Ryszard Siciński
Ochrona czci w drodze postępowania
cywilnego
Palestra 11/5(113), 28-39
RYSZARD SICIŃSKI
Ochrona czci
w drodze postępowania cywilnego
I . W S T Ę P
P o w ó d z tw a o ochronę czci sta n o w ią z u p e łn ą rza d k o ść w p r a k ty c e sądów . W p a ź d z ie rn ik u 1962 ro k u u k azało się w zesz. 10 O rzecznictw a S ądów P olskich i K o m isji A rb itra ż o w y c h pod poz. 263 orzeczenie S ąd u N ajw yższego z d n ia 9 m a ja 1958 ro k u w sp ra w ie 4 CR 630/57 z glosą J . S. P iątow skiego. J a k w y n ik ało z p rz y p isu R e d ak c ji, celowość u m ieszczenia orzeczenia — m im o że pochodziło ono sp rz e d k ilk u la t — u za sa d n iał fa k t, iż ju d y k a tu r a sądów niższych in sta n c ji w y k a z y w a ła w te re n ie w ątp liw o ści i rozbieżności co do p rze d m io tu o b jęteg o póź n iejszy m ro zstrzy g n ięciem S ąd u N ajw yższego.
W b ard z o ciekaw ej i pogłębionej glosie do w sp o m n ian eg o orzeczenia m o żn a było m .in. p rze czy tać , co n a s tę p u je : „(...) ch c ia łb y m zw rócić uw agę n a przełom ow e, być m oże zn aczen ie o m aw ianego o rzeczenia d la o chrony czci, k tó ra dotychczas b y ła u n a s re a liz o w a n a p ra k ty c z n ie n ie m a l w y łąc zn ie w drodze k a rn e j (...) głosow ane o rzeczenie w sk a z u je m ożliw ość ró w n ie, je śli n ie b a rd z ie j sk u te cz n ej o chrony czci za pom ocą śro d k ó w c y w iln o p ra w n y ch (...)” . W końcu zaś glosy P ią to w sk i p rz e w id u je , że „e w e n tu a ln y n a p ły w do są d ó w w ojew ódzkich s p ra w cy w iln y ch o o ch ro nę czci p o ciąg n ą łb y za sobą po w ażn e o bciążenie S ąd u N ajw yższego ja k o in sta n c ji re w iz y jn e j. W ty m w y p a d k u n ależ ało b y się spodziew ać, że je d n a z n ajb liż szy c h n o w eliza cji d o ty czy łab y a rt. 11 p k t 1 k.p.c.” J.
T eza om aw ian eg o orzeczenia S ą d u N ajw yższego głosiła:
„W ym ienione przy k ład o w o w a rt. 11 p.o.p.c. p ra w o do czci ch ro n io n e je s t ta k ż e p rz e z p rze p isy p ra w a karn eg o . N ie oznacza to je d n a k , że w ta k im w y p a d k u c y w il n o p ra w n a o ch ro n a d ó b r osobistych je s t w yłączona b ąd ź ograniczona. W raz ie n a ru s z e n ia d o b ra osobistego u p ra w n io n e m u p rz y słu g u je roszczenie o zan iech an iu d ziała ń n a ru sz a ją c y c h dobro osobiste ta k ż e w w y p ad k u , gdy d ziałan ie n a ru sz a ją c e stan o w iło czyn p rz e stę p n y ” .
Od czasu w y d a n ia p rzez S ąd N ajw yższy cytow anego orzeczenia (a n a w e t o g ło szen ia go w O SPiK A ) up ły n ęło d o b ry ch k ilk a la t, lecz życie n ie p o tw ierd ziło p rzy p u szczeń , by p r a k ty k a są d o w a m ia ła ulec zasad n iczej zm ianie. N ow y k o d ek s p o stę p o w a n ia cyw ilnego w a r t. 17, re g u lu ją c y m w łaściw ość rzeczow ą są d u w o je w ódzkiego (analogicznie — z „k o sm ety czn y m i” ty lk o zm ianam i — do a rt. 11 d.k.p.c.), sta n o w i w p k t 1, że do w łaściw ości tego są d u należą sp ra w y „o p ra w a n ie m a ją tk o w e i łącznie z n im i dochodzone roszczenia m a jątk o w e , oprócz sp ra w o rozw ód o ra z o u sta le n ie ojco stw a”. A za te m — ró w n ież sp ra w y o ochronę d ó b r osobistych, m .in. ta k ż e o ochronę czci.
O b aw a p rze cią że n ia sądów w o jew ó d zk ich sp raw am i tego ty p u o k a z a ła się, ja k o ty m św iadczy p ra k ty k a , p ło n n a . C zem u je d n a k należy p rzy p isa ć f a k t n ie w y k o rz y sty w a n ia cy w iln o p ra w n ej d rogi p rz e z stro n y ?
Nir 5 (113) O c h r o n a c z c i to d r o d z e p o s t ę p o w a n i a c y w i l n e g o 29
W y n ik a to, zd a je się, z p ew nego b ez w ład u i w ieloletniego p rzy zw y czajen ia ad w o k a tó w do k ie ro w a n ia sp ra w o och ro n ę czci do p o stę p o w an ia k arn e g o . Istn ie je zaś cały szereg w zględów p rze m a w ia ją c y c h — p rz y n a jm n ie j w p ew nych w y p a d k a c h — ja k n a jb a rd z ie j za d rogą p o stę p o w an ia cyw ilnego. Je d n y m z n a jw a ż n ie j szych w zględów p ra k ty c z n y c h je s t m ożność sk o rz y sta n ia z tej d ro g i w ted y , gdy d ro g a p ro cesu k arn e g o je s t ju ż za m k n ię ta p rze z up ły w 3 (lub 6) m iesięcy „od dnia, w k tó ry m pokrzy w d zo n y dow iedział się o osobie sp raw cy p rz e stę p s tw a ” (art. 13 u sta w y z d n ia 2 g ru d n ia 1960 r. o sp ra w a c h z o sk a rż e n ia p ry w a tn e g o — Dz. U. N r 54, poz. 308). P o d o b n ie m a się rzecz w ra z ie u m o rze n ia p o stę p o w an ia (czy też w ra z ie obaw y o um o rzen ie p ostępow ania) z m ocy a rt. 9 cyt. ustaw y.
R ów nież d ro g a p ow ództw a cyw ilnego w y d a je się w łaściw sza m .in. w ty c h w szy stk ich sp raw ac h , w k tó ry c h n a p la n p ierw szy w y su w a się p o d k reśle n ie ro li p re w e n c y jn e j są d u oraz fa k tu , że dochodzący sw ych p ra w n ie d z ia ła z chęci zem sty, o d p ła ty . P o n a d to sa n k c ja p ra w a k a rn e g o dotyczy n a ru sz e ń ju ż dokonanych, a je ś li chodzi o je j d ziała n ie n a przyszłość, to m a ona c h a r a k te r p rew en c y jn y ty lk o o ty le , o ile w ogóle s a n k c ja p o w strz y m u je od p o p e łn ia n ia p rze stęp stw . N ato m iast w y ro k cyw ilny m oże działać w p rzyszłości b ard z iej b ezpośrednio niż w y ro k k a rn y : m oże nim być egzekw ow any zakaz dalszych n a ru s z e ń o raz m ogą być u su w an e sk u tk i dokonanego n aru sz en ia .
B ard z ie j p ro s te m oże też być — w ra z ie o g raniczenia się do roszczenia o z a nie ch a n ie n aru sz eń — p rze p ro w ad z en ie dow odu w sp ra w ie cyw iln ej, k tó re o g ra niczy się do w y k a z a n ia b ez p raw n o ści d ziała n ia pozw anego bez p o trze b y p rz e p ro w ad z en ia dow odu jego w iny.
W a rto w reszcie podnieść, że sk u tk ó w w y ro k u cyw ilnego n ie z lik w id u je żad n a u sta w a a m n esty jn a.
A rty k u ł n in ie jsz y sta w ia sobie za cel — nie kusząc się b y n a jm n ie j o w y cz erp a nie całego szeregu n a su w a ją c y c h się zag ad n ień zw iązanych z om aw ianym p rz e d m io tem — ogólne o m ów ienie za g ad n ien ia ochrony czci w dro d ze cyw ilnej ze szczególnym p o d k reśle n ie m asp ek tó w p rak ty c zn y c h , ja k ie w y stę p u ją w zw iązku z ty m w p ra c y adw o k ata.
