii m ogła w ynik ać n ie ty lk o z p o lity k i a d m in istacji, ale i z in te ­ resów w łasn y ch tkaczy.

Inaczej k s z ta łtu je się s y tu a c ja w III w ieku. Z d o k u m en ta cji zn ik ają k w ity in d y w id u aln e za w płacan ie podatków , co je s t dla n as sygnałem , że obow iązek te n został p rzerzu co n y na o rg an iz ac je rzem ieślnicze. P o ja ­ w ia ją się on e sy stem aty czn ie tam , gdzie jest m ow a o d ostaw ach te k s ty ­ liów. Tego ro d za ju zm ian y m u sia ły się w iązać z n arzu cen iem obow iązku n ależen ia do k o rp o racji. K ie d y to n astąp iło, nie um iem y pow iedzieć — b ra k n a m te k stó w n o rm a ty w n y c h , p rzypuszczać jedy nie m ożna, że m ia­ ło to m iejsce w to k u III w ieku. K o rp o ra c je zm ieniły c h a ra k te r, ze sto ­ w arzyszeń so cjaln y ch zaw iązy w an y ch z in ic ja ty w y rzem ieśln ik a stały się przym uso w ą o rg an iz ac ją istn ieją cą głów nie dla celów fiskalnych, rea liz u jąc y c h p o lity k ę p a ń stw a w obec w ytw órczości pozarolniczej, poli­ ty k ę strzegącą, by n ik t ń e u m k n ą ł ro snącym ciężarem . N atom iast w dal­ szym ciągu n ie m am y dow odów n a to, b y k o rp o ra c je in te reso w ały się życiem rze m ie śln ik a poza p o d a tk a m i i przym usow ym i d o s ta w a m i32.

30 BGU 1616, 159:1 P. P hil 24 (wszystkie z II wieku). 31 BGU 1615 (I) 1564 (II) P. P hil 10 = BGU 1572 (II).

32 Jedyny znany m i w yjątek pochodzi z przełom u IV i V w ieku i dotyczy korporacji hafciarzy. Mamy tu do czynienia z um ową o term :n, gdzie w bardzo zniszczonym m iejscu w ystęp u je w zm ianka o grupie członków stowarzyszenia, którzy m ieliby sprawdzić stopień znajcm cści rzem iosła po odbyciu nauki. Decyduj jący term in „stow arzyszenie” jest n iem al całkow icie restytuow any.

W ydaw ać b y się m ogło, że ob jęcie w szy stk ich lu dzi ży jący ch n a danym te re n ie z w y k o n y w a n ia określonego zaw odu pow inno je p o p chnąć do o d g ry w an ia ro li czy n n ik a reg u lu jąceg o p racę rzem ieśln ik a, jak o ść tow a­ rów , n arzu cająceg o k o n su m en to w i w y g odne dla p ro d u ce n ta ceny itd . J e d n a k nie dochodzi do p o w stan ia o rg an iz ac ji typ o w y ch dla śre d n io w ie ­ cza, n a cechy trz e b a będzie poczekać jeszcze k ilk a w ieków . M ógłby k tc ś pow iedzieć, że p rze k o n a n ie o b ra k u zain tereso w an ia życiem zaw odow ym ze stro n y sto w arzy szeń w y n ik a ty lk o z m ilczenia źródeł n a te n tem a t; sy tu a c ja ta je s t je d n a k ty p o w a dla całego późnego Im p e riu m R zym skie­ go i tru d n o przypuszczać, że w dość licznych źród łach dotyczących k o r­ p o rac ji te n w ła śn ie a sp e k t ich działalności p rzy p ad k iem nie zostaw ił śladów.

U czeni z a jm u ją c y się h isto rią rzem iosła, z jed n e j stro n y , a h isto rią sy ste m u podatkow ego, z d ru g iej, zw rócili uw ag ę na p o sta ć p o jaw iającą się w d ok u m en tach II w iek u i noszącą ty tu ł ίστωνάρχης. T eksty, w k tó ry c h on występu;©, d alek ie są c d jasności, a le zd ają się sugero w ać, że czło­ w iek te n zw iązany b y ł z p ro d u k c ją tek sty lió w , a w h ie ra rc h ii społecznej sta ł po n ad tkaczam i. U znano go w ięc za przed staw iciela a p a ra tu w ładzy, k tó ry m iał organizow ać m asę d ro b n y ch prod ucen tów , p ośredniczyć m ię ­ dzy n ią a u rzęd n ik am i. Od niego zależał k aż d y rzem ieślnik , o n to m iał w y d aw ać pozw olenie na w y k o n y w an ie zaw odu i ing ero w ać w codzienną p racę tkacza. Jego· działalność w tak ie j w łaśn ie in te rp re ta c ji sta w ała się podstaw ą p rzek o n an ia o· a k ty w n e j, gospodarczej p o lity ce p ań stw a p olegającej w ty m w y p a d k u na daleko p o su n iętej in g ere n cji w ż y cie tkacza. Z akres -k cm ren te n cn ίστωνάρχης jest wi^c p ro b lem em m ają cy m szersze znaczenie i s tą d w a rto dokonać w e ry fik a c ji dotychczasow ych po­ glądów na jego ro lę w św ietle m a te ria łu źródłow ego.

