"Strajki chłopskie w 1937 roku : dokumenty archiwalne", zebr. i oprac. W. Matuszewska i S. Leblang, wstęp i red. W. Matuszewskiej, współpr. Br. Skrzeszewskiej, Warszawa 1960, T. 1-2 : [recenzja]

w a d e m r e z y g n a c ji G ra b sk ieg o z e sta n o w isk a p rem iera ) n ie z n a la z ł w k sią ż c e T o ­ m a s z e w sk ie g o n o w y c h d a n y ch i n o w ej in terp reta cji.

Z a k o ń czen ie k s ią ż k i n o si m o im zd a n iem z b y t p r o p a g a n d o w o -d y d a k ty c z n y ch arak ter. T ezy ta m z a w a r te n ie z o sta ły u d o w o d n io n e p rzez au tora. K o n s e k w e n ­ cjom g o sp o d a rczy m refo rm G rab sk iego i ich r o li w d zieja ch g o sp o d a rczy ch II R zeczp o sp o litej p o św ięco n o w k sią ż c e b ard zo m a ło m iejsca . S z c z e g ó ln ie b łęd n a w y d a je s ię n a stęp u ją ca te z a autora: „E fek ty p o lity k i W ł. G ra b sk ieg o n ie ozn a­ cza ły , że gosp od ark a p o lsk a b y ła zd o ln a do d a lszeg o n o rm a ln eg o ro zw o ju p o ­ d o b n eg o d o r o z w o ju in n y c h k r a jó w k a p ita listy c z n y c h ” (s. 225). M oim zd a n iem Pcilska b y ła n o rm a ln y m (m im o sw e j n a ro d o w ej sp e c y fik i) k ra jem zd o ln y m do o g ra n iczo n eg o ro zw o ju w ra m a ch k a p ita listy c z n y c h sto su n k ó w . O k res 1926— 1929 o raz 1935— 1939 w p e łn i t o p o tw ie r d z ił. N ie je s t to ża d n a g lo r y fik a c ja p r z e d w o je n ­ n y c h sto su n k ó w , a le stw ie r d z e n ie , ż e is tn ia ły p rz e sła n k i g o sp o d a rcze d la n ie p o ­ d le g ło śc i P o lsk i w ra m a ch k a p ita lizm u .

M a r i a n D r o z d o w s k i

S t r a j k i c h ło p s k ie w 1937 r o k u . D o k u m e n t y a r c h i w a l n e , zeb ra ły ■i o p ra co w a ły W. M a t u s z e w s k a i S. L e b l a n g , w s tę p i red a k ­

cja W. M a t u s z e w s k i e j , w sp ó łp ra ca Br. S k r z e s z e w s k i e j , . K sią żk a i W iedza, W arszaw a 1960, t. I — s. 454, t. II — s. 526.

W ra m a ch p rac Z ak ład u H isto rii P a r tii p rzy К С P Z P R u k a za ł s ię o b sz e r n y zbiór d o k u m en tó w zw ią z a n y c h ze str a jk ie m c h ło p sk im w 1937 r. Z b ió r d a je sz e ­ ro k i ob raz z a sz ły c h przed p r a w ie 25 la ty w y d a r z e ń , o d tw a rza p r zeb ieg n a jw ię k ­ sz e g o w P o lsc e str a jk u ch ło p sk ieg o , w sz e c h str o n n ie o ś w ie t la m o m en ty p o lity c z n e p o p rzed za ją ce jeg o w y b u c h , a ta k ż e n a stę p stw a stra jk u . W y d a w cy p r z e p r o w a d z ili k w e r e n d ę w n a stę p u ją c y c h a rch iw a ch : A r c h iw u m Z ak ład u H isto r ii P a r tii p rzy К С P Z P R , A r c h iw u m Z jed n o czo n eg o S tr o n n ic tw a L u d o w eg o , C en tra ln e A r c h iw u m M in isterstw a S p r a w W ew n ętrzn y ch , A r c h iw u m A k t N o w y ch , C en tra ln e A rch iw u m W o jsk o w e, B ib lio te k a S e jm o w a , W o jew ó d zk ie A r c h iw u m P a ń stw o w e w P r z e m y ­ ślu , C en tra ln e P a ń s tw o w e A r c h iw u m H isto r y c z n e w e L w o w ie i O b w o d o w e P a ń -