I I . P O R Ó W N A N IE Z D A W N Y M I P R Z E P I S A M I I Z A G A D N I E N I A O G Ó L N E
Z asadniczym przep isem chroniącym d o b ra osobiste, do k tó ry c h n ależy cześć, je st a rt. 24'kodeksiu cyw ilnego.2
P rz e d m io t p o ję cia „dobro o so b iste” p rec y zu je bliżej p rze p is a rt. 23 k.c.3
2 A r t . 24 k .c . g ło s i: „§ 1. T e n , c z y j e d o b r o o s o b is te z o s t a j e z a g r o ż o n e c u d z y m d z i a ł a n i e m , m o ż e ż ą d a ć z a n i e c h a n i a t e g o d z i a ł a n i a , c h y b a ż e n i e j e s t o n o b e z p r a w n e . W r a z i e d o k o n a n e g o n a r u s z e n i a m o ż e o n t a k ż e ż ą d a ć , a ż e b y o s o b a , k t ó r a d o p u ś c i ł a s i ę n a r u s z e n i a , d o p e ł n i ł a c z y n n o ś c i p o t r z e b n y c h d o u s u n i ę c i a j e g o s k u t k ó w , w s z c z e g ó l n o ś c i a ż e b y z ło ż y ła o ś w i a d c z e n i e o d p o w i e d n i e j t r e ś c i i w o d p o w i e d n i e j f o r m i e . § 2. J e ż e l i w s k u t e k n a r u s z e n i a d o b r a o s o b i s t e g o z o s t a ł a w y r z ą d z o n a s z k o d a m a j ą t k o w a , p o s z k o d o w a n y m o ż e ż ą d a ć j e j n a p r a w i e n i a n a z a s a d a c h o g ó l n y c h . § 3. P r ż e p i s y p o w y ż s z e n i e u c h y b i a j ą u p r a w n i e n i o m p r z e - w i d z i a ń y m w i n n y c h p r z e p i s a c h , w s z c z e g ó l n o ś c i w p r a w i e a u t o r s k i m o r a z w p r a w i e w y n a l a z c z y m ” . i A r t . 23 k .c . g ło s i: „ D o b r a o s o b i s t e c z ł o w i e k a , j a k w s z c z e g ó l n o ś c i z d r o w ie , w o ln o ś ć , c z c ś ć , s w o b o d a s u m i e n i a , n a z w i s k o l u b p s e u d o n i m , w i z e r u n e k , t a j e m n i c a k o r e s p o n d e n c j i , n i e t y k a l n o ś ć m i e s z k a n i a , t w ó r c z o ś ć n a u k o w a , a r t y s t y c z n a , w y n a l a z c z a i r a c j o n a l i z a t o r s k a , p o z o s t a j ą p o d o c h r o n ą p r a w a c y w i l n e g o n i e z a l e ż n i e o d o c h r o n y p r z e w i d z i a n e j w i n n y c h p r z e p i s a c h ” .
30 R y s z a r d S i c i ń s k i Nr 5 (113
-P rz e p isy te sta n o w ią odpow iednik daw nego a rty k u łu 11 p.o.p.c.,4 uchylonych p rze z p rze p isy w p ro w a d z a ją c e k.c. (a rt. I II p k t 1).
J a k w id ać z p o ró w n a n ia d aw n y ch i obecnych przepisów , różnica w n ic h je st znikom a. P o leg a ona je d y n ie n a p ró b ie b a rd z ie j szczegółowego o k re śle n ia p rz e d m io tu ochrony.
W z a k re sie n a s in te re su ją c y m p rze p isy a r t. 11 p.o.p.c. oraz a rt. 23 i 24 k.c. nie w y k a z u ją ta k ic h różnic, k tó re by m ogły m ieć zasad n icze znaczenie d la p ra k ty k i.
O dpow ied n ik iem daw nego a rt. 39 p.o.p.c. je s t obecny a r t. 43 k.c.., k tó ry sta n o w i id e n ty c z n ie ja k a rt. 39: „P rzep isy o o ch ro n ie dóbr osobistych osób fizycznych sto su je się odpow iednio do osób p ra w n y c h ” .
P e w n y m n o v u m w sto s u n k u do d aw n y c h przepisów je st sfo rm u ło w an ie a rt. 448 k.c., k tó r y sta n o w i: „W raz ie um yślnego n a ru sz e n ia dóbr osobistych poszko dow any m oże żądać, niezależnie od in n y c h środków p o trze b n y ch do u su n ięcia s k u tk ó w w y rz ąd z o n ej szkody, ażeby sp ra w c a uiścił odpow iednią sum ę p ie n ięż n ą n a rzecz P o lskiego C zerw onego K rz y ż a ”. J a k w iadom o, sfo rm u ło w an ie daw nego art. 165 k.z. pozw alało sądow i n a p rz y z n a n ie „poszkodow anem u lu b in sty tu c ji, p rze zeń w sk a z a n e j sto so w n ą sum ę p ien iężn ą, ja k o zadośćuczynienie za (...) k rzy w d ę m o ra ln ą ” m .in. „w ra z ie (...) o brazy czci”. W chw ili obecnej poszkodow any nie m oże ju ż żądać zasądzenia n a sw oją rzecz su m y p ieniężnej ty lk o z pow odu n a ru sz e n ia jego czci (m ożliw ość ta k a is tn ie je oczyw iście — o czym niżej p rz y om a w ia n iu ro d z a jó w roszczeń — je że li o b ra z a czci spow odow ała s k u tk i m a te ria ln e dla poszkodow anego). T ak ie ro zstrzy g n ięcie u staw o d aw cy je st ze w szech m ia r słuszne, gdyż w naszych w a ru n k a c h sp o łe cz n o -u stro jo w y c h zasą d zan ie n aw ią zk i pieniężnej za n a ru sz e n ie czci b udziło p ew ie n n iesm ak . Z re sz tą w p ra k ty c e i ta k o g ran iczan o się w zasad zie do dochodzenia „sym bolicznej zło tó w k i”.5. 6
Z godnie z p rze p isem a r t. 449 k.c. ro szczenie z a rt. 448 k.c. nie m oże b y ć zbyte, ch y b a że je s t ju ż ono w y m ag a ln e i zostało u zn a n e n a p iśm ie albo p rzy z n an e p r a w om ocnym orzeczeniem .
Roszczenia osobiste o ochronę czci w ogóle się n ie p rz e d a w n ia ją . W ynika to z a rt. 117 § 1 k.c., k tó ry stanow i, że p rz e d a w n ie n iu u le g a ją roszczenia m a jątk o w e , z w y ją tk a m i je d n a k p rze w id zia n y m i w u sta w ie (w d aw n y ch p rze p isac h roszczenia osobiste też n ie u leg ały p rzed aw n ien iu ).
C iekaw e, że w łaściw y m fo ru m d la sp ra w o ochronę czci m iędzy je d n o stk a m i g o sp o d a rk i uspołecznionej (a w ięc w zasad zie m iędzy p o d m io tam i a rb itra ż u ), b y ł by sąd w ojew ódzki. A rb itra ż je s t bow iem w łaściw y ty lk o d la sporów o p ra w a m a ją tk o w e (art. 2 i 5 d e k re tu o p a ń stw o w y m a rb itra ż u g ospodarczym — te k s t je d n o lity : Dz. U. z 1961 r. N r 37, poz. 195). P o n iew aż sp ra w y o ochronę czci nie są sp ra w a m i o p ra w a m a jątk o w e , p rz e to zgodnie z a rt. 2 § 2 k.p.c. p o d leg ały b y
4 A r t . 11 p .o .p .c . g ło s i: „ T e n , c z y j e d o b r o o s o b i s t e z o s t a ł o n a r u s z o n e b e z p r a w n y m i d z i a ł a n i a m i , m o ż e ż ą d a ć o c h r o n y p r a w n e j , a w s z c z e g ó l n o ś c i z a n i e c h a n i a t y c h d z i a ł a ń . D o ty c z y to z w ła s z c z a n a r u s z e n i a c z c i, u ż y w a n i a c u d z e g o n a z w i s k a l u b p s e u d o n i m u a l b o k o r z y s t a n i a z c u d z e g o w i z e r u n k u ” . 5 P o r ó w n a j n p . n a s t ę p u j ą c ą t e z ę , c y t o w a n ą w „ B i b l i o g r a f i i p r a w a i p o s t ę p o w a n i a c y w i l n e g o ” Z . T r y b u l s k i e g o z a l a t a 1945— 1960 (W y d . P r a w n i c z e , W a r s z a w a 1962 r.) p o d p o z y c j ą 1925, a k t u a l n ą n a g r u n c i e d a w n y c 'i p r z e p i s ó w : „ J e ż e l i c h o d z i o z a d o ś ć u c z y n i e n i e z a s z k o d ę n i e m a j ą t k o w ą w W y p a d k u o b r a z y c z c i, t o f o r m ę p i e n i ę ż n ą t e g o z a d o ś ć u c z y n i e n i a u z n a ć n a l e ż y w n a s z y m u s t r o j u z a n i e e t y c z n ą ” ( o r z e c z e n i e S W d l a m . Ł o d z i z 5.X II.1936 r . lii C r 1407/56). 6 J e s t r z e c z ą c i e k a w ą , ż e o d s z k o d o w a n i e p i e n i ę ż n e z a k r z y w d ę m o r a l n ą , „ w y g a s ł e ” j u ż w k o d e k s i e c y w i l n y m (p o z a a r t . 445 k .c .) , p o z o s t a ł o j e s z c z e w p o s t ę p o w a n i u k a r n y m , m i a n o w i c i e w a r t . 510 i 518 k . p .k . J e ś l i c h o d z i o a r t . 518 k . p .k . , t o j e s t o n z r e s z t ą w p r a k t y c e z u p e ł n i e m a r t w y . N a l e ż y p r z y p u s z c z a ć , ż e p r z y o k a z j i c z e k a j ą c e j n a s r e f o r m y p r o c e d u r y k a r n e j o m a w i a n a d w u t o r o w o ś ć z o s t a n i e n a j p r a w d o p o d o b n i e j z l i k w i d o w a n a .
