1
O 3 ^1 SPIS ZAWARTOŚCI TECZKI — ‘• w w
C^l ?4 f 1 A H &■ vi i/v tc ą
i ę'(, fe. Ą
I. M ateriały d o k u m e n ta c y jn e 1/1 - relacja właściwa /
I/2 - dokumenty (sensu stricto) dot. osoby relatora I/3 - inne materiały dokumentacyjne dot. osoby relatora
II. M ateriały u zu p e łn ie n ia ją ce relację
III. Inne m ateriały (zebrane przez „relatora” ):
II1/1- dot. rodziny relatora
III/2 - dot. ogólnie okresu sprzed 1939 r.
III/3 - dot. ogólnie okresu okupacji (1939 -1 9 4 5 ) III/4 - dot. ogólnie okresu po 1945 r.
III/5 - inne...
IV. K o re sp o n d e n cja
V. W yp isy ze ź ró d e ł [tzw.: „nazwiskowe karty informacyjne"]
VI. F o to g ra fie
2
S P I S Z A W A R T O Ś C I T E C Z K I - f f i/ W .
\]\.
Relacja Ul(Mh <Ł
L/2. M ateriały uzupełniające relację
II. Dokumenty nie związane bezpośrednio z relacją
III. Inne dokumenty
IV. Korespondencja bieżąca
V. Nazwiskowe karty informacyjne « /
HVI. Fotografie
" f h h
3
4
/ I R e l a c j a H e n ry k i Czaplowej
odnośnie własnego u d z i a ł u w wa lk a ch o n i e p o d l e g ł o ś ć w l a t a c h o k up a cj i h i t l e r o w s k i e j .
1. R e l a c j a dotyczy osoby w ł a s n e j .
£. Henryka Cz ap la z d . B r z o z o w s k a , córka Wawrzyńca i K o n s t a n c j i z C i s z e w s k i c h , u r . d n i a 3 s t y c z n i a 1912 r . w Z a w i e r c i u ,
przed wojną n a u c z y c i e l k a s zk ó ł podstawowych, po wojnie p r ac ownik umysłowy,
wy k sz ta łc e n ie ś r e d n i e . U k o ń c z y ł a m Państwowe Se mi nari um N a u c z . Żeńsk.w Z a w i e r c i u .
*>. Wychowanie w d omu, szkole i h a r c e r s t w i e , którego byłam cz ł on ki e m , pparte na m ił o ś c i o j c z y zn y i b l i ź n i e g o - stworzyło ze mnie j e d no stk ę p a t r i o t y c z n ą i s p o ł e c zn ą .
Jako n a u c z y c i e l k a oraz h a r c e r k a w duchu tym wychowywałam po wi e
rzo n ą mi dz ia t w ę w s z k o l e , d zi at w ę i m ło d z ie ż w h a r c e r s t w i e . Obowiązkm zawodowe i sp ołeczne p e ł n ił a m z za m ił o w a n ie m ,t o też d z i a ł a l n o ś ć na tych dwu p o l a c h uważam za nawsk roś p a t r i o t y c z n ą . Byłam oddaną i d e i h a r c e r k ą .P o k o c h a ł a m o r g a n i z a c j ę Z . H . P . p d 13-go roku ż y c i a . S z y b k o d os tr ze ż on o we mnie z d o l n o ś c i o r g a n i z a c y j n e i p r z e w o d z e n i a , w i ę c z ostałam za stępow ą i j u ż w ok re s i e n a u k i w S e mi narium prowadziłam z a s t ę p , a p r z e z o s t at ni e trz y l a ta dru ż y nę , / s e m i n a r i a I n ą /
Po s k o ń c ze n iu szkoły prowa dzi ł am 9-tą drużynę że ńską i m . K r ó l . J a d w i g i w Z a w i e r c i u . B y ł a to drużyna p o z a s z k o l n a przy Komendzie H u f c a . N a l e ż a ł y do nej d z i e w c z ę t a ze środowiska r o b o t n i c z e g o . W drużynie z na jdowały r a d ość ż y c i a . Ć w i c z e n i a , z a b a w y , w y c i e c z k i , b i w a k i , o b o z y , w ę d r ó w k i , o g n i s k a - z a j ę c i a oparte na me todach h a r c e r s k i c h , budowane na Prawie Ha r c e r s k im - p o zw a la ł y wychowywać p i ę k n ą , p a t r i o t y c z n ą m ł o d z i e ż .