Ίστωνάρ-/ης w y s te ru ie w e ru p ie te k stó w do datk ow y ch o d końca I do początków w ieku I I I 33, z a w ierający ch pozw olenia n a sp orządzanie t k a ­ nin. D o k u m en ty te s k ła d a ją się z n a stę p u ją c y c h elem entó w : nazw isko ίστωνάρχης (w w iększości w y p adk ó w ty tu ło w a n y ’'e st γ^ρδίος ιστωνάρχης, nazw isko osoby o trz y m u ją c ej pozw olenie, stw ierd zenie, że m a ona praw o tk ać odzież, fo rm u łę d e k la ru ją c ą , że ze s tro n y w y staw iająceg o b ra k ja ­ kichkolw iek p re te n s ji p raw n y ch .

P ozw olenia tego ty p u o trz y m u ją k o b ie ty (δ tekstów ), jed e n m ężczyzna (cieśla), jed en m ężczyzna o n ieo k reślo n y m zawodzie. U d e rz ają cy jest b ra k zaw odow ych tk a c z y w te j g ru pie. P oza ty m i d o k u m en tam i pos:a - d am y dalsze dw a św iad ectw a, d o starczające now ych w iadom ości. W BGU 753 (III) zanotow ano, że z części n e m u arsinoickiego zaciągnięto 3679 d rac h m ty tu łe m p o d a tk u ί-τωναρ'/ιίκ^ν; Isto tę tego p o d a tk u pozw ala o k re ­ ślić P . R y l 98 (II): podan ie złożone n a ręce kom isji επιτηρηταί μισθού βαφικής z pro śb ą o w y d zierżaw ien ie ί'ίστωναρ-/ία n a te re n ie w si A rched ais n a p rzeciąg ro k u w zam ian za 300 s re b rn y c h d rachm . P raw do p odo b nie oba te k s ty m ów ią o te j sam ej opłacie. G ru p a ty c h d o ku m en tów dalekich

33 Tait II Bodl. 1988 (I—II).

Tait II Bodl: 1989, WO 1154, 1155, Λ 56, O. Wi’.b. Brk 75 (w szystkie z II wieku), O. Tait II Bodl. 1990 (III?). Z grupy tej należy w yłączyć P. Giss 12 (II) w ystępujący tam iar<uvàoyr,c nie ma nic w spólnego z aparatem adm inistracyjnym , jest k ierow n i­ kiem pryw atnej tkaln i (zagadnieniem tym zajm uję się szczegółow o w w iększej pracy dotyczącej historii rzemiosła- tkackiego w Egipcie, która w najbliższym cza­ sie powinna ukazać się drukiem).

RZEMIOSŁO TKACKIE W EGIPCIE RZYMSKIM

o d jasności w y w o łała w lite ra tu rz e ożyw ioną dysku sję. Początkow o pró bow an o w idzieć w ίστω ναρχη przed staw icieli o d ręb n e j k a te g o rii tk a ­ czy, k tó rz y z ty tu łu o d m ien n ej sy tu a c ji n ie m ieścili się w n o rm aln y m system ie podatko w y m . W ilcken p u b lik u ją c trz y w ażne dla te j kw estii o s tra k o n y ta k w y ja śn ia ł k o m p ete n cje V o rsteh er d er R äum e in denen

g ew eb t w ird (W. O. II 1154). Tego ro d za ju tłu m ac z e n ie było zb yt ogólni­

kow e i nie daw ało odpow iedzi n a p y tan ie o te m a t p o d a tk u z BGU 753, czy P. R yl 98. O t t o 34 z a b ie ra ją cy głos w dy sk u sji n a początku propono­ w ał tra k to w a ć ίοΐο,νάρνιχ v jako p o d atek obliczany n a podstaw ie dochodu tkacza. Teza jego nie d ająca się pogodzić z posiadanym i przez nas w iado­ m ościam i n a te m a t cało k ształtu sy stem u fiskaln ego została szybko od ­ rzucona. R e i 1 35 zdając sobie sp raw ę ze skom plikow anej sy tu a c ji w sk a­ zyw ał na d w ie m ożliw ości: U ίατωνάρχης był nakładcą, który uzależniał od sieb ie w iększą g ru p ę rzem ieślników , 2) był w łaścicielem dużego za­

