192
R E C E N Z J EM ieczysław Marczuk, W A L K A Z W IĄ Z K U N A U C Z Y C IE L S T W A POLSKIEGO O P O STĘ PO W Y P R O G R A M O Ś W I A T O W Y 1919—1939, Nasza K sięgarnią, War szawa, 1970, s. 479
W „Bibliotece Historycznej ZNP” ukazała się nowa, cenna pozycja doty cząca historii Związku N auczycielstw a Polskiego w okresie m iędzywojennym . Tem atem m onografi M. Marczuka jest w alka postępowego nauczycielstw a p ol skiego o dem okratyczny program ośw ia ty oraz jego realizację. Autor zaczerp nął m ateriał przede w szystkim z terenu Lubelszczyzny, gdzie w okresie m ięd zy w ojennym kształtow ał się jeden z n aj bardziej postępowych w kraju ośrodków ruchu związkowego. Poza tym cechy charakterystyczne dla szkolnictwa lu b el skiego utrzym ują się na poziomie śred niej krajowej.
Autor w ykorzystał bogaty m ateriał źródłowy, zebrany w Archiwum Akt N owych (akta M inisterstw a WR i OP, zespół TNSW, niektóre zbiory MSW), Archiwum Zakładu H istorii Partii, A rchiwum Zakładu Historii Ruchu L u dowego oraz w Archiwum Zarządu Głó w nego Związku N auczycielstw a P olsk ie go. Najcenniejszego i najmniej znanego m ateriału źródłowego, uzupełniającego luki w dotychczasowych opracowaniach, dostarczyły akta Zarządu Okręgu ZNP w Lublinie, oddziałów i ognisk zw iąz kowych z Lubelszczyzny oraz przecho
w yw ane w W ojewódzkim Archiwum
Państw ow ym w Lublinie Akta W ydziału Społeczno-Politycznego Urzędu W oje wódzkiego Lubelskiego i niektórych sta rostw powiatowych. Oprócz źródeł archi w alnych uwzględnił również źródła dru kowane (np. w ydaw nictw a związkowe), m ateriały statystyczne oraz prasowe. Szczególnie cenne są tu m ało dotąd w y korzystane zw iązkow e czasopisma tere nowe, jak np.: „Ognisko N auczycielskie”, „Gazeta Pow iatu Łukowskiego”, „Podla sie”, „Zew Szkoły”, „Praca”, „Gazeta W łodawska”, w ydaw ane na terenie w o jew ództw a lubelskiego.
Monografia składa się z czterech
rozdziałów, w stępu i zakończenia. Układ pracy jest rzeczowy, a w obrębie roz działów — chronologiczny. Autor kon centruje się na trzech podstawowych postulatach postępow ego programu ośw ia towego, odpowiadającym trzem zasad niczym rozdziałom: jednolitości i nieza leżności szkolnictw a oraz powszechności kształcenia.
Rozdział I, „Geneza nauczycielskie go programu ośw iatow ego”, przedstawia kształtow anie się programu oświatowego przed I w ojną św iatow ą i w czasie w oj ny. Szeroko om ówiony został pierwszy ogólnopolski zjazd ośw iatow y — Sejm Nauczycielski — na którym ostatecznie w ykrystalizow ał się postępow y program oświatowy. Autor scharakteryzował rów nież sytuację gospodarczo-społeczną Lu belszczyzny oraz ukazał kształtowanie się lubelskiego ośrodka nauczycielskiego.
W rozdziale II, „Walka o jednoli tość szkolnictw a”, autor daje obraz w a l ki nauczycielstw a zw iązkow ego o w pro wadzenie i utrzym anie jednolitej szko ły. Podkreślając nierozerwalny związek realizacji jednolitości szkolnictw a z sy tuacją gospodarczo-społeczną i politycz ną kraju, przedstaw ia w alk ę o realizację tego postulatu wyrażającą się w pierw szym okresie niepodległego bytu pań stw ow ego w dążeniu do likwidacji dwutorowności kształcenia na szczeblu podstawowym. Po uchwaleniu Ustaw y o ustroju szkolnictwa z 1932 r. w alka toczy się o rzeczyw iste utrzymanie wprowadzonej ustaw ow o jednolitości szkolnictwa. Autor dał też w nikliwą charakterystykę stosunku Zarządu G łów nego ZNP i Zarządu Okręgu w Lublinie oraz lubelskiego nauczycielstw a zw iąz kowego do nowego ustroju szkolnego. Ukazując zw iązkow y program szkoły jednolitej przedstaw ił również niekorzy stne zm iany zachodzące w szkolnictwie polskim, doprowadzające do załamania
R E C E N Z J E
193
jednolitości szkoły. Na przykładzie Lu belszczyzny pokazał obniżanie stopnia
organizacyjnego szkół powszechnych,
głów nie w iejskich, oraz wzrost ilości uczniów w szkołach najniżej zorganizo w anych i spadek ich w pełnej siedm io
klasowej szkole powszechnej, prowa
dzący do dalszego upośledzenia ośw iaty ludowej. U staw ie Jędrzejewiczowskiej przeciw staw ił autor projekty ustroju szkolnego opracowane przez W ładysława Spasowskiego, Antoniego Bolesław a D o browolskiego oraz Mariana Falskiego.