Nr 5 (113) O c h r o n a c z c i w d r o d z e p o s t ę p o w a n i a c y w i l n e g o 3)
ro zp o z n an iu p rze z sąd. R zecz in n a , że je s t to m ożliw ość rac z e j te o re ty c z n a ; n a j p raw d o p o d o b n ie j sp ra w a zo stałab y z a ła tw io n a w drodze m e d ia c ji m ię d zy reso r tow ej.
R oszczenia m a jątk o w e , w iążące się z n a ru sz e n ie m czci p rz e d a w n ia ją się ta k ja k w ed łu g p o p rzed n ich p rzep isó w (art. 283 § 1 i 2 k.z.) A rt. 442 k.c. sta n o w i bow iem , że roszczenie o n a p ra w ie n ie szkody w y rząd zo n ej czynem niedozw olonym u leg a p rze d a w n ie n iu z up ły w em la t trz e c h od dnia, w k tó ry m poszkodow any dow iedział się o szkodzie i osobie obow iązanej do je j n a p ra w ie n ia , a w k ażdym ra z ie z up ły w em 10 la t od z d a rzen ia w y rząd zająceg o szkodę. Je ż e li zaś szkoda w y n ik ła z p rz e stę p stw a , roszczenie o n a p ra w ie n ie szkody u leg a p rze d aw n ien iu z u p ły w em la t 10 od d n ia p o p ełn ien ia p rze stęp stw a.
W ty m z a k resie zatem p rze p isy n ie w y k a z u ją różnic, w zw iązku z czym zbędne s ta je się sięganie do p rzepisów przechodnich.
I I I . P O Z E W
1. W ł a ś c i w o ś ć . J a k ju ż w spom niano, • sądem w łaściw y m rzeczow o w s p r a w ach o ochronę czci je st sąd w ojew ódzki. W łaściw ość ta je s t w łaściw ością w y ż szego rzęd u , albow iem p rz e k ro c zen ie je j nie m oże być u sa n o w a n e żad y m i' w zg lę d am i i p o w o d u je niew ażność p o stę p o w an ia (art. 369 p k t 6 k.p.c.); n iew łaściw ość t a je d n a k n ie u za sa d n ia sk a rg i o w zn o w ien ie p o stę p o w an ia (art. 401 k.p.c.) w ra z ie u p raw o m o c n ien ia się w yroku.
2. O p ł a t y . W ysokość o p ła t sądow ych je s t u zależniona od ro d z a ju docho dzonych roszczeń. Je że li w po zw ie dochodzi się w y łąc zn ie roszczeń niem ajątkow ych» w y n ik a ją c y c h z a rt. 24 § 1 k.c., w pis — zgodnie z a r t. 29 p k t 2 p rze p isó w o kosztach sądow ych (u staw a z dn. 30.XI1.1950 r. w b rzm ien iu obw ieszczenia M in istra S p ra w ie dliw ości z dn. 31.1.1961 r. — Dz. U. N r 10, poz. 57) — o k re śli p rzew odniczący w g r a n icach od 50 do 500 złotych. Ł ącznie dochodzone roszczenia m a ją tk o w e podlegać będą, zależnie od swego ro zm iaru , o d p o w ied n iem u w pisow i sto su n k o w e m u stosow nie do a rt. 27 cyt. p rzep isó w o kosztach.
W ysokość h o n o ra riu m adw okackiego o k reśli k ażdorazow o — w raz ie docho dzenia przez k lie n ta roszczeń n ie m a ją tk o w y c h w y n ik a ją c y c h z a rt. 24 § 2 k.c. — k ie ro w n ik zespołu adw okackiego (jeśli chodzi o a d w o k a ta w y k o n u jąceg o zawód poza zespołem — dziekan w łaściw e j rad y adw o k ack iej) n a p o d sta w ie § 6 p k t 3 „ ta k s y ” , czyli ro zp o rząd zen ia M in istra S p raw ied liw o ści z d n ia 22.IV.1961 r. w s p ra w ie w y n ag ro d ze n ia a d w o k a tó w za w y k o n y w an ie czynności zaw odow ych (Dz. U. N r 24, poz. 118), „p rz y jm u ją c za p o d sta w ę w y n ag ro d zen ie w sp ra w a c h o n a jb a r dziej zbliżonym c h a ra k te rz e ” . De lege fe re n d a w a rto b y p o stu lo w a ć w p ro w a d z e n ie odpow iedniej sta w k i (ew en tu aln ie analogicznie do p rze p isu § 13 p k t 2 ta k sy — w sensie objęcia n ią ró w n ież roszczeń m a ją tk o w y c h dochodzonych łącznie w s p r a wie).
Z a sta n a w ia ją c się n ad tym , ja k ą sp raw ą m oże być sp ra w a „o n a jb a rd z ie j zb li żonym c h a ra k te rz e ”, w y p a d a stw ierdzić, że w śró d sp ra w cyw ilnych w ogóle n ie m a ta k ie j sp raw y u reg u lo w a n ej ta k są . M ogłaby tu n a to m ia st być m ow a o analogii do p o stę p o w an ia k arn e g o w w y p a d k a c h a rt. 255 i 256 k.k. W p ra k ty c e je d n a k n ie p o d o b n a w y b rn ą ć z m ożliw ości sto so w an ia dw u różnych try b ó w (zw ykłego i uproszczonego), a zatem rów nież dw u różnych sta w e k p rze w id y w a n y ch ja k o w y nag ro d z en ie za p ro w ad zen ie tak iej' sp raw y ; n iepodobna też pom in ąć fa k tu , że w p o stęp o w an iu k a rn y m za k ażdy te rm in dodatk o w y p rz y słu g u je h o n o ra riu m d o d atk o w e w w ysokości 20% h o n o ra riu m zasadniczego. S p ra w a cyw ilna zaś m a z reg u ły w ięcej niż je d e n te rm in , co p o w oduje konieczność odpow iedniego zw iększe n ia sta w k i w sto su n k u do p o stęp o w an ia karnego. D opóki w ięc n ie m a przepisu
3 2 R y s z a r d S i c i ń s k i Nr 5 (113)
analogicznego do w spom nianego § 13 p k t 2 ta k sy ad w o k ack iej, to w w y p a d k u w sp ó ln ie dochodzonego roszczenia m a jątk o w e g o zw iązanego z n a ru sz en ie m czci n a le ż y d o d atk o w o ok reślić h o n o ra riu m , b io rą c za p o d sta w ę w a rto ść p rze d m io tu sp o ru , zgodnie z p rze p isem § 11 ta k sy . M ożliw ości in te r p re ta c ji w ty m za k re sie je s t b ard z o w iele; p row adzić to m oże do rozb ieżn y ch u sta le ń w ty m z a k resie przez p oszczególnych k ie ro w n ik ó w zespołów . G dyby p rz e d sta w ia n a w n in ie jsz y m a r ty
k u le fo rm a ochrony czci sta ła się p o p u la rn ie jsz a , niż m a to m a m iejsce obecnie, to b y ło b y p o żą d an e choćby ty m czaso w e u reg u lo w a n ie ta k s ą h o n o ra riu m a d w o k a ta za p ro w a d z e n ie tego ro d z a ju sp raw y .
3. R o s z c z e n i a . R ozróżnić n ależ y n a s tę p u ją c e ro d za je roszczeń zw iązanych z n a ru sz e n ie m d o b ra osobistego, a m .in. i czci:7
1) roszczenie o u stalen ie,
2) roszczenie o za n ie ch a n ie działań zag rażający ch ,
3) roszczenie o za n ie ch a n ie d ziała ń n a ru sz a ją c y c h o raz o do k o n an ie czynności n ie zb ę d n y ch do u su n ię cia s ta n u n a ru sz en ia ,
4) roszczenia o usunięcie sk u tk ó w dokonanego n aru sz e n ia : a) m a jątk o w e ,
b) n ie m ajątk o w e .