P rowadz iłam z a stęp d z i ew cz ą t tej d r u ż y n y , d o któr e j potem ws tępo wały także ab s ol we n tk i se minarium,w 9-cio dni owej wędrówce
w czerwcu 1 9 37 roku S z l a k i e m O r l i c h Gni azd / J u r y Krakowsko-Wie l u ń s k i e j /
Sama p r ze s z ł a m w ie le ob oz ów,któ re w yrobiły we mnie h a r c e r s k ą pos
t a w ę .S a m o d z i e l n i e p rowa d z ił a m obozy i kursy oraz k o l o n i e h a r c , czasem bywałam wyz naczona p r z e z Komendę Chorągwi.
Tak n p . w roku 1935-tym z ram ie n ia Komendy Chorągwi byłam d e l e g o wana ja ko k i e r o w n i k k o l o n i i d z i e c i i mł o dz ie ży Ma P o l s k i e j Ma
c i e r z y S z k o ln e j w Gdańsku.
Ko lo n ia odbyła s ię w B orach T u c h o l s k i c h k / K a r t u z .
Z m i s j i tej czułam s ię bard zo dumna .Tu s p e ł n ił a m poważne zad an i e p a t r i o t y c z n e . Dostałam pod opie k ę d z i e c i i do-rastające p a n i e n k i , częśc io w o h a r c e r k i , r o d z i n p o l s k i c h w G d ań sk u, k tó r e słabo po p o l sku m ó w i ł y . T u w o t o c z e n i u po ls k i m - mogły podci ą gn ąć s i ę w o p e r o
waniu ojc zysty m ję z y k i e m .
Otwarcie k o l o n i i wobec wł ad z terenowy ch i p r z e d s t a w i c i e l i P o l s k . M ac i e r z y S z k o l n e j i zro z u mie nie r o l i , j a k ą p e ł n i ć miały w p r z y s z
ło ś c i organ iz owane tu p o l s k ie ko lo n ie - na r u b i e ż a c h n a s z y c h ziem, gdzie p a no sz yła s ię butna m ł o d z ie ż h i t l e r o w s k a , dawało mi g ł ę b o ką s a t y s f a k c j ę i p o bu d za ł o a m b i c j ę , a b y j a k n a j l e p i e j wywi ązaę s i ę z tego p a t r i o t y c z n e g o z a d a n i a .
P r a cu ją c stale czyn nie w Z . H . P . - p o d nosiłam swe k w a l i f i k a c j e o r g a n i z a c y j n e . Ukończ yłam kurs i zdobyłam próbę d r u ż y n o w e j , zdobyłam
s t o p i e ń p o dh a r c m i s t r z y ni w I n s t r u k t o r s k i e j Szk ol e na B u c zu . / k . S k o c z o w a /
W roku 1 9 3 7 / 5 8 otrzymałam e t a t n a u c z y c i e l s k i w S zk o le S o w s z . n r . 5 w Dąbrowie G ó r n i c z e j .
W tym samym c z a s i e zos ta łam mianowana Komendantką Hu fc a Ż e ń s k . H a r c . w tym m i e s c i e .
5
H u f i e c ten od pewnego cz a s u "ma rtwy ” , brak było h u f c o w e j , musiałam zorg an izo wąd .
Oprócz tego pr owadzi łam żeńską drużynę h a r c e r s k ą przy szkole n r . 7.
Ni ektó re d z i e w c z ę t a tej d rużyny p r z e s z ł y pod mym ki e r u n k i e m kur s dla zastęp owych w okresie wakacyjnym roku s z k . 1938/39 mając o k a z j ę b l i ż s z e g o p o zn a ni a o r g a n i z a c j i h a r c e r s k i e j i pokochania i d e i .
Ni ektó re z n i c h , s t a n ę ł y do pracy h a r c e r s k i e j w wyzwolonej o j c z y ź n i e zajmując poważne fu n k cj e : w Komendzie H u f c a , w ś r ó d zuchó w,w Komen
dzi e Chor ągwi.