_“

_*

W w y d a w n ic tw ie o p u b lik o w a n e z o sta ły d o k u m en ty a rc h iw a ln e p oza n ie lic z n y ­ m i w y ją tk a m i p o raz p ie r w sz y . J e ś li d o k u m en ty b y ły ju ż p u b lik o w a n e, w y d a w c y za zn a cza ją to w p rzy p isa ch w r a z z e w sk a z a n ie m w y d a w n ic tw a . W d zia le a n e k só w za m ieszczo n o m . in . k ilk a r e la c ji i w sp o m n ień , k tó re u zu p ełn ia ją c z ę śc io w o lu k i w d o k u m en ta cji a r ch iw a ln ej. P o d sta w ą p o d zia łu w y d a w n ic tw a na d w a to m y je s t za sa d a p ro w en ien cji.

T om p ie r w sz y , ob ok o b szern eg o , rze c z o w e g o w s tę p u p ió ra W. M a t u s z e w ­ s k i e j , o b e jm u je a k ta i d o k u m en ty s tr o n n ic tw i p a r tii p o lity c z n y c h o ra z lis ty o ch a ra k terze p o lity c z n y m z k o resp o n d en cji w ie lu d zia ła czy . P o d sta w o w ą część p ie r w sz e g o to m u sta n o w i d o k u m en ta cja p a r ty jn a S L i K P P . N a o g ó ln ą lic z b ę 128 p r z e k a z ó w źró d ło w y ch o p u b lik o w a n y ch w ty m to m ie jest 47 d o k u m en tó w SL , 43 K P P . P o n ie w a ż d o k u m en ta cja S L w c za sie w o jn y w zn a czn y m sto p n iu u le g ła z n is z c z e n iu i ro zp ro szen iu , p o d sta w ą s ta ły s ię m a te r ia ły z e z b io ró w Iren y K o ­ sm o w sk ie j, w sz c zeg ó ln o ści p ro to k o ły d w ó ch k o n g r e só w SL : sty c z n io w e g o z ro k u 1937 i lu to w e g o z r e k u 1938. T rzon em d o k u m en ta cji K P P je s t k o resp o n d en cja p o ­ m ię d z y B iu rem P o lity c z n y m i S e k reta ria tem K ra jo w y m ' К С K P P oraz m a te r ia ły

R E C E N Z JE

₃₈₁

in fo r m a c y jn o -sp r a w o z d a w c z e o rg a n iza cji te r e n o w y c h . N a k o ń cu to m u z a m ie sz ­ czon o fo to k o p ie d o k u m en tó w .

N a za w a rto ść to m u II sk ła d a s ię 128 p r zek a zó w źró d ło w y ch p o ch o d zą cy ch od ró żn y ch o g n iw ap aratu p a ń stw o w e g o . S ą to sp ra w o zd a n ia w y d z ia łó w sp o łeczn o - -p o lity c z n y c h M in iste r stw a S p r a w W ew n ętrzn y ch , u rzęd ó w w o je w ó d z k ic h i s t a ­ r o stw , in fo r m a c je w o jsk o w e , rap o rty p o lic y jn e , sten o g ra m y se jm o w e , ak ta s ą d o ­ w e i in n e. N a jlic z n ie jsz e d o k u m en ty te g o ty p u p och od zą z w o je w ó d z tw k ra k o w ­ sk ie g o i lw o w sk ie g o , g d zie n a sile n ie w y p a d k ó w b y ło n a jw ię k sz e . N a k o ń c u tom u u m ieszczo n o fo to k o p ie d o k u m e n tó w , in d ek s n a z w isk , n a z w g e o g ra ficzn y ch , o r g a ­ n iz a c ji p o lity c z n y c h i sp o łeczn y ch , w y s tę p u ją c y c h w zbiorze, a ta k że m a p ę te r y ­ to ria ln eg o z a się g u stra jk u . W y d a w n ic tw o p od w z g lę d e m fo r m a ln y m je s t p o p r a w ­ n e. S e le k c ja d o k u m en tó w d ok on an a z o sta ła p ra w id ło w o .