Roszczenia, tj. p ra w a ż ą d an ia k o n k re tn e g o za chow ania się od k o n k re tn e j osoby, m o g ą być — rzecz oczyw ista pod w a ru n k ie m zach o w an ia w y m ag a n y ch p rze z p ro c e d u rę zasad — dochodzone łą cz n ie w je d n y m pozw ie. W ra z ie w y stą p ie n ia z poz w em o ochronę czci, z re g u ły dochodzi się k ilk u roszczeń łącznie (np. żąd an ia z a n ie c h a n ia n a ru s z a n ia czci, złożenia odpow iedniego ośw iadczenia, za są d zen ia od szk o d o w a n ia n a rzecz PCK , w y d a n ia zak azu n a ru sz e ń n a przyszłość).“
O m ów im y te ra z p o k ró tc e w zm ian k o w an e w yżej poszczególne ro d z a je roszczeń* ad 1). R oszczenie o u s ta le n ie n ależ y u znać za m ożliw e ta k ż e w raz ie d o k o n a nego ju ż n a ru sz e n ia czci. W ty m szczególnym w y p a d k u bow iem n ie m ożna uznać b r a k u in te re s u p raw n eg o w u sta le n iu w obec m ożliw ości dochodzenia św iadczenin (w o d ró żn ien iu od w y p ad k ó w w k tó ry c h pozew o u sta le n ie n ie m oże ju ż spełnić sw ego z a d an ia p rew en c y jn eg o — por. np. orzecz. SN C III 427/45 z 17.IX.1945 r. i W a C 13/49 z 29.IV.1949 r., c y to w a n e pod a rt. 3 k.p.c. w „K P C z o rzecznictw em o k re su pow o jen n eg o ” , o p rac o w a n y m p rze z K. L i p i ń s k i e g o , W -w a 1957, Wyd. P ra w n icz e). S koro zasadniczym celem o chrony p ra w n e j je s t zap ew n ien ie, że d a l sze n a ru sz e n ie nie n a s tą p i (bo r e stitu tio in in te g ru m w p ra k ty c e n ie je s t m ożliw e, skoro f a k t n a ru sz e n ia czci w zasadzie je s t nieo d w racaln y ), to w y ro k u sta la ją c y m oże b y ć w y sta rc z a ją c y m śro d k ie m za p o b ie g ają cy m n a ru sz a n iu w p rzyszłości czci ’i d ając y m sa ty sfa k c ję pow odow i. O czyw iście rozw ażan ia te dotyczą orzeczenia u sta la jąc eg o f a k t bezp raw n eg o zach o w an ia pozw anego godzącego w cześć pow oda, n a to m ia st nie dotyczą roszczeń m a ją tk o w y c h w y n ik ły c h z dokonanego n aru sz en ia . N ie m ożna w ięc żądać u sta le n ia , że p ozw any m a obow iązek zapłacić o dpow iednie
? P o d s t a w o w ą p r a c ą w z a k r e s i e o c h r o n y d ó b r o s o b i s t y c h j e s t k s i ą ż k a S . G r z y b o w s k i e g o : O c h r o n a d ó b r o s o b i s t y c h w e d ł u g p r z e p i s ó w o g ó l n y c h p r a w a c y w i l n e g o , W a r s z a w a 1957, W y d . P r a w n i c z e . P o r . t a k ż e a r t y k u ł t e g o ż a u t o r a w „ P a ń s t w i e i P r a w i e ” < n r 2 z 1957 r .) p t . „ R o s z c z e n ia z a r t . 11 p .o .p .c . i p r o j e k t k o d e k s u c y w i l n e g o P R L ” ( s t r . 315—324). Z o p r a c o w a ń t y c h w d u ż e j m i e r z e k o r z y s t a ł e m p r z y o p r a c o w y w a n i u c z ę ś c i t e o r e t y c z n e j n i n i e j s z e g o a r t y k u ł u . 8 P o r . n p . a r t y k u ł J a n a W i t e c k i e g o : O s o b y i i c h z d o l n o ś ć d o c z y n n o ś c i p r a w n y c h , „ P r z e g l ą d N o t a r i a l n y ” n r 11—12 z 1950 r . ( f r a g m e n t y z e s t r . 400—401) n a t l e p o p r z e d n i c h p r z e p i s ó w . P r z y o b e c n y m s f o m u ł o w a n i u s p r a w a w y d a j e s ię z r e s z t ą n i e w ą t p l i w a . 9 K w e s t i a t a j e s t s z c z e g ó ł o w o r o z w a ż o n a n a g r u n c i e d a w n y c h p r z e p i s ó w w p r a c a c h c y t o w a n y c h w p r z e p i s i e 7.
Nr 5 (113) O c h r o n a c z c i w d r o d z e p o s t ę p o w a n i a c y w i l n e g o 33
odszkodow anie P C K z tego ty tu łu lu b złożyć odpow iednie ośw iadczenie, skoro m o żn a dochodzić obu ty c h św iadczeń.
a d 2). R oszczenie o z a n ie ch a n ie d ziała ń z a g raża ją cy ch n a ru sz e n ie m czci w y n ik a z obecnego sfo rm u ło w an ia podstaw ow ego p rze p isu dotyczącego ochrony d ó b r oso b isty ch i sta n o w i n o v u m w sto su n k u do d aw n y ch przepisów . Ze sfo rm u ło w an ia a rt. 24 k.c. n ie w yn ik a, żeby stw ie rd z e n ie s ta n u zagrożenia d aw a ło in n e u p r a w n ie nie niż żąd an ie za n ie ch a n ia ty c h działań, w szczególności by m ożna było ż ą d rć u su n ięcia s ta n u za grożenia p rz e z n ak a z a n ie d ziała n ia pozytyw nego, prow adzącego do zlikw idow ania s ta n u zagrożenia. N a p rz y k ła d m ożna b y m . zd. żądać z a p rz e sta n i a p rzy g o to w a n ia ry su n k ó w czy d ru k u , k tó re by godziły w cześć osoby żądającfij
ochrony w raz ie ich w ykończenia, ale nie m ożna by ch y b a n a k a za ć ich zniszczenia celem u su n ięcia sta n u zag ro żen ia w przyszłości. P ozew o u sta le n ie , że określo n y ch czynności nie w olno w p rzyszłości w yk o n y w ać, d aw a łb y oczyw iście p ew n e g w a r a n c je ale n ie u su w ałb y s ta n u zagrożenia w y n ik ając eg o z ciągłego istn ie n ia w y k o ń czonych d ru k ó w czy ry su n k ó w . M ożna by tu je d n a k zająć stanow isko, że stw orze- nie tego ro d za ju n ie w y k ończonych to w aró w je s t sprzeczne z praw em i że obi.- w iązek d ziała n ia pozytyw nego w sensie zniszczenia w y n ik a z obow iązku zaniechs • n ia czynności, ale k o n s tru k c ja ta k a je st nieco sztuczna.
ad 3). Roszczenie o za n ie ch a n ie działań n a ru sz a ją c y c h o raz o d okonanie czyn ności n iezbędnych do u su n ię cia sta n u n aru sz e n ia to roszczenia różne, m a ją w szakże oba jedno i to sam o z a d an ie: zniw eczenie sta n u n aru sz ają ce g o cześć. S tą d też w spólne ich om ów ienie. Z godnie z tezą orzecz. SN z 26.11.1965 r. II CR 13/65 (OSNCP 1965 r. n r 10, poz. 251) roszczenie o zan iech an ie n a ru sz e n ia czci jer.t a k tu a ln e tylk o w tedy, gdy istn ie je u za sa d n io n a obaw a dalszego n a ru sz e n ia czci. N ato m iast roszczenie o usunięcie trw a ły c h sk u tk ó w p ow stałego ju ż n a ru sz e n ia (będące logicznym u zu p e łn ie n ie m i k o n se k w e n tn y m ro zw in ię cie m pierw szego), b ę dzie z zasady zaw sze a k tu a ln e . N a p rz y k ła d n ak a z a n ie zniszczenia p o u fn ej opinii o p rac o w n ik u je s t roszczeniem o d o konanie czynności n iezbędnej do u su n ięcia s ta n u n aru sz e n ia ; będzie ono a k tu a ln e w czasie, gdy n ie a k tu a ln e będzie roszczenie o zan iech an ie działań n aru sz a ją c y c h , ja k o że obaw a dalszego n a ru sz e n ia czci może ju ż być nie u zasad n io n a.10 W obec niem ożliw ości całkow itego u su n ięcia sk u tk ó w n a ru sz e n ia czci, „ty m w ięk sza doniosłość roszczenia o za n ie ch a n ie, pod ty m w szakże w aru n k ie m , że obow iązujące p raw o p rz e w id u je śro d k i zm ierzające do w ym uszenia p rz e strz e g a n ia oznaczonego za k az u ” — pisze S. G rzybow ski (vide a r ty k u ł cyt. w przy p isie 7). E gzek u cja tego roszczenia, ja k rów n ież roszczenia o usunięcie sk u tk ó w n a ru sz e n ia om ów ione są niżej.
ad 4). R oszczenia o usunięcie sk u tk ó w dokonanego n aru sz e n ia : a) m a ją tk o w e
Roszczenie tego ro d za ju w ed łu g obecnego sta n u p raw n eg o są dw ojakie. Je d n o
7. nich z n a jd u je p o d sta w ę p ra w n ą w p rze p isie a rt. 24 § 2 k.c., d ru g ie zaś w a rt.
448 k.c.
P ierw sze z nich, z n a jd u ją c e oparcie, ja k zaznaczono, w a rt. 24 § 2 k.c., w y s tę pow ać m oże ty lk o w ted y , gdy sk u tk ie m n a ru sz e n ia czci p o w sta ła — ja k o jej n a s tę p stw o — szkoda m a ją tk o w a , k tó re j n a p ra w ie n ia poszkodow any m oże dochodz;ć n a zasad ach ogólnych (tj. z reg u ły n a p o d staw ie a rt. 415 k.c.). P rzy k ład o w o m ożna
10 P o r . p o s t a n o w i e n i e S N z 8.III.1966 r . — O S P i K A 1966 r . n r 10, p o z . 221 o r a z N P 1966 r . n r 12, s t r . 1607 z g lo s ą S . G r z y b o w s k i e g o ( s t r . 1608). C o d o z a g a d n i e n i a o p i n i i o p r a c o w n i k u — p o r t a k ż e : o rz e c z . S N z 6.XI.1964 r . I I P R 237/63 ( O S P iK A |1964 r . n r 12, p o z . 251) o r a z o rz e c z . S N z 15.VIII.1964 r . I I P R 412/64 (O S P iK A 1965 r . n r 7—8, poz.165). W a r t o t e ż p o w o ia ć t u o r z e c z . S N z 18.V I I . 1961 r . I C R 985/60 (O S N 1962 r . n r 4, p o z . 140). 3 — P a l e s t r a
34 R y s z a r d . S i c i A s k . 4 Nr 5 (113)
^
---tu po d ać np. u tr a tę p rac y , k lie n te li czy k o rzy stn e g o zam ów ienia ja k o s k u tk u zn ie sła w ie n ia itp.
