L I S T Y D O R E D A K C J I
S zanow na R edakcjo!
PO LSK IE PAMIĄTKI MASOŃSKIE W WILNIE
C zy teln ik ó w „P rz e g lą d u H istorycznego” z a in te re su je b y ć może poniższa in fo r
m a c ja o polsk ich p a m ią tk a c h p rze ch o w y w an y ch obecnie w M uzeum H istoryczno- E tn o g raficz n y m w W ilnie.
W W ilnie loże m a so ń sk ie p o ja w iły się w la ta c h siedem dziesiątych osiem nastego stu lec ia. P o ich k a s a c ie w 1822 r. p o ja w iły się znów w p o czątk u X X w. i były czynne w la ta c h I I R zeczypospolitej.
Istn ie n ie w ielu lóż m a so ń sk ic h n a ziem iach b. W .Ks. L itew skiego sp rzy ja ło zb ie ra n iu p a m ią te k m a so ń sk ic h p rz e z w o ln o m u la rzy lu b inn y ch kolekcjonistów . W śród zb ieraczy m a so n ik ó w szczególnie w yróżnił się T adeusz S ta n is ła w W róblew ski.
U rodzony w W ilnie 8 lis to p a d a 1858 b y ł synem E ustachego i E m ilii z B eniow skich.
W ic h dom u, po śm ie rc i o jca (b ra ta E ustachego) w y ch o w y w ał się W a le ria n W ró b lew ski, p o w sta n iec 1863 r i g e n e ra ł K o m u n y P a r y s k i e j1.
T. W róblew ski uikońazył gim nazijum w W ilnie, stu d io w a ł w A kadem ii M edyko- -C h iru rg icz n ej w P e te rsb u rg u , gdzie s ta ł się członkiem G m iny S ocjalistów Polskich.
S tu d io w ał później n a W y d ziale L e k a rs k im U n iw e rsy te tu W arszaw skiego. A re szto w a
n y w W arszaw ie, p rz e b y w a ł p tm a d r o k w C y ta d e li; odw ied zała go ta m M a ria K onop
n icka, k tó r a pod w ra ż e n ie m ty c h sp o tk a ń n a p isa ła sw oje „C redo”.
W s ie rp n iu 1881 r. zesłano go n a S yb erię ,skąd w ra c a w 1883 r. do P ete rsb u rg a , p o d ejm u ją c s tu d ia n a W ydziale P ra w a . K ończy je w 1886 r. ja k o k a n d y d a t n au k p ra w n y c h i p o d e jm u je a p lik a c ję a d w o k a c k ą u W. S pasow icza.
Po śm ierci rodziców , w ra c a w 1891 r. do Wilina, pro w ad zi ta m k a n c e la rię adw o
k ac k ą i je st ra d c ą p ra w n y m Z a rz ą d u K olei P o lesk iej. W y stęp u je p rze w a żn ie w s p r a w ach polity czn y ch ; ty lk o w la ta c h 1905—7 w y stą p ił w 470 procesach politycznych w W arszaw ie, P e te rsb u rg u , M oskw ie ,K ijow ie, W ilnie, O dessie, B iałym stoku, G ro d nie i innych m iastach.
Założył w W iln ie „T o w arzy stw o S zu b raw có w ”, k tó reg o członkam i m .in. byli d r M inkiew icz, d r D em bow ski, W ęcław ski, J . Klobt; było to coś w ro d z a ju loży m a sońskiej, chociaż n ie w szyscy członkow ie byli w o ln o m u la rz a m i2. Z ak u p ił m .in.
księgozbiór m osk iew sk ieg o m a so n a I. Je ła g in a . W śród jego zam iłow ań „poczesne m iejsce zajęło z b ie ra n ie m a te ria łó w dotyczących w o ln o m u la rstw a, zarów no d ru k o w anych i p isem nych, ja k i ró żn y c h szczątków m a te ria ln y c h ” 3.
W m ie sz k a n iu sw y m p o sia d a ł ^tajem niczy, n astro jo w y pokoik »m asoński«
z w itry n a m i p ełn y m i in sy g n ió w Dzieci W dow y różnych lóż, 'litew skich i polskich, w y b ity cały d y w an a m i, z su fite m i d rz w ia m i w p e rsk im p e rk a le , z lu stre m ciem nym , p rze p aśc isty m , b la d o o d b ija ją c y m tw a rz e w zim nej tafli, otoczonej czarną
1 V. A b г a m a v i с z i u s , T a d a s V r u b le to s k is , W iln o 1960, s. 4. o T. W r ó b le w s k im p or.
Z. P o n a r s k i , A d w o k a t T a d e u s z S t a n i s ł a w W r ó b l e w s k i [ w : ] S z k i c e z d z i e j ó w a d w o k a t u r y p o l s k i e j , B ib lio t e k a „ P a l e s t r y ” , W a r sz a w a 1976.