S z e r e g p r z y c z y n zło ż y ł się na w y b u c h stra jk u ch ło p sk ieg o w sie r p n iu 1937 r. P ie r w sz ą z n ich b y ł k r y z y s agrarn y. N a stę p stw e m k r y z y su b y ł g w a łto w n y sp a d ek cen a r ty k u łó w ro ln y ch , rozszerza n ie się n ożyc cen , sp a d ek d o ch o d o w o ści g o sp o ­ d a r stw c h ło p sk ich , d eg ra d a cja g o sp o d a rk i ro ln ej, n a sile n ie p ó łfe u d a ln y c h form w y z y sk u . N a k s z ta łto w a n ie się n a str o jó w na w s i w p ły w a w coraz w ię k sz e j m ierze sy tu a c ja w e w n ę tr z n a i m ię d zy n a ro d o w a P o lsk i. N a stę p u je szy b k a lik w id a c ja i do­ tą d ju ż zn a c z n ie o g ra n iczo n y ch sw o b ó d d em o k ra ty czn y ch . W zm aga się ak cja r e ­ p resy jn a w sto su n k u d o ż y w io łó w ra d y k a ln y c h i r e w o lu c y jn y c h w m ie śc ie i na w si. R ep resje sp a d a ły w coraz w ię k sz e j m ierze i n a r a d y k a ln y ru ch lu d o w y . N a w s i z a czy n a ła d o jrzew a ć fa la ra d y k a lizm u . C oraz m n iej b y ło n a w s i złu d zeń co do m o ż liw o śc i p r z y w ró cen ia sw o b ó d d em o k ra ty czn y ch w ra m a ch p a n u ją c e g o s y ­ stem u sa n a cy jn eg o , choć p o w a żn y m k r e d y te m z a u fa n ia , n a jc z ę śc ie j ślep eg o , ch ło p d a rzy ł w d a lszy m cią g u p r z y w ó d c ó w SL , sz c z e g ó ln ie w M a łop olsce. P o w s ta ł n a w s i szero k i fro n t a n ty sa n a c y jn e j o p o zy cji o r a d y k a ln y m i a n ty fa sz y sto w sk im za­ b a rw ien iu . W 1937 r. na sy tu a c ję c h ło p stw a p ra cu ją ceg o w p ły n ą ł n ieu rod zaj p a ­ szy i zboża na sk u te k su szy , i a ta k in s ty tu c ji k re d y to w y c h n a m a ło r o ln y c h d łu ż ­ n ik ó w , g d y ty lk o c e n y p r o d u k tó w ro ln y ch n ieco s ię p o d n io s ły 1.

N a w s z y s tk ic h n a ra d a ch c h ło p sk ich , sz c z e g ó ln ie w M a łop olsce, żą d a n ie str a jk u g e n era ln eg o n a w s i sta ło się je d y n y m z a w o ła n ie m ch ło p ó w .

W śród so lid a r y z u ją c y c h się c z ło n k ó w S tr o n n ic tw a L u d o w eg o w z m o g ło się n ie z a d o w o le n ie z p o w o d u o d w le k a n ia za p o w ia d a n eg o stra jk u w c a ły m k ra ju . S tra jk w ro k u 1937 b y ł w y w o ła n y p a rciem m a sy c z ło n k o w sk ie j S tr o n n ic tw a L u­ d o w eg o i m im o w y s iłk u k ie r o w n ic tw a , b y g o u trzy m a ć w ra m a ch leg a ln o ści, prze­ k s z ta łc ił s ię on w ro zp ra w ę z d y k ta tu rą fa sz y sto w sk ą .