Rozdział III, „Walka o powszech ność kształcenia”, daje charakterystykę stanu i potrzeb szkolnictw a krajowego i lubelskiego oraz przedstaw ia w alkę postępowego nauczycielstw a z narasta jącą katastrofą szkolną w okresie w zm o żonego przyrostu dzieci w w iek u obo w iązku szkolnego. Autor ukazując proces obniżania poziomu szkoły powszechnej przede w szystkim na w si w pierwszej połowie lat trzydziestych oraz pogarsza nie się w arunków pracy i warunków m aterialnych nauczycieli, zwraca uwagę na brak w tym okresie inicjatyw y ze strony ZG ZNP w w alce przeciw zagro żeniu poziomu szkoły powszechnej oraz przeciwstawia tej obojętności central nych w ładz zw iązkowych działalność Zarządu Okręgu i lubelskiego nauczy cielstw a zw iązkowego. Dopiero narasta jący kryzys szkolny oraz radykalizacja nauczycielstw a zw iązkowego doprowa dziły do zm ian ideow ych w ZG ZNP i w ykrystalizow ania się w latach 1935— — 1936 umiarkowanej opozycji, która,
pow oli w łączała się do w alk i lew icy nauczycielskiej prowadzonej pod k ie runkiem Tow arzystw a O św iaty D em o kratycznej.
Rozdział IV, „Walka o niezależność szkolnictw a”, poświęcony został w alce nauczycielstw a o niezależność i postępo w y charakter szkolnictwa. Autor om a w ia opór w yw ołany próbami podporząd kowania szkolnictw a adm inistracji ogól nej oraz w alk ę z ingerencją kleru w życie szkoły. U kazuje też działalność Okręgu Lubelskiego w okresie strajku pracowników ZNP i zaw ieszenia dzia łalności ZG ZNP, przedstaw iając przy gotow yw anie i prow adzenie akcji p rote stacyjnej na terenie w ojew ództw a lu b el skiego.
M onografia M. Marczuka charakte- - ryzuje się skrupulatnym w ykorzysta niem bogatego m ateriału źródłowego oraz jasnością układu. Autor na przy kładzie w ojew ództw a lubelskiego kreśli jasny i przejrzysty obraz kształtow ania się zw iązkow ego środowiska n auczyciel skiego, ukazuje krystalizow anie się d e m okratycznego programu ośw iatow ego oraz postępującą radykalizację nauczy cielstwa. M onografia ta jest cennym przyczynkiem do badań nad postępo w ym ruchem nauczycielskim w Polsce; w nosi w iele now ych inform acji odnoszą cych się nie tylko do ruchu zw iązkow e go, ale i uzupełniających badania nad szkolnictw em powszechnym w okresie m iędzyw ojennym
• Wanda Garbow ska
Roman M archwiński, S Z K O Ł Y POLSKIE N A W A RM II 1929—1939. PRZEG LĄD WSPOMNIEŃ, Rozprawy i M ateriały Ośrodka Badań Naukow ych im. W ojciecha Kętrzyńskiego, W ydawnictwo Pojezierze, Olsztyn 1970, ss. 206
Szkolnictwo i ośw iata na Warmii, Mazurach i Pow iślu w okresie m iędzy wojennym odegrały w ażną rolę w w alce o zachow anie polskości wśród Polaków zam ieszkałych na tych terenach. Z w łasz cza szkoły polskie m iały znaczne zasługi w umacnianiu polskiej kultury. Toteż
zainteresow anie historyków ośw iaty tym problemem jest duże, co znalazło odbicie w opracowaniach poświęconych d ziałal ności tych szkół oraz ludzi z nim i zw ią zanych. Książka Romana M archwińskie- go jest kolejną pozycją, napisaną z ok a zji czterdziestolecia działalności szkół 13 — R o zp raw y z dziejów ośw iaty