D ru g ie z roszczeń to roszczenie o p a rte n a a rt. 448 k.c., zm ierz a ją c e do orzecze n ia p rz e z s ą d q u a si-g rz y w n y : je s t to m ianow icie ż ą d an ie uiszczenia p rze z sp ra w c ę n a ru s z e n ia czci o dpow iedniej su m y n a rzecz PC K . I n te r p r e ta c ja słow a „o d p o w ied n ia ” n ie p o w in n a w p ra k ty c e n astrę c z a ć tru d n o śc i; słow o to w istocie se m an ty czn ie je s t w y ra ze m zam iennym d la sło w a „ sto so w n a”, znanego z a rt. 165 i 166 k .r. i m ająceg o ju ż u sta lo n ą w y k ła d n ię . W g rę m oże zatem i ipowinna w chodzić - - p rz y ocenie, ja k a su m a je s t „o d p o w ie d n ia” — k w e stia ro z m ia ru szkody m o ra ln e j, n a sile n ia zaw inienia, sto su n k ó w m a ją tk o w y c h stro n i całego szereg u m om entów ubocznych, n a k a z u ją c y c h przez orzeczenie w ysokości kw o ty dać do zro zu m ien ia t a k stro n o m , ja k i osobom trzecim ; że p o stę p o w an ie pozw anego było n ie w łaśc iw e: p rz y ocenie te j n ależy je d n a k p a m ię ta ć o zasadzie zasąd zen ia o d szkodow ań w kw o • ta e h u m ia rk o w a n y ch , n ie r u jn u ją c y c h s tr o n y .11
R oszczenie o p a rte n a a rt. 448 k.c. m u si w y n ik a ć z d ziała n ia nie ty lk o b e z p ra w nego, a le i zaw inionego (słow a: „w ra z ie um yślnego n a ru sz e n ia (...)”);
b) n ie m a ją tk o w e
R oszczenie n ie m ajątk o w e , zm ierzające do u su n ię cia sk u tk ó w dokonanego n a r u szen ia czci, w y n ik a ją ze sfo rm u ło w an ia a rt. 24 § 1 k.c. o m ożliw ości ż ą d a n ia od sp raw cy n a ru sz e n ia „czynności p o trze b n y ch do u su n ię cia jego sk u tk ó w , w szcze gólności (...) ośw iadczenia o d pow iedniej tre ś c i”.
N a p la n p ie rw sz y w y su w a się t u w y ra ź n ie w y m ien io n e p rze z p rze p is złożenie p rze z pozw anego odpow iedniej tre śc i ośw iadczenia. Będzie to z 'reguły p rz e p ro sz e nie, odw ołanie za rz u tu ja k o bezzasadnego i niepraw dziw ego, u zn a n ie b ezpraw ności d ziała n ia , niew łaściw o ści i bezpo d staw n o ści użycia jakiegoś słow a czy sfo rm u ło w an ia itp. R zeczą pow oda będzie określen ie, w ja k ie j fo rm ie (ogłoszenie w p r a sie, a w szczególności n p . w p iśm ie sp e cja ln y m , fachow ym z za k re su odnoszące go się do p rz e d m io tu zn iesław ienia, lis t do m ie jsc a p rac y lu b z a rząd u o rg a n iz a c ji społecznej z u w ierz y teln io n y m p o d p ise m itd.) m a n a s tą p ić złożenie ośw iadczenia. Z asp o k o jen ie w ierz y cie la n a s tą p i t u p rze z spełn ien ie św iadczenia polegającego n a d z ia ła n iu (art. 353 § 1 k.c.) w y ra ż a ją c y m się w złożeniu odpow iedniej treśc i ośw iadczenia; celem p ro ce su w ty m za k re sie będzie zapew nienie sa n k c ji w y k o naw czej roszczeniu o dokonanie ta k ie j czynności p rz e z dłu żn ik a. T rz eb a tu od ra z u zaznaczyć, że roszczenia n ie m ajątk o w e , z ja k im i się w y stę p u je, m uszą się n a d a w a ć do egzekucji, m uszą być w y m u sz aln e (choćby n a w e t czynność m ia ła zależeć w y łąc zn ie od w oli d łu ż n ik a — a rt. 1050 k.p.c.). P o n ad to m ożna by np. żądać ogłoszenia orzeczenia w p ra sie , w y w iesz en ia jego odpisu np. n a ta b lic y ogłoszeń w e w sp ó ln y m dom u czy m iejscu pracy , p rz e sła n ia odpisu orzeczenia oznaczonym osobom i in sty tu cjo m . M ożliwość różnego ro d z a ju roszczeń (byleby n ie w k ra c z a ją cy c h w dom enę osób trze cic h i nie sp rzecznych z za sa d am i w spółżycia sp o łecznego) je s t tu — p ra k ty c z n ie rzecz b io rąc — tr u d n a w ręcz do p rz e w id z e n ia .12 11 A k t u a l n e w y d a j e s i ę o rz e c z . S N z d n . 27.I X .1960 r . w s p r a w i e I C R 601/59 (O S N 1962 r. z e s z . 2, n r 43; ,. P a ń s t w o i P r a w o ” 1961 r . n r 10, s t r . 643 z g lo s ą R a d w a ń s k i e g o ) s t a n o w i ą c e , c o n a s t ę p u j e : ,,P r z y z a s ą d z e n i u z a d o ś ć u c z y n i e n i a z p o w o d u o b r a z y c z c i s ą d p o w i n i e n w z i ą ć p o d u w a g ę w s z y s t k i e o k o l i c z n o ś c i k o n k r e t n e j s p r a w y m o g ą c e m ie ć w p ł y w n a j e g o w y s o k o ś ć , j a k r o d z a j , z a s ię g , t r w a ł o ś ć s k u t k ó w z n i e s ł a w i e n i a o r a z z w i ą z a n e z t y m p r z e ż y c i a p s y c h i c z n e i p o c z u c ie k r z y w d y ” . 12 S . G r z y b o w s k i p o d a j e t u r ó w n i e ż j a k o f o r m ę n i e m a j ą t k o w ą s a m o o r z e c z e n i e u s t a l a j ą c e c z y z a k a z u j ą c e , u g o d ę ł ą c z ą c ą .się z o ś w i a d c z e n i e m p o z w a n e g o o d p o w i e d n i e j t r e ś c i i t p . (o p . c i t ., s t r . 145).
Nr 5 (113) O c h r o n a c z c i w d r o d z e p o s t ę p o w a n i a c y w i l n e g o 35
IV . P R Z E D M IO T I C IĘ Ż A R D O W O D U W P R O C E S IE
Z p rze p isu a rt. 6 k.c., tra k tu ją c e g o o rozk ład zie ciężaru dow odu, w 'zestaw ieniu z a r t. 24 k.c. w y n ik a, że ż ą d ając y ochrony czci w pozw ie cy w iln y m pow inien w >- kazać: 1) że d ziała n ie pozw anego n a ru s z a jego c z ę ś ć 13, 2) że je st ono bezpraw no. W ra z ie zaś dochodzenia roszczeń m a ją tk o w y c h z a rt. 448 k.c. pow ód m u si w y kaz ać n ad to 3) (Umyślność n a ru s z e n ia czci (gdy chodzi o inne roszczenia m a ją t kow e z a rt. 24 § 2 k.c., to należy oczyw iście w ykazać szkodę o ra z zw iązek p r z y czynow y z n a ru sz en ie m czci n a za sad ach ogólnych — a rt. 361 k.c.).
ad 1). N a r u s z e n i e c z c i . K w e stia ud o w o d n ien ia n a ru s z e n ia czci je s t k w e stią sta n u faktycznego. W ypada ty lk o k ilk a słów pośw ięcić p o ję ciu sam ej czc' ja k o p rze d m io tu ochrony.
„Cześć” w ed łu g „S ło w n ik a Ję z y k a P o lskiego” pod re d a k c ją W. D oroszew skiego (tom I, W arszaw a 1958, W yd. PA N , str. 1138) to „honor, d o b re im ię, godność oso b is ta ” ; za m ien n ie i b lisk o zn aczn ie m ożna by tu dodać jeszcze: „ d o b ra sław a, w y o b raż en ie o w ła sn e j w a rto śc i” .
W łaśnie ochrona ty c h dó b r osobistych je s t p rzed m io tem n iniejszego a rty k u łu (aczkolw iek z n a tu ry rzeczy n ie k tó re z w yw odów odnoszą się w ogóle do dóbr osobistych szerzej ujęty ch ). N aru sze n ie czci to n a ru sz e n ie sub iek ty w n eg o p rz e k o n a n ia o w a rto śc i w łasnego „ ja ”, z n a jd u ją c e p o p arcie w ogólnie p rz y ję ty c h w spo ł
łeczeń stw ie n o rm a c h oceny.
ad 2). B e z p r a w n o ś ć d z i a ł a n i a . S p ra w a w y d a je się p ro s ta w ted y , gdy d ziała n ie pozw anego je st p rze stęp stw em , poniew aż p rze stęp stw o m u si w sobie zaw ierać elem e n t b e z p ra w n o śc i.14
O parcie się n a p rze słan c e b ezp raw n o ści d z ia ła n ia je s t w p ro w a d ze n iem k r y te riu m oceny d ziała n ia z p u n k tu w id ze n ia obow iązującego p o rz ą d k u p raw n eg o . W p ra k ty c e oczyw iście tego ro d z a ju ram o w e , ogólne k ry te riu m n o rm p ra w a i zasad w spółżycia społecznego (bo do tego przecież p o rzą d ek p ra w n y się sprow adza) będzie n astrę c z a ć w iele w ątpliw ości, p ro b le m a ty k a bow iem tego za g ad n ien ia jes<> w p ro st n iew y czerp an a. A u to r niniejszego a rty k u łu p ra g n ie ty lk o naszkicow ać za ' rysy n asu w a ją c y c h się m ożliw ości w y łąc ze n ia b ezp raw n o ści d z ia ła n ia w ted y , gdy — o b iek ty w n ie rzecz u jm u ją c — n astąp iło n a ru sz e n ie czci. N ie każdo bow ierr, lecz ty lk o b ez p raw n e n a ru sz e n ie czci m oże spow odow ać p o w sta n ie zobowiązani** po s tro n ie spraw cy.