W sk a za liśm y n a n a jw a ż n ie jsz e p r z y c z y n y w y b u c h u stra jk u sierp n io w eg o , p o ­ n ie w a ż au tork a w s tę p u n ie n a św ie tliła tej sp r a w y w sp o só b d o sta teczn y . N a to m ia st d o sy ć szero k o ch a ra k tery zu je ta k ty k ę N a c z e ln e g o K o m itetu W y k o n a w czeg o S tr o n ­ n ic tw a L u d o w eg o , oraz p rób y c z ę śc i d zia ła czy lu d o w y c h p r z e c iw sta w ia n ia się pro­ k la m o w a n iu stra jk u , lufo o d w le k a n ia te r m in u w y stą p ie n ia . P r a w ic o w i p r zy w ó d cy S L o d p o w ia d a li o d m o w n ie n a p ro p o zy cję K P P stw o rzen ia F ro n tu L u d o w eg o , r z e ­ k o m o w im ię za ch o w a n ia „ sa m o d zieln o ści” r u ch u ch ło p sk ieg o i za b ro n ili d o ło m w sp ó łd z ia ła n ia z K P P . G d y jed n a k za o strza ła się o fe n s y w a fa s z y z m u p r z e c iw p r a ­ w o m i zd ob yczom m as p ra cu ją cy ch , g d y w zra sta ło z a g r o ż e n ie n ie p o d le g ło śc i P o lsk i 1 Por. А. В a n d o s , W a lk i c h ło p s k ie 1937 ro k u , W arszawa 1953; P rze c iw sa n a c ji. W y b ó r d o k u m e n tó w z e s tr a jk ó w c h ło p s k ic h z la t 1936— 1937. W ybrał i do d ru k u przygotow ał A. M i ą - c z у ń s к 1. Przedm ow a K. N o w a k a , K raków 1956; W d w u d z ie sto le c ie w ie lk ie g o s tr a jk u c h ło p s k ie g o 1937— 1957, P raca zbiorow a pod red ak cją J . K o w a l a , W arszawa 1957; S ie rp ie ń 1937 r o k u . W 20 ro c zn ic ę s t r a j k u c h ło p sk ie g o i so lid a rn o śc io w y c h s tr a jk ó w r o b o tn ic z y c h w woje~ w ó d z tw ie k r a k o w s k im . Opracow anie zbiorowe. R e ie ra t H istorii P a rtii K o m ite tu W ojewódzkiego PZPR, K raków 1957.

p rzez N iem cy fa s z y sto w sk ie , d o ło w y a k ty w S L n a b ie r a ł siln ie js z e g o p r ześw ia d cze­ n ia o k o n ie c z n o ś c i je d n o lite g o fr o n tu z k la są rob otn iczą. J ed n o cześn ie n iek tó rzy p rzy w ó d cy SL p r o w a d z ili ro zm o w y w sp r a w ie F ro n tu M orges, a M. R ataj po N o ­ w o sie lc a c h w ie lo k r o tn ie p e r tra k to w a ł z sa n a cją . P rz e k o n y w a ją c o z a r y so w a ła (s. 33) au tork a w stę p u e w o lu c ję p o sta w y i o b ie k ty w n ą r o lę W. W itosa. P rzy ch a ra k tery ­ sty c e SL au tork a p o m in ę ła agraryzm . N ie n a leży b o w ie m zap om in ać, że p o d sta w ą id eo lo g iczn ą S tr o n n ic tw a b y ł agraryzm , k o n cep cja p o d w z g lę d e m k la s o w y m so li- d arystyczn a, tra k tu ją ca w ie ś jak o m o n o lit. A g ra ry zm d ojrzał w P o ls c e jako k ie ­ ru n ek id e o lo g ic z n y w o k resie p o k r y z y so w y m . A g ra ry zm n e g o w a ł w a lk ę k la so w ą i sp rzeczn o ści k la s o w e is tn ie ją c e na w s i, g ło s ił od ręb n ość „ w si” i p r z e c iw sta w ia ł j ą „ m ia stu ”.

S tr a jk sie r p n io w y p ro k la m o w a n y pod n a p o rem d o łó w SL , m ia ł ch arak ter w y ­ ra źn ie p o lity czn y . P o d sta w o w y m i jeg o h a sła m i b y ły żą d a n ia zm ia n y fa s z y s to w ­ sk iej k o n sty tu c ji k w ie tn io w e j, z lik w id o w a n ie d y k ta tu ry i reżim u b iu ro k ra ty cz­ n o -w o jsk o w e g o , p o w o ła n ie rzą d u n a p o d sta w ie d em o k ra ty czn y ch w y b o ró w , zer­ w a n ie z p ro h itlero w sk ą p o lity k ą zag ra n iczn ą . W y su n ię to r ó w n ież szereg p o stu la ­ tó w g o sp o d a rczy ch , żąd a ją c p rzed e w s z y stk im o p ła c a ln o śc i p ro d u k cji roln ej i g o ­ d z iw e g o w y n a g ra d za n ia za pracę. K ie r o w n ic tw o SL w y łą c z y ło ze stra jk u zra d y k a - liz o w a n e ch ło p stw o te r e n ó w w sc h o d n ic h oraz c h ło p stw o P om orza i Ś lą sk a , rzek o­ m o b y a k cja str a jk o w a n ie „ za szk o d ziła ” in tereso m p a ń stw a w d zieln ica ch , g d zie m ie sz k a ły o b ce n a ro d o w o ści. M im o w y s iłk u k ie r o w n ic tw a , b y u trzy m a ć stra jk w ram ach le g a ln e j, choć ostrzejszej n iż d o ty ch cza s m a n ife sta c ji, p r z e k sz ta łc ił się on n a teren a ch za m ie sz k a ły c h p rzez o k o ło 10 m ilio n ó w c h ło p ó w w ro zp ra w ę z d yk ta tu rą fa sz y sto w sk ą . D o k u m en ty p o k a zu ją , ja k po te r e n a c h o b jęty ch s tr a j­ k ie m p o licja jeźd ziła w sp e c ja ln y c h a u ta ch c ię ż a r o w y c h i w y s tę p o w a ła w z w a rty ch