k ład u p ro d u k cy jn eg o i z tego ty tu łu m u siał płacić w iększy podatek. P o ­ dobnie C h w o s t o w 36 n iezależn ie od R eila (nie znał jeszcze te j książki przed rozpoczęciem d ru k u sw ojej w łasnej) prop on ow ał in te rp re to w a ć ίατωναρχικόν, jako p o d atek n ałożony n a w iększe zak ład y w ytw órcze. W od­ m ie n n y m k ie ru n k u szły późniejsze propozycje P ersso n a 37, k tó ry w y ra ź ­ nie opow iedział się za w iązaniem te j osobistości z a p a ra te m fisk a ln y m i jego p o lity k ą wobec tk aczy — w edle niego ίατωνάρχης k u p o w ał od p ań stw a praw o tk a n ia n a d an y m obszarze n a sum ę, k tó ra odpow iadała przyp u szczalnej wysokości, w szy stk ich p od atkó w χεφω νάξιον. Z tego ty tu łu o d g ry w ał on ro lę przed staw iciela tkaczy. P o l a n d 38 dorzucił now ą hipotezę: m ielib y śm y do czynienia z przed staw icielem k o rp o ra c ji; jego su g estia została p o d jęta przez C. P r é a u x 39, k tó ra o k re śla ją c gc jak o c h e f de gilde zak ład ała d alek o p o su n iętą in g ere n cję z jego stro n y w n o rm a ln y to k p ra c y rzem ieśln ik a. L ’ ίατωνάρχης... régie d ’ailleurs dans

la m esu re où il le p e u t la rép a rtitio n des artisans dans les d ivers groupes qui c o n stitu e n t le m é tie r. C’est le ch ef de gilde, ίατωνάρχης po ur les tis s e ­ rands, q u i ré p a rtit les ou vriers, qu i a su r e u x u n droit de police; c’est à lu i que so n t adressés les p a y e m e n ts fa its à la gilde. P o dob n ie

A. d’O rs 40 stw ie rd z ają c, że d la tk aczy w E gipcie n ie istn ia ł w o ln y reżim , w idział w n im „ogólnego szefa“ rzem ieślnik ów .

T ak w ięc, zw łaszcza w św ietle o sta tn ic h w yw odów , ίατωνάρχης jest w łaśnie ty m p rzed staw icielem a p a ra tu adm in istracy jn eg o , k tó ry rea liz u je n a codzień k o n tro lę ze stro n y p a ń stw a. W y daje się, że tego ro d za ju w y ­ jaśn ie n ia n ie z n a jd u ją p o p arcia w m a te ria le źródłow ym . T ru d n o p rzy ją ć hipotezę, w m y śl k tó re j b y ł on posiadaczem w iększego w a rs z ta tu — b ra ła o n a pod u w ag ę je d y n ie d a n e m ów iące o istn ie n iu p o d atk u , nie próbo­

w ała n a to m ia st w y jaśn ić, ja k i sens m ia ły pozw olenia n a tk a n ie w y d a ­ w a n e przez tego sam ego ίατωνάρχης, P o n ad to w iem y, że duże zak ład y były

34 W. O t t o , P rie ste r und. T e m p e l in hellenistischen Ä gy pte n , Leipzig t. I, 1905, nr 302.

35 Th. Reil, s. 108.

*· M. C h w o s t o w , op. cit., s. 179. 37 A. P e r s s о n, op. cit., s. 23—25.

3B F. P o l a n d , Geschichte des griechischen Vereinsvesens, Leipzig 1909 s. 116, przyp. 3, 360.