W yłączenie zatem b ez p raw n o ści d ziała n ia m oże n a s tą p ić w w y n ik u uznania, że d zia ła n ie n a ru sz a ją c e cześć zostało zd ziałan e w ra m a c h obow iązującego p o rzą d k u p raw n eg o , in n y m i słow y — n a sk u te k tego, że je s t ono p ra w n e (np. w w y ro k u sądu, orzeczeniu w ładzy, w u sta le n iu p o w ołanej w ty m celu ko m isji; n ie b ę dzie też b ez p raw n e n p . k w estio n o w an ie czyichś k w a lifik a c ji czy w iary g o d n o ści v/ w ypow iedzi obrońcy czy oskarżonego, broniącego się p rze d za rzu te m ; n ie będzie b e z p raw n y za rzu t oskarżenia, choćby okazał się n a s tę p n ie niesłuszny). To w yłączę • n ie bezpraw nośoi n a s tę p u je je d n a k pod w aru n k ie m , że d ziała n ie n ie je s t prze"
13 P o r . o rz e e z . S N z 7.V II. 1954 r . I C R 771/54, o p u b l i k o w a n e w O S N z 1955 r . z e s z . 4, p o z . 71. 14 C h o c i a ż t a k ż e i w t e j m i e r z e i n n e g o z d a n i a j e s t J . S . P i ą t o w s k i ( v id e w s p o m n i a n ą n a w s t ę p i e n i n . a r t y k u ł u g lo s ę ) , k t ó r y p o w o ł a ł s ię n a p l u r a l i s t y c z n ą t e o r i ę p o j ę c i a b e z p r a w n o ś c i ( in n e p o j ę c i e b e z p r a w n o ś c i d l a p r a w a k a r n e g o , a i n n e d l a p r a w a c y w iln e g o ) w o d r ó ż n i e n i u o d t e o r i i m o n i s t y c z n e j ( j e d n o p o j ę c i e b e z p r a w n o ś c i d l a o b u d z i e d z i n p r a w a ) — t o j e d n a k z g a d z a s ię o n , ż e p r z e s t ę p n y c h a r a k t e r d z i a ł a n i a p r z e s ą d z i z r e g u ł y p r a k t y c z n i e o b e z p r a w n o ś c i .
36 R y s z a r d S i c i ń s k i Nr 5 (113)
s tę p n e I5, że z to w arzyszących okoliczności danego w y p a d k u n ie w y n ik a , iż m am y do cz ynienia ze św iadom ym n ad u ż y ciem p ra w a . I ta k np. użycie słów św ia dom ie obraźliw y ch i zn iesław iając y ch p o n ad potrzeb ę, św iadom ie n ie p ra w d ziw e w p ro w a d ze n ie p ew ń y ch fa k tó w w w yżej p o d an y c h w y p a d k a c h — je s t p r z e s tę p stw em , w obec czego u ch y la ono w ty m z a k re sie p raw n o ść d ziałania.
W p r a k ty c e za te m p ra w ie n ig d y n ie b ęd z ie m ożna a lim in e ro zstrz y g n ąć, czy n a ru sz e n ie czci n a s tą p iło w w y k o n a n iu p ra w a czy b ez p raw n ie. W e w sp o m n ian y ch p rz y k ła d a c h pow ód będzie tw ie rd z ił i u d o w ad n ia ł p rzek ro czen ia g ran ic rzeczow ej p otrzeby, będzie u d o w ad n ia ł zły z a m ia r i św iadom e w p ro w a d ze n ie elem en tó w n ie p ra w d ziw y ch , co p rze k re śliło b y z a rz u t pozw anego o d ziała n iu w w y k o n an iu p ra w a . W ta k im je d n a k sta n ie p ro ce su n a s tą p i dalsze obciążenie pow oda k o n ie cz nością u d o w a d n ia n ia w iny, przestęp n o ści, a nie ty lk o bezpraw ności. S koro zaś s p ra w ę m u sim y w obec tego p rze n ieść n a g ru n t p ra w a k arn e g o (choć b ez koniecz ności w szczy n an ia p ro cesu k arn e g o , aczkolw iek ta k a ew en tu aln o ść, łączn ie z z a w ieszeniem sp raw y cyw ilnej do zakończenia p o stęp o w an ia k arn e g o , n ie d a się w yłączyć) — to w zasięg ro z u m o w a n ia m u si z kolei w chodzić k ażd a okoliczność w y łą c z a ją c a p rze stęp n o ść d ziała n ia . T ak w ięc m ożem y m ieć do czy n ie n ia z b łę dem , z w y k o n y w an ie m obrony koniecznej i t p . 16 P o dobnie czyn, k tó ry w y p ełn ia o b ie k ty w n ie dyspozycję p rze p isu u sta w y k a n ie j, nie będ zie b ez p raw n y , jeśli będ zie w y k o n y w an ie m p ra w a k a rc e n ia , udzielan iem u p o m n ien ia p o d w ład n e m u (rów nież z zastrzeżen iem g ra n ic w yznaczo n y ch rzecz'ową p o trzeb ą i d o b rą w ia rą — in aczej n ie sta n o w iły b y one p rz e stę p s tw a ), k r y t y k ą 17 n a jsze rz ej r o z u m ia n ą 18 itp.
C iek a w ą p o d sta w ą (bliższe je j om ów ienie p rze k ra cza ło b y r a m y nin iejszeg o a r ty k ułu) do w y łączen ia b ezp raw n o ści d ziała n ia , z n a jd u ją c ą oparcie w d o k try n ie , je st p o d ję cie d ziała n ia n aru sz ają ce g o cześć w obronie in te re su zasługującego na o ch ro nę. Z achodzą bow iem n ie w ą tp liw ie w y p a d k i, gdy w celu ra to w a n ia d obra w ię k szego (zdrow ie, życie) m ożna, a n a w e t trz e b a , n ie k ie d y n aru sz y ć czyjeś dobro osobiste (p o d ając p rz y k ła d nieco ża rto b liw y , n ie znalazłoby o chrony p ra w n e j żą d an ie n a p ię tn o w a n ia o k rzy k u : „m o rd e rc a, b a n d y ta ” w sto su n k u do osobnika, k tó ry
13 I d e n t y c z n i e S . G r z y b o w s k i ( p a t r z p r z y p i s 7). 16 P o r . o r z e c z . S N c y t o w a n e w t e z i e 7 d o a r t . 21 K o m e n t a r z a d o k o d e k s u k a r n e g o M . S i e w i e r s k i e g o ( w y d . IX , W a r s z a w a 1965, W y d . P r a w n i c z e ) : „ L ż e n i e i z n i e s ł a w i e n i e (...) t y c h , k t ó r z y n a r u s z a j ą s p o k ó j d o m o w y , m o ż e s t a n o w i ć k o n i e c z n y ś r o d e k d o o d p a r c i a t a k i e g o z a m a c h u , a m i a n o w i c i e u w o l n i e n i a s i ę o d i n t r u z ó w , j e ś l i z a s t o s o w a n i e s i ł y f i z y c z n e j (...) n i e j e s t w y k o n a l n e ” . 17 S ł u s z n ie J . P i ą t o w s k i w c y t o w a n e j ’ j u ż g lo s ie p r z e s t r z e g a : „ N a le ż y s ię l ic z y ć (...) z m o ż l i w o ś c i ą p r ó b h a m o w a n i a i t ł u m i e n i a k r y t y k i z a p o m o c ą p o w ó d z t w c y w i l n y c h , p o d o b n i e j a k s w e g o c z a s u p o d d a n i k r y t y c e s t a r a l i s i ę t o o s i ą g n ą ć w d r o d z e k a r n e j , z p u n k t u w i d z e n i a p r a w a c y w i l n e g o z a g a d n i e n i e t o p o w i n n o b y ć r o z p a t r y w a n e w p ła s z c z y ź n i e w y ł ą c z e n i a b e z p r a w n o ś c i , z w ła s z c z a g d y n a r u s z a j ą c y d z i a ł a w o b r o n i e u z a s a d n i o n e g o i n t e r e s u s p o ł e c z n e g o l u b i n d y w i d u a l n e g o . P o m o c n e t u b ę d ą n i e w ą t p l i w i e d a j ą c e s ię z a s t o s o w a ć p e r a n a l o g i a m z a s a d y , k t ó r e n a t l e a r t . 255 k . k . w y p r a c o w a ł a d o k t r y n a ł j u d y k a t u r a p r a w a k a r n e g o w P o l s c e L u d o w e j ” . 18 S . Ś l i w i ń s k i w s w e j p r a c y : P o l s k i e p r a w o m a t e r i a l n e — C z ę ś ć O g ó ln a ( W a r s z a w a 1946, G e b e t h n e r i W o lff , s t r . 208) p i s z e : „ N i e j e s t b e z p r a w n a k r y t y k a tw ó r c z o ś c i l i t e r a c k i e j , a r t y s t y c z n e j l u b o r z e c z n i c t w a s ą d o w e g o i t p . w w y k ł a d a c h i p r a c a c h , k t ó r e p r z e d s t a w i a j ą s i ę j a k o p r a c e n a u k o w e (...) c z y n n i e j e s t b e z p r a w n y , c h o ć b y k r y t y k a b y ł a s u r o w a i b o l e s n a , b y l e b y f o r m a b y ł a p r z y z w o i t a ( n i e o b e l ż y w a ) . N ie j e s t b e z p r a w n a n a w e t k r y t y k a n i e u z a s a d n i o n a , t y m b a r d z i e j ż e k a ż d a k r y t y k a j e s t w p ł y w e m z a p a t r y w a n i a , k t ó r e n i e z a w s z e i n i e p r z e z w s z y s t k i c h j e s t p o d z i e l a n e ” . N i e w ą t p l i w i e c e n n y m m a t e r i a ł e m p r z y r o z s t r z y g a n i u z a g a d n i e n i a d o p u s z c z a l n o ś c i 1 g r a n i c k r y t y k i o r a z b e z p r a w n o ś c i c z y n u b ę d z i e w p r o c e s i e c y w i l n y m o r z e c z n i c t w o k a r n e — p r z y n a j m n i e j d o c z a s u u t w o r z e n i a o r z e c z n i c t w a c y w i l n e g b w t y m z a k r e s i e . P r a g n ę t u z w r ó c i ć u w a g ę n a u c h w a ł ę s k ł a d u s i e d m i u s ę d z ió w S N z 17.XII.1965 r . V I K O 14/59, o p u b l i k o w a n a w O S P 1 K A z e s z y t 3 z 1966 r „ p r z y c z y m g l o s a J a n a S k u p i ń s k i e g o d o t e j u c h w a ł y z o s t a ł a o p u b l i k o w a n a w O S P i K A z e s z y t 5 z 1966 r.