k o lu m n a ch u zb ro jo n y ch w k a ra b in y m a s z y n o w e i gra n a ty . U ż y w a n o ró w n ie ż p r z e c iw ch ło p o m p o lic ji k o n n e j, a w n iek tó ry ch p o w ia ta ch n a w e t w o jsk a . P o ­ sz c z e g ó ln y c h c h ło p ó w n a p ad an o, b ito i zn iew a ża n o . N a n ap aść ze stro n y p o lic ji b y ły n a r a ż a n e n a jczęściej stra że p o rzą d k o w e i w y s ta w io n e p ik ie ty -c z u jk i, k tó ry ch za d a n iem b y ło in fo r m o w a n ie id ą cy ch do m ia st c h ło p ó w o celach str a jk u i n a m a ­ w ia n ie ich do so lid a rn o ści, w a lk i z ła m istra jk a m i, p r z e c iw sta w ia n ie się in w a ą ji o d d z ia łó w p o lic y jn y c h . N a jw ię c e j k r z y w d y w y r z ą d z iły ch łop om s ły n n e o d d iia ły re zerw y p o licji, p o d le g łe b ezp ośred n io K o m en d zie G łó w n ej, tzw . p o p u la rn ie „ ch ło p ­ cy z G o lę d z in o w a ”.

W y siłk i p r z y w ó d c ó w S L z m ierza ły d o u trzy m a n ia str a jk u w ra m a ch „ le g a l­ n o ś c i” i sz y b k ie g o zlik w id o w a n ia go. G d ziek o lw iek rozgorzała w a lk a ch łop sk a, z ja w ia li się p r a w ic o w i p r zy w ó d cy SL , b y u sp o k o ić w a lc z ą c y c h ch ło p ó w . S tr o n n i­ c tw o ch oć b y ło a n ty sa n a cy jn e, to jed n a k n ie d ążyło do za sa d n iczy ch p rzeobrażeń s p o łe c z n o -p o lity c z n y c h w P o lsce. S L p o d o b n ie ja k P P S , d ą ży ło ty lk o do p rzy w ró ­

cen ia sy s te m u d em o k ra ty czn o -p a rla m en ta rn eg o . T r a fn ie p rzed sta w ia autorka w stę p u r o lę ra d y k a ln e g o n u rtu S tr o n n ic tw a L u d o w eg o . R a d y k a ln i lu d o w c y o p o ­ w ia d a ją się za w sp ó ln ą w a lk ą c h ło p ó w i ro b o tn ik ó w , za zd e c y d o w a n y m w y s tą p ie ­ n ie m c h ło p ó w p r z e c iw r e ż im o w i sa n a cy jn em u .