39 C. P r é a u x ; Restrictions à la liberté d u travail..., s. 341—344. 40 A. d 'O r s , op. cit., s. 261.

zjaw iskiem n iezm iern ie rzad k im , n a pew no zb yt m ało rozpow szechnio­ nym , b y spow odow ać p o w sta n ie odrębnego sy stem u opłat, zwłaszcza że istn ie ją c e p o d atk i o b o w iązu jące każdego zawodowego w y tw ó rcę tk a n in (a więc i n a jem n ik a) d o sk o n ale d a w a ły sob ie z nim i ra d ę . P rz y ję c ie propozycji R eila w idzącego w ιστωνάρχης n ak ład cę jest n ie m n iej skom plikow ane. Zw yczaj w y staw ian ia pozw oleń n a piśm ie ze sta ły m fo rm u la rze m z tru d e m n a m się k o jarz y ze sto su n k a m i m iędzy d ro b ­ n ym , ubogim rzem ieśln ik iem a bogatszym od niego po śred nik iem , k tó re z pew nością o b y w a ły się bez in te rw e n c ji kosztow nego przecież p a p iru su . Czy zezw olenie n a tk a n ie w dow olnym m iejscu w inno być tra k to w a n e jak o zaan g ażo w an ie tk acza czy zw olnien ie z zobow iązań na rzecz n ak ładcy? N ajw ięk szy je d n a k k ło po t p o w staje wów czas, gdy przy jd zie do w y ja śn ie n ia na g ru n cie te j h ip otezy p o w stan ia podatków . Obciążenie n a k ła d c y o d rę b n ą o p ła tą m ogłoby pow stać jed y n ie w w y ­ p a d k u rozw inięcia te j fo rm y u zależn ian ia rzem ieśln ik ó w n a w ielką sk a ­ lę: tym czasem tego ro d za ju w nio sk u nie sposób w y ciągn ąć n a p o dstaw ie m a te ria łu źródłow ego. O dw rotnie, ślad y te j in sty tu c ji są niezw ykle n ik łe. M echanizm zbieram a χειρωνάςιον jest n am n a ty le znany, b y w y­ kluczyć e w e n tu aln o ść istn ie n ia jeszcze jedn ego u rzę d n ik a (Persson!), k tó ry nota ben e n ig d y w źró dłach nie w y stę p u je w zw iązku z o p łatam i licen cy jn ym i. P o dobne z a rz u ty m ożna w y su n ąć pod a d resem ty ch, k tó ­ rzy chcieli w n im w idzieć szefa k o rp o racji. W do k u m en tach b ra k jest n ailżejszei alu z ji n a te n tem a t, n a jtru d n ie j je d n a k w ytłu m aczy ć pow ­ sta n ie p o d a tk u ίστωνάρχικόν. D laczego p rzew odniczący stow arzy szeń mieK płacić sp e c ja ln e o p łaty , i to jeszcze ta k wysokie? P rz y p o m n ijm y tu, że za wieś A rch edais płacono rocznie w 172 r. 300 drachm . Je śli uznam y, że tk acze uiszczali sp e cja ln y p o d a te k n a rzecz szefa sw ojej k o rp o ra c ji (oczy­ w iście obok χειρωνάξιον), to iluż ich m usiało p racow ać Tia te re n ie m ałej osady, b y złożyć się na tę, w ysoką przecież kw otę. P o z o sta je jeszcze jed n a obiekcja: dlaczego o tego ro d za ju pozw olenie s ta ra się cieśla (WO 1154)? P rzypo m n ieć w arto , że w śró d pozostałych osób n ie m a an i jed neg o tk a ­ cza, sp o ty k a m y n a to m ia st 5 kobiet.

W ydaje m i się, że poszukiw anie w y jaśn ien ia działalności ιστωνάρχης

na g ru n cie zaw odow ego rzem iosła nie da żan y ch rez u lta tó w . P ro p o zycje m o je idą w in n y m k ie ru n k u : Ίστωνάρχης z a jm u je się w ytw órczością do­ m ow ą, p rzy ty m nie m a on żad n y ch am bicji szerokiej in te rw e n cji, k on ­ tro li, k iero w an ia itd. Jego zadania m a ją c h a ra k te r czysto fisk a ln y : za m ałą kw o tę u dziela on zezw olenia na tk a n ie odzieży w ram a ch gospodar­ stw a domowego, k tó re nie podlegało χεφω νάςιον obciążającego jed y n ie lu ­ dzi zawodowo zw iązanych z rzem iosłem . P ra w o po b o ru o p ła t w zam ian za w y d aw an ie zezw olenia k u p u je od p a ń stw a n a licy tacji (P. Ryl. 93), sk a lk u lo w a n ą z g ó ry sum ę w płaca do kasy pań stw o w ej (BGU 753). Ro­ zum iem y dobrze, sk ą d w zięły się znaczne k w o ty n a w e t w o d n iesien iu do n iew ielkich osad — p ro d u k c ja odzieży b y ła n a ty le rozpow szechnio­ ny, że um ożliw iała zeb ra n ie n ależn ej ilości d rach m z n ad w y żką pozosta­ jącą w rę k u naszego ίσχωναρχγς. Z a in tereso w an ie k ob iet w te j sp raw ie jest zupełnie oczy w iste — to w łaśn ie one tk a ły w dom u odzież n a uży ­ te k w łasn ej rodziny. Je śli w eźm iem y pod uw agę ro zb u d o w an y sy stem p o d atko w y o g a rn ia ją c y w szy stk ie m ożliw e czynności gospodarcze, dziw ­

n y m by się w ydało, że p a ń stw o pozw alało na n iczym n ie obciążaną du ­ żą p ro d u k cję dom ow ą.