4 . Zawi erc ie l e ż a ł o w p o b l i ż u g r a n i c y n i e m i e c k i e j , stąd możli wość s z y b ki eg o wkr oc z eni a wroga.Wobec t ego wybrałam s i ę w V u c i e c z k ę " z myślą z g ł o s z e n i a s i ę do w o j s k a , g d z i e ś - gd z i e s i ę stworzy s i l n y opór.
N i e s t e t y , wojsko nie po trz eb owa ło o c h o t n i c z e k .
"f^Po powrocie do domu do Z a w ie rc ia - w końcu w r ze ś n i a z ł o ż y ł a mi wizy- ->tę h a r c e r k a , i n s t r u k t o r k a z S o s n o w c a , P r z y j e c h a ł a , by zo r ie n to w a ć s i ę ,
czy jestem gotowa p odj ąć p ra cę k o n s p i r a c y j n ą .
O d p o w i e d z i a ł a m z d e c y d o w a n i e , że n i e s z t u k a k o c h a ć o j c z y z n ę i p r a c o w a ć d l a n i e j , g d y w o l n a , t e r a z t y m b a r d z i e j j e s t e m g o t o w a .
Otrzymałam p r o p o z y cj ę / j a k s i ę ok aza ło taką samą otrzymała ko m . h u fc a ż e ń s k . w Z a w i e r c i u U rsz u l a L e s z c z y ń s k a / zo r g a n iz o w a n i a k o l p o r t a ż u k o n s p i r a c y j n e g o pisma "Na sze S p r a w y " z Sosnowca do Za w i e rc i a i Myszko wa.Pi smo miało więc p r z e c h o d z i ć p r z e z / c z ę ś c i o w o / h u f i e c że ńs ki h a r c . w Dąbrowie G ó r n i c z e j , a na s t ę p n ie p r z e z h u f i e a z a w i e r c i a ń s k i .
W pracę k o l p o r t e r s k ą tego pisma wciągnęłam dwie s tar sz e h a r c e r k i mego h u f c a . J e d n ą z Dąbrowy G ó r n i c z e j , drugą z Gołonoga.
IColporterki d als z e były ju ż z h u f c a Z a w i e r c i e .
Tak więc z or gan iz ow a n y z o s t a ł k o l p o r t a ż " N a s z y c h S p r a w " z Sosnowca do Za wi er c i a i Myszkowa p r z e z p o sz c ze g ó l n e punkty terenowe na t r a s i e \ /S o s n o w i e c punkt wy j śc io wy , D ąb row a G ó r n i c z a , G o ł o n ó g , W y s o k a k / Ł a z ,
Zawierc ie ,Mjnszków/
"Nasze Sp ra wy " nasu wały nam /h a r c e r k o m i ns truk tork om i memu mężowi S t a n i s ł a w o w i / m y ś l stw orz e ni a wła snego pisma terenowego w Z a w i e r c i u . Rozmawialiśmy w gronie j . w . n a n u r t u j ą c y nas t e m a t , n i e s t e t y warunków nie było .
Mąż mój S t a n i s ł a w był równie ż ha rce rze m i prawdziwym p a t r i o t ą , j e g o na da l nu rt ow ał n a s z wspólny p r oble m.
Uczy ł w miejscowym Gimnazjum K u p i ec ki m S t o w a r z y s z e n i a Kupców S o l s k i c h ; jEx2EK±a:3CSiia które ze względu na swój c h a r a k t e r zawodowy, było c z y n n e . Najp r aw dop odo bn iej dy rektorowi C hr z a n o w s k i e m u , z którym ży \ w p r z y j a z n y c h s to s u nk ac h i kt óry był P o l a k i e m , p a t r i o t ą , d a w a ł do c z y t a n i a
'Nasze S p r a w y " . \\^-r
Pewnego dnia w m-cu październiku^<t5oąż zakomunikował m i , ż e mia sto b ę dzie miało własne p i s m o . D y r e k t o r z g o d z i ł s i ę za ją ć sprawą.
Dy rektor - Wacław C hrza nowsk i z a w i ą z a ł p i e r w s z ą t a j n ą o r g a n i z a c j ę p a t r i o t y c z n ą pod na zwą " P ł o m i e ń " , k t ó re j głównym zadanie m s t a ł o s i ę wydawanie pisma pod tym samym tytułe m t . j . "P ł o m i e ń "
S i e d z i b ą o r g a n i z a c j i i r e d a k c j i b y ł a s z k o ł a .