№ 5 (113) O c h r o n a c z c i w d r o d z e p o s t ę p o w a n i a c y w i l n e g o 37
„ty lk o ” u siłu je cichcem u k ra ść in n ej osobie ja k ą ś rzecz; n ie czas i p o ra w ta k ic h okolicznościach n a odm ierzanie słów ; chodzi o cel, o ochronę p rze d k ra d iie ż ą , d la k tó re j pośw ięcono d o b ra osobiste złodzieja). O dpow iedzi n a to, czy i w ja k ic h okolicznościach m oże n a stą p ić n aru sz e n ie czci z ra c ji obro n y in te re su z a słu g u jącego n a ochronę, szukać n ależy w p rzep isie a rt. 5 k.c. o raz w k o n k re tn y m sta n ie faktycznym .
ad 3). U m yślność n a ru sz e n ia czci sp ro w a d z a się w istocie do k w e stii w in y u m y śl n e j sp raw cy w znaczeniu su b ie k ty w n y m , tj. złego zam iaru , rozm yślnego n aru sz ę-, n ia czci. Ze w zględu n a częściow e om ów ienie za g ad n ien ia w części tr a k tu ją c e j o b ezp raw n o ści d ziałania, b a rd z iej szczegółow e w yw ody n a te n te m a t w y d a ją się zbędne.
*
K olejn o w to k u p rocesu ciężar dow odu będzie spoczyw ał bąd ź n a pow odzie, bądź n a pozw an y m zgodnie z p a re m ią e x cip ien d o reus f i t actor o raz z p rze p isem art. 6 k.c. N a p rzy k ła d :
1. pow ód pow o łu je się i u d o w ad n ia bezpraw ność d ziałania,
2. pozw any zgłasza za rzu t, że d ziałał w 'ram ach w y k o n y w an ia obow iązku p raw nego.
3. pow ód p o w o łu je dow ód n a okoliczności um yślnego p rzek ro c zen ia g ran ic u p raw n ie ń ,
4. p ozw any p o w o łu je się np. n a b łą d , k tó ry u ch y la przestęp n o ść itp.
O koliczności k o n k re tn e g o w y p a d k u , w y n ik a ją c e ze sta n u fak ty c zn e g o , d y k to w a ć b ęd ą każdorazow o chęć ud o w o d n ien ia k o n k re tn y c h fa k tó w p rzez stro n y .
V . Z A B E Z P I E C Z E N I E I E G Z E K U C J A
Z abezpieczenie i egzekucja roszczeń m a jątk o w y c h zw iązanych z roszczeniam i osobistym i, ja k o inie o d b ieg ająca od sp otykanego często w p ra k ty c e p o stęp o w an ia, n ie w y m ag a specjalnego om ów ienia. W arto ty lk o podać, że chociaż sąd w try b ie a rt. 448 k.c. zasądzi należność n a rze cz PC K , to je d n a k w ierzycielem , w se n sie m ożliw ości ż ą d a n ia w y k o n a n ia orzeczenia, będzie n a d a l ta k ż e poszkodow any.
N ato m iast zu pełnie p o k ró tce i p o bieżnie w y p a d n ie om ówić n asu w a ją c e się z a g a d n ie n ia zab ezpieczenia i eg zek u cji św iadczeń n iep ien ięż n y ch (częściowo b y ła ju ż o ty m m ow a w yżej). S p ra w a zabezpieczenia u reg u lo w a n a je s t w a rt. 755—756 k.p.c., a sp ra w a egzekucji św iadczeń niep ien iężn y ch — w a rt. 1041— 1059 k.p.c.
1. Z a b e z p i e c z e n i e . N ależy rozw ażyć sto su n ek p rze p isu a rt. 731 k.p.c. do a rt. 755 k.p.c. S koro bow iem z zasady chodzić będzie w p ro cesie o zaniechanie o kreślo n y ch d ziała ń zm ierzający ch do n a ru sz e n ia czci i będzić to je d n y m z ro sz czeń, a zgodnie z a rt. 731 kjp.c. „zarządzenie tym czasow e n ie może zm ierzać do zasp o k o je n ia ro szczen ia” — to w y p a d a zastanow ić się n ad p y ta n iem , ja k ie to „ u n o rm o w a n ie sto su n k ó w n a czas trw a n ia p o stę p o w a n ia ” (art. 755 k.p.c.) m oże t u m ieć m iejsce, a w szczególności, czy m oże m ieć m iejsce zak az n a ru sz e ń w to k u p ro cesu . M ożna w te j k w e stii re p re z e n to w a ć n a s tę p u ją c e d w a poglądy: a) w obec te g o że a rt. 731 k.p.c. um ieszczony je s t w p rze p isac h ogólnych p o stę p o w an ia z a bezpieczającego, je s t on n o rm ą m a ją c ą zastosow anie do całości p o stęp o w an ia z a b ezpieczającego; sk o ro zaś zak az n a ru sz e ń w to k u p ro cesu je s t w istocie zaspo k o je n ie m roszczenia, to n ie m ożna żąd ać od sądu, żeby w te n sposób „u reg u lo w ał s ta n fa k ty c z n y ” zgodnie z p rzep isem a rt. 755 k.p.c.; b) „u n o rm o w a n ie stosunków
38 R y s z a r d S i c l ń s k i Nr 5 (113)
n a czas tr w a n ia p o stę p o w an ia”, o k tó ry m m ow a w a rt. 755 k.p.c., to w y ją te k -od n o rm y a rt. 731 k.p.c.; „u re g u lo w a n ie ” m u si być ja k im ś n ak a ze m dotyczącym p rze d m io tu sp raw y . K odeks p o stę p o w an ia cyw ilnego n ie je st k o n se k w e n tn y w um ieszczeniu p rze p isu a rt. 731 w części ogólnej, ibo p rz e w id u je w y ra ź n y w tym w y p a d k u w yłom od te j zasady w a rt. 753. P rzep is a rt. 731 k.p.c. n a le ż y zatem rozum ieć ja k o n orm ę ogólną, k tó ra p o w in n a być zachow ana o ty le , o ile przep isy szczególne n ie m ów ią inaczej. T ak im zaś szczególnym przep isem je s t w ła śn ie a rt. 755 k.p.c. — p odobnie ja k a rt. 753.
O sobiście je ste m za tą d ru g ą in te r p re ta c ją , bo uw ażam , że sąd je s t w ła d n y za k a z a ć n a czas trw a n ia p rocesu d ziała ń n a ru sz a ją c y c h cześć; w ty m szcze gólnym w y p a d k u „u n o rm o w a n ie sto su n k ó w ” m oże polegać m . zd. n a czynnościach sta n o w iąc y ch w istocie zaspokojenie roszczenia. W y d a je m i się w szakże, że w w y p a d k a c h ta k ic h sąd zasto su je z zasady zabezpieczenie in te resó w ta k ż e d ru g ie j stro n y , choćby np. p rze z zażądanie k a u c ji (a rt. 739 l§ 3 k.p.c.).