2 L . H a s s , D z i a ła ln o ś ć w o l n o m u l a r s t w a p o l s k i e g o w la ta c h 1908—1915, K H 1967, n r 4, s. 1059,
3 L . K r z y w i c k i , W s p o m n i e n i a t. II, W a r sz a w a 1958, s. 94.
P R Z E G L Ą D H IS T O R Y C Z N Y , T O M L X V 1 I, 1 Ш , z e s z . 2.
326
L IS T Y D O R E D A K C J Ir a m ą ” ··. F o to g ra fia d y w a n a , w ra z z krzy żem m aso ń sk im z zegarem , z n a jd u je się w ro sy jsk iej p u b lik a c ji o m a s o n e r ii5.
P odczas I w o jn y św ia to w e j p ozbaw iony śro d k ó w utrzym ania, „formalnie się głodził”, zachow ał je d n a k w całości sw e zbiory ·. P óźniej b y ł ra d c ą p ra w n y m T ym czasowego R ządu R ew olucyjnego L itw y, re d a k to re m u s ta w rząd o w y ch i d y rek to rem C e n traln eg o A rchiw um .
Z m a rł 3 lipca 1925 r. w W ilnie, żegnany przez „ b ra c i” a d w o k a ta W itolda A b ra m ow icza i sędziego J a n a P iłsu d sk ieg o (b ra ta m a rsz ałk a), L itw in ó w i B iałorusinów , księży k ato lick ich i 'praw o sław n y ch oraz środow isko b ib lio te k a rs k ie , p am ię ta ją c e 0 n im do dzisiaj 7.
K sięgozbiór jego ocalał, a n ie k tó re p a m ią tk i m a so ń sk ie z jego zbiorów z n a jd u ją się w M uzeum H isto ry cz n o -E tn o g ra ficzn y m w W ilnie. K ata lo g m uzeum zaw iera fo to g ra fie n ie k tó ry c h e k s p o n ató w m asońskich, fig u ru ją c e w śród ekspozycji zabytków z X IX i X X w. 8.
W śród fa rtu sz k ó w m aso ń sk ich z ubiegłego w ieku, zn a jd u ją c y c h się w M uzeum , jeden z białej irchy, n iegdyś b y ł w łasnością B a rtło m ie ja B eniow skiego, em ig ran ta polskiego. B ogata k o le k c ja kolorow ych szarf i w stęg m a so ń sk ich (z n ap isam i h e b ra j
skim i i zn a k am i sk rzy żo w an y ch kluczy, k rzy ż u jąc y ch się gęsich p ió r itp.) uzu p ełn ia stró j m asoński, o b ejm u ją cy ta k ż e oznaki lożowe i jubileuszow e rozm aitych k sz tał
tó w (w p o staci krzyży, w ielo ra m ie n n y ch gw iazd, ro z w a rty c h cyrkli) z m o nogram am i lóż i innym i.
O znaki p rze d staw io n e w k a ta lo g u są w fo rm ie: o śm io ra m ie n n ej gw iazdy z n a
pisem w o toku „U nio C h a rita tis ”; k rzyża greckiego z lite ra m i n a 4 ra m io n a c h (gór
nym — O [znak loży], d o ln y m „O. W ”, lew y m — „ G ” i p ra w y m „M ”); ro zw arteg o cy rk la z m on o g ram em „G L ” w e w n ą trz (loży „G orliw y L itw in ”).
S zereg p u c h a ró w obrzędow ych o ro zm a ity c h k s z ta łta c h p o sia d a rż n ię te znaki, n ap isy , sym bole. N iek tó re m a ją d aty : „1817”, in n e zaś naz w ę w y tw ó rc y „B. W eg
n e r ”, p o w ta rz a ją c ą się n a w ie lu sziklanych w y ro b a ch . W ystaw iono ta k ż e m. in. ta k ie przedm ioty, ja k la m p k i do św iec, sto lik do fa je k , s to ja k i do lam p.