D o k u m e n ty p o k a zu ją r o lę K P P w a k cji str a jk o w e j. S łu s z n ie p isz e autorka w stęp u : „K o m u n iści ju ż w to k u a k c ji sierp n io w ej p o p u la r y z o w a li k u rs n a p o w ­ sze c h n y i p o lity c z n y stra jk M a sy rob otn iczej i ch ło p stw a aż do z w y c ię s t w a ” (s. 51). R a d y k a ln e m a sy ch ło p sk ie zn a la z ły w tej w a lc e za ch ętę i pom oc ze stro n y K PP. Z c h w ilą w y b u c h u stra jk u ch ło p sk ieg o K P P c z y n i w s z e lk ie w y s iłk i, b y p om óc str a jk u ją c y m chłopom . W yd aje o d ezw y i u lo tk i, w k tó ry ch pou cza, ja k n a leży p ro­ w a d zić strajk , ja k ie zn a czen ie on p o sia d a , co n a le ż y robić, b y stra jk za k o ń czy ł się zw y c ię sk o . J ed n o cześn ie w z y w a się w ty c h u lo tk a ch i od ezw ach r o b o tn ik ó w fa ­

R E C E N Z JE

₃₈₃

P r a w ic o w e e le m e n ty P P S i k la s o w y c h z w ią z k ó w z a w o d o w y c h p r z e c iw sta w ia ­ ły s ię a k c ji str a jk ó w so lid a r n o śc io w y c h , n ie ch c ia ły w sp ó ln e j w a lk i ro b o tn iczo - -c h ło p sk ie j p r z e c iw sa n a cji, a n i w sp ó ln y c h ak cji z SL . J ed n a k te w y s iłk i zo sta ły p o k r z y ż o w a n e zd ecy d o w a n ą p o sta w ą ro b o tn ik ó w , k tó rzy na zn a k so lid a rn o ści ze str a jk u ją c y m i ch ło p a m i p o rzu ca li p racę. T ak b y ło w K ra k o w ie, Z a g łęb iu C hrza­ n o w sk im , T a rn o w ie, B och n i, K ielca ch , W ieliczce, B rzesk u , S k a w in ie , S ta lo w e j W oli i w ie lu in n y c h m ia sta ch .

S łu s z n ie p o stą p ili w y d a w c y , że sw e g o w y b o r u d o k u m en tó w n ie z a m k n ę li na w y p a d k a c h sie r p n io w y c h , le c z na o k resie p ó źn iejszy m . S z ło b o w ie m o p rzed sta ­ w ie n ie n a stę p stw stra jk u za ró w n o w SL, jak i w ob o zie rząd zącym . P rzez ca ły 1938 r. n a p orząd k u d z ie n n y m z n a jd o w a ła >się sp r a w a w z n o w ie n ia stra jk u p od h a ­ sła m i lik w id a c ji reżim u fa sz y sto w sk ie g o , zm ia n y p o lity k i za g ra n iczn ej i p o lep sze­ n ia k a ta str o fa ln e g o p o ło żen ia m a s ch ło p sk ich . W ło n ie S L u ja w n ia ją się w y r a ź n e sk ło n n o śc i do n o w e g o s t r a j k u 2. A u to rk a w s tę p u p rzed sta w ia n a stę p stw a strajk u sie r p n io w e g o w ób ozie sa n a c y jn y m (s. 50 n.). T utaj w y s u w a ją s ię jed n a k za strzeże­

nia. S a n a c ja p o tra k to w a n a z o sta ła ja k o z w a rta całość. T y m cza sem , ja k w iad om o, b y ło to u g ru p o w a n ie n iejed n o lite. W ło n ie sa n a c ji d o ch o d ziło do tarć, w a lk i o w ła ­ dzę. P rz e ja w e m teg o b y ło ch o cia żb y sa m o b ó jstw o W alerego S ła w k a .

T rzeba z ca ły m n a c isk ie m p od k reślić, że w y d a w c y w y k o n a li p o ży teczn ą r o b o ­ tę z p u n k tu w id z e n ia n a u k o w eg o i p o lity czn eg o . D o k u m en ty p o g łę b ia ją w zn a cz­ n y m sto p n iu n aszą zn a jo m o ść ru ch u lu d o w eg o , k tó ra w c ią ż je s t n ied o sta teczn a . N ie w ą tp liw ie ze zb ioru te g o b ęd ą k o rzy sta ć h isto ry cy , w y k ła d o w c y , stu d en ci. Z biór m oże słu ż y ć in n y m w y d a w c o m za w zór.

K a z i m i e r z N o w a k

2 M. B o g u s ł a w s k i , W alka p olityczna w Polsce w zw ią zk u z agresją faszystow ską przeciw Czechosłowacji, Zbiór artykułów histo ryczn ych o Polsce w literaturze radzieckiej, W a r­ sz aw a 1950, s. 226.