P rz y p rz y ję c iu p rzez sąd in n ej in te rp re ta c ji p rzepisów niż ta, k tó rą osobiście u w aż am za słu szn ą — rze czą pom ysłow ości stro n y czy p ełnom ocnika będzie zn aleźć ta k ą propozycję, zabezpieczenia, k tó r a b y n ie b y ła zasp o k o jen iem ro szc ze n ia w istocie zaś uniem ożliw iałaby d alsze d ziała n ie n a szkodę pow oda, k tó ra by — m ów iąc słow am i § 2 a rt. 755 k.p.c. — „z ap e w n iała w ierzycielow i zaspokojenie lu b n a le ż y tą ochronę jego p r a w ”, n ie ob ciążając oczyw iście d łu ż n ik a ponad p o trz e b ę . P a m ię ta ć należy o tym , że a rt. 755 p o d a je ja k o śro d k i zabezpieczenia ro sz czeń n iep ien iężn y ch ta k ż e za rząd z en ia „p rzew id zian e do zabezpieczenia roszczeń p ie n ięż n y ch ” , z k tó ry c h w y p a d n ie czasem skorzystać.
U p raw d o p o d o b n ien ie (art. 737 k.p.c.) p rz e sła n k i koniecznej do u d ziele n ia zabez pieczen ia p rze z sąd, tj. „m ożliw ości p o zb a w ien ia za sp o k o jen ia” (art. 730 k.p.c.), m oże być isto tn ie k ło p o tliw e czy w rę c z p ro b le m a ty c z n e .19 Z ręczniej ch y b a b ę dzie pow oływ ać się n a zdanie o sta tn ie a rt. 730 § 1 i żądać zabezpieczenia n a tej p o d sta w ie, że jego u d zielenie k o nieczne je s t do zabezpieczenia w y k o n aln o ści w sp raw ie ; w w y p a d k a c h dotyczących ochrony czci, gdzie — ja k zaznaczono — c o f n i ę c i e fa k tu n a ru sz e n ia czci, zniw eczenie n a ru sz e n ia czci n ie je s t w istocie m ożliw e, w y d a n ie z a rząd z en ia tym czasow ego m oże być n ie w ą tp liw ie konieczne do zab ezp ieczen ia w y k o n aln o ści orzeczenia. S a ty s fa k c ja cz e rp a n a z w y ro k u i ew. złożenia ośw iadczenia pozw anego czy też inne śro d k i m a jąc e u su n ą ć s k u tk i n a r u szenia są p rze cie ż ja k im ś p a lia ty w e m ; d alsze ro zp rze strz e n ia n ie się, rozpow szech n ia n ie za rz u tu godzącego w cześć m oże spow odow ać s k u tk i n ie o d w ra c a ln e , może zniw eczyć sa ty sfa k c ję o siągniętą z k o rzy stn eg o orzeczenia sądu.
2. E g z e k u c j a . W p o ró w n a n iu z p rze p isam i d.k.p.c. s y tu a c ja u leg ja obec nie zm ianie :0 tyle, że w now ym k.p.c. znikł p rzy egzekucji św iadczeń n ie p ie nię żn y c h — ja k o środek w y m u sz en ia św iadczenia, „ k tó re j in n a osoba za d łu ż n ik a w y k o n ać n ie m oże” — p rzy m u s osobisty. R ów nocześnie je d n a k u sta w o d aw ca w p ro w ad z ił za o strze n ie s a n k c ji g rzyw ny ja k o śro d k a w y m u sz en ia św iadczenia n a w y p a d e k n ie sp e łn ie n ia św iadczenia, w te n sposób m ianow icie, że jed n o cześn ie z n a łożeniem grzy w n y sąd o rzeka — n a w y p ad e k n iezap łacen ia je j d o brow olnie w ciągu ty g o d n ia od u p raw o m o cn ien ia się p o sta n o w ien ia — zam ianę je j n a areszt, licząc je d e n dzień za 150 zł. K odeks p o stę p o w an ia cyw ilnego u trz y m a ł w s to su n k u do d aw n y ch p rzep isó w to, że w je d n y m p o stan o w ien iu są d nie m oże orzec grzy w n y w iększej n iż 1 500 złotych. Z o sta ła n a to m ia st podw yższona łączn a sum a grzyw ien, ja k a m oże być w je d n e j sp ra w ie orzeczona, m ianow icie z 15 tys. zło
19 K o n i e c z n o ś ć u p r a w d o p o d a b n i a n i a w r a z i e ż ą d a n i a z a b e z p i e c z e n i a d o t y c z ą c e g o o c h r o n y d ó b r o s o b i s t y c h b y ł a k r y t y k o w a n a p r z e z S . G r z y b o w s k i e g o w j e g o a r t y k u l e w y m i e n i o n y m -w p r z y p i s i e 7.
Nr 5 (113) S p r a w y o r o s z c z e n i a p r a c o w n i k ó w a zasada r o z p o r z ą d z a l n o ś c i 39
tych do 50 ty s. złotych (art. 1052 k.p.c.). O gólny je d n a k czas tr w a n ia are sz tu nie m oże w te j sam ej sp ra w ie p rzekroczyć 6 m iesięcy (a rt. 1053 k.p.c.), ta k ja k było rów nież pod rząd em d aw nego k.p.c.
P rz y w y k o n y w an iu orzeczenia poleg ająceg o n a obow iązku za n ie ch a n ia przez d łu ż n ik a, n ależ y m ieć n a u w ad z e p rze p isy a rt. 480 § 2 k.c. (odpow iednik a r t. 247 § 2 k.z.) oraz a rt. 1051 k.p.c. W ygodniej za te m ju ż w pozw ie dom agać się tego, oo później okaże się zapew ne konieczne w p o stę p o w an iu egzekucyjnym . P rz y w y k o n y w an iu zaś orzeczenia polegającego n a obow iązku d ziała n ia ze stro n y d łu ż n ik a n ależy m ieć n a w zględzie p rz e p is a rt. 1050 k.p.c. W p o ró w n a n iu z d aw n ą p ro c e d u rą (art. 837 d.k.p.c.) p rze p is te n p o m ija słow a „jeżeli te g o n ie p o sta n o w iono ju ż w sam y m ty tu le eg z ek u c y jn y m ”, p o n iew aż p ra w o m a te ria ln e n ie d aje p o d sta w y do w y d a n ia ta k ieą o orzeczenia p rze z sąd w w y ro k u .
Z ac y to w an e p rze p isy d a ją w raz ie ich sp raw n eg o rea lizo w a n ia dość d u żą g w a ra n c ję w y m u szen ia w y k o n a n ia orzeczenia.
*
R e asu m u jąc , w y d a je się, że p o sta w io n a n a w stę p ie teza, iż och ro n a czci w d ro d ze p o stę p o w a n ia cyw ilnego m oże dać g w a ra n c je ochrony n ie go rsze n iż o ch ro n a czci w drodze p o stę p o w an ia kairnego — je s t słuszna. N ależy je d n a k dodać, że czasam i m oże się okazać, iż dopiero obie te fo rm y z a g w a ra n tu ją p e łn ą ochronę.
B IB L IO G R A F IA : S . G r z y b o w s k i : O c h r o n a d ó b r o s o b i s t y c h w e d ł u g p r z e p i s ó w o g ó l n y c h p r a w a c y w iln e g o , W a r s z a w a 1957. S . G r z y b o w s k i : R o s z c z e n ia z a r t . 11 p .o .p .c . i p r o j e k t k o d e k s u c y w i l n e g o P R L , P i P n r 2 z 1957 r . I J . W i t e c k i : O s o b y i i c h z d o l n o ś ć d o c z y n n o ś c i p r a w n y c h , P N n r W —12 z 1950 r . Z . R a d w a ń s k i : z a d o ś ć u c z y n i e n i e p i e n i ę ż n e z a s z k o d ę n i e m a j ą t k o w ą — R o z w ó j i f u n k c j a s p o ł e c z n a , P o z n a ń 1956. A . S z p u n a r : Z a d o ś ć u c z y n i e n i e z a s z k o d ę n i e m a j ą t k o w ą w k o d e k s i e c y w i l n y m , P i P n r 3 z 1965 r . A . O h a n o w 1 c z , J . G ó -r s k i : Z o b o w i ą z a n i a — Z a r y s w e d ł u g k o d e k s u c y w i l n e g o — C z ę ś ć s z c z e g ó ł o w a , w y d . 3, W a r s z a w a - P o z n a ń , 1966. S . S z e r : P r a w o c y w i l n e — C z ę ś ć o g ó l n a , w y d . 3, W a r s z a w a 1962. A . W o l t e r : P r a w o c y w i l n e — Z a r y s c z ę ś c i o g ó l n e j , w y d . 2, 'W a rs z a w a 1963.
ADAM ZIELIŃSKI
Postępowanie sqdowe w sprawach o roszczenia
pracowników w świetle zasady rozporzqdzalności
Z a sa d a rozporządzalności (dyspozycyjności) w iąże się z p ro b le m a ty k ą g ran ic au to n o m ii stro n w zak resie ro zp o rzą d zan ia ich p ra w a m i m a te ria ln y m i i proceso w y m i w p o stę p o w an iu cyw ilnym . D otyczy ona trz e c h głów nych zag ad n ień , a m ia now icie:
a) w szczy n an ia p o stęp o w an ia,
b) w y zn a cz an ia z a k re su p o stęp o w an ia,