In te re s u ją c e są: m e ta lo w y k u b eczek z d a tą 5820 <1820 r.), ta le rz y k żelazny z loży
„G orliw ego L itw in a ” , b o g a ty w e w zory m aso ń sk ie, w a g a (należąca do L u d w ik a K a ro la A bram ow icza), m e talo w y k u b e k (w łasność K az im ie rz a K on try m a), m ło tk i lo
żowe (biały i czam y ) i ime p rz e d m io ty uży w an e w lożach lu b stan o w iące w łasność poszczególnych w ile ń sk ic h m asonów .
Z w ra ca uw agę ozdobny o k rą g ły sto lik n a trz e c h n ó żk ach , m iędzy k tó ry m i w y stę p u je sz eścioram ienna g w iazda z blatem , n a k tó ry m um ieszczono w iele rysunków , znaków i sym boli. W idzim y n a n im siedzącego za stołem m istrz a , oddzielonego dw o
m a k o lu m n a m i od sto jąc y ch m iędzy k o lu m n a m i po trze ch uczni i czeladników , gw iazdę sześcioram ienną, po d k tó r ą Pogoń litew sk a , a n a d n ią w ize ru n ek b u d y n k u 1 łu k u triu m faln eg o , obok zaś sześć se rc (po trz y z k aż d ej strony). Pod m istrz em — trz y ra m ie n n y św iecznik, łabędź, w aga, znicz płonący, a k a c ja i in. sym bole. Wokół
tego sz n u r łączności z sied m io m a w ęzłam i, poza k tó ry m siedzący m istrz, zaś dokoła sz n u ra cy fry rzy m sk ie, lite ry i znaki.
W ystaw iono ta k ż e o le jn y p o r tre t M ichała R om era (z loży „G orliw y L itw in ”), po k asa c ie lóż członka Tow. P atrio ty czn eg o i W o ln o m u la rstw a N arodow ego oraz p o rtre ty ^p ro fe so ró w U n iw e rsy te tu W ileńskiego, z k tó ry c h w ielu było m asonam i.
W M uzeum są ta k ż e w y k azy członków lóż, księgi m asońskie, np.: „Tym czasow e Z asa d y Tow . W olno m u larsk ieg o R eform ow anego, zostającego jeszcze w s ta n ie re
* H . R ., W s p o m n ie n ia , „ P r z e g lą d w i l e ń s k i ” 1925, n r 12.
5 M a s o ń s tw o w j e g o p r o s z t o m i n a s t o j a s z c z i m t. I I , M o t k w a 1915 s . 227, 240.
• T a d e u s z W r ó b le to fłct ( z a r y s ż y c i a ) , „ P r z e g lą d W ile ń s k i” 1925, n r 12.
i S ł o w n i k P r a c o w n i k ó w K s i ą ż k i P o l s k i e j , W a r sz a w a —Ł ó d ź , 1972, s . 991.
« L d e tu v o s T S R I s t o r ij o s - E t n o g r a f ij o s M u z ie ju s , W iln o 1970, s. 94 n . ( w ję z . lit .).
L IS T Y D O R E D A K C J I
327
fo rm i stanow iącego lożę G.: L :. R eform ow anego”, z ro k u 5818 (1818), pochodzące ze zbiorów p ro f. J a n a W olfganga. J e s t ta k ż e C odex S zu b raw sk i R eno v atu s z d a tą A. D. M C M IX (d ru k J. Zaw adzkiego) oraz księga rę k o p iśm ie n n a z w ierszam i „szu
braw có w ”, w śród k tó ry c h je d e n K oźm iana, d a to w a n y je s t 8 sty czn ia 1900:
By m y śl w y razić w olnem i słow y A zn ieść sw aw olę N ie d am y m ie jsc a d la białogłow y
W szu b raw có w kole” .
N iniejszy p rzeg ląd p a m ią te k m asońskich w W ilnie nie je s t w y cz erp u jąc y , z w ra ca je d y n ie uw agę n a m ożliw ość d o ta rc ia do p a m ią te k zw iązanych z dziejam i w ol
n o m u la rstw a litew skiego i polskiego.
Rzeczą b a rd z ie j k o m p e ten tn y ch będzie d o k ła d n e ich opisanie, z a k w a lifik o w a n ie zgodnie z p rz y ję ty m i z a sa d am i i zao p atrzen ie w łaściw ym k o m e n ta r z e m 9.
Zenow iusz Pona rski
* P r z y k ła d e m m o ż e s łu ż y ć k a t a lo g : P a m i ą t k i m a s o ń s k ie w z b i o r a c h M u z e u m O k r ę g o w e g o w T o r u n iu , T o r u ń 1970, z e s z k i c e m L . H a s s a : Z d z i e j ó w w o l n o m u l a r s t w a w T o r u n iu ,