Dyrektor W . C h r z a n o w s k i by ł sz e fem o r g a n i z a c j i oraz głównym o r g a n i z a t o rem i red aktorem wydawnictwa " P ł o m i e ń " . Z o rg ani zo wa ł komitet r e d a k c y j ny pr zew ażn ie w o p a r c iu o młodych l u d z i / a b s o l w e n t ó w swej sz ko ły
lub* in n y c h , stude n t a prawa i osoby z a d m m n . s z k o l n e j /
Mąż mój był w s p ó ł or ga n iza tor em i cz ło nk i em ko m i t e t u r e d a k c y j n e g o z f u n k c j ą s k a r b n i k a . Współpracował b e z p o ś r e d n i o z dyrektorem C h r z a nowskim.
Ja współpracowałam z r e d a k c j ą p o p r z e z przygotowywanie wiadomoś ci z n a s ł uc hu rad io wego r a d i a a l i a n t ó w , c o czy niłyśmy razem ze s z w a g i e r k ą
Mar ią C z a p l a , p r z e k a z u j ą c je za p ośred nictwe m męża do r e d a k c j i . Byłam n a s tę p n ie k o l p o r t e r k ą " P ł o m i e n i a "
Poważną k o l p o r t e r k ą była równ ież moja mama ś . p . K o n s t a n c j a B r z o z o w s ka .
6
- 3 -
Już w k o ńc u p a ź d z i e r n i k a u k a z a ł s i ę p i e r w s z y numer " p ł o m i e n i a " , początkowo gaz etka wyc hod ziła n i e r e g u l a r n i e . Od gru dn i a pismo z a c zę ł o s i ę ukazywać r e g u l a r n i e , r a z w t y g o d n i u .
" p ł o m i e ń " w swych a r t y k u ł a c h , p o e z j i , w i a d o m o ś c i a c h o s y t u a c j i ma f r o n c i e , wzywał do oporu wobec w r o g a , d o b oj k ot ow a ni a zapi só w na roboty do N i e m i e c , wz bu dza ł w ia rę w z w y c i ę s t w o , p o b u d z a ł do c z y n u . W zw iązku z powstan iem i P ł o m i e n i a " za n ie c h a n o k o l p o r t a ż u " N a s z y c h S p r a w " . T r w a ł on na n a s z te re n około 2 m i e s i ą c e .
N i e z a l e ż n i e od " P ł o m i e n i a " byłam zap r zy si ęż on y m ż o łn i e rz em Z . W . Z * . Obwód Za wierc ie p e ł n i ą c f u n k c j ę ł ą c z n i c z k i od l i s t o p a d a 1 9 3 9 r .
W d ni u 1-go wr z e ś ni a 194o roku g estap o wykryło " P ł o m i e ń "
5 . Były wstępne a r e s z t o w a n i a , potem w dniu 1 8 . o 9 . 1 9 4 o r . masowe ,w k t ó rym zabrano mego męża.
P o t e m w r ó ż n y c h t e r m i n a c h b y ł y d a l s z e , d r o b n e a r e s z t o w a n i a .
Mnie zab rano w d n iu 1 . 1 o . 1 9 4 o r .
Po chwilo wyc h p r z y s t a n k a c h w p i w n i c a c h mie jscow e g o g e s t a p o , n a s tępnie w w i ę z i e n i u l u b l i n i e c k m m , z o s t a ł a ^ w y w i e z i o n ą do w i ę z i e n i a ś le d c z e g o w Opo lu .
Po p r z e b y c i u w i e l u tygod ni w p o j ed y nc z ej c e l i , p r z e j ś c i u ś l e d z t w a , zn al a zł am s i ę w c e l i z b i o r o w e j , g dzie były j u ż , a r e s z t o w a n e ze mną, trzy h a r c e r k i . ,
W o b e c o b s ł u g i więzie i n n e j m i a ł y ś m y p o s t a w ę g o d n ą .
Za p ro te st z powodu nie otrzymywania p a p i e r u do p i s a n i a l i s t ó w oraz ni e wyprowadzania nas na w i ę z i e n n y s p a c e r , dos taje s i ę je dna z n a s , U rs zu la L e s z c z y ń s k a , a na s t ę p n ie j a , d o c e l i karne j
Tu w w i ę z i e n i u w c e l i zbiorowej wyk orzystujemy znajomość a l f a b e t u Morsa na konta kty z więźniami c e l i g órnej i b o c z n e j . T a m te ż b y l i h a r c e r z e .
Uc zeń U r s z u l i L e s z c z y ń s k i e j - Baryła H e n r y k , r o z p o c z y n a j ą c z nami rozmowę, r o zp o c z y n a ł j ą zawsze od słów na s ze g o hymnu narodowego
" J e s z c z e Po l ska n ie z g i n ę ł a "
P r z e z te k o n t a k t y ż y ł y ś m y c z y m ś w i ę c e j n i ż w ł a s n ą c e l ą .
W y r o k i e m S ą d u S o n d e r g e r i c h t , k t ó r y o d b y ł s i ę w g r u d n i u
1941
r . w K a t o w i c a c h , z o s t a ł a m s k a z a n a n a$ 1 / 2
l a t c i ę ż k i e g o w i ę z i e n i a .Akt o s ka r że n ia o k r e ś l a ł winę j ak o wysoką zdradę " H o c h v e r r a t " , w k t ó rej s i ł ą chcia n o oderwać zieiaie oddawna p r z y n a l e ż ą c e do R z e s z y . /' Śl ąsk, Z a g ł ę b i e btffa. sprani a w t j f L j , fToyr>,'(A\
W wyniku wyroku sądowego zost ał am wy wie ziona do c i ę ż k i e g o w i ę z i e n i a w F o r d o n i e . P o d o b n y los d z i e l i ł y ze mną trzy h a r c e r k i . I c h wyro ki obejmowały; j e d n e j c z t e r y l a t a / b y ć może d l a t e g o , ż e była po wyż szyc h s t u d i a c h / , j e d n e j 3 1/2 la t i j e d ne j 3 lata - c i ę ż k i e g o w i ę z i e n i a .
W F o r d o n i e , gdz ie właśnie p r z y w i e z i o n o nas dla odbywania k a r y , r o z d z i e l o n o nas do różn ych ce l. Wi d y w a ły śm y s ię na o d le g ł o ś ć na w i ę ziennym s pacerze i w pracy w M a l a r n i , g dz i e malowałyśmy dla p r y watnej fir my zabawki d z i e c i ę c e / ż o ł n i e r z y k i /
Wiosną 1 9 4 2 roku pr z et ra ns po r to wa n o na s zup eł ni e n i e s p o d z i e w a n i e i n i e o c z e k i w a n i e do Stammlagru w Sosnowcu,
Tutaj był n a j p o m y ś l n i e j s z y okres n a s z e j tułaczki.^
K o n t a k t y z domem p r z e z o p u s z c z a j ą c e w i ę z i e n i e k r ó t k o w y r o k o w e w i ę ź n i a r k i , p o m o c r o d z i n y - t o o s ł o d a t y c h d n i .
Naśze mamy lu b inne osoby z r o d z i n y r o b i ł y w s z y s t k o , b y pomóc ham w trwaniu , mam na uwadze pomoc d u c h o w ą ,j a k ą s ta no wił o samo w i d z e n ie n a ju k o c h a ń s z y c h t w a r z y , o r a z pomoc żywnościową w p o s t a c i o f i c j a l nyc h pa cz ek oraz dodatkowy ch ,prz e my ca ny ch różnymi sposobami.
N i e s t e t y , w d n i u
17
g r u d n i a1 9 4 2
r o k u s k o ń c z y ł s i ę n a s z p o b y t w S o s n o w c u .Otworzyły się p rz ed nami bramy obozu ko bie ce g o" Oś wi ęc im - B r z e z i n k a "
Nie o p is u j ę obozu i warunków b y t o w a n i a , l i t e r a t u r a na te n temat j e s t j u ż obszer na i b og ata .
Na dmienię t y l k o , ż e warunki te w B r z e z i n c e uświadomił y nam f a k t , ż e nawet w n a t u r a l n y spos ób,można bardz o szy bk o r o z s t a ć s i ę ze świ ate m.
G ł ó d , b r u d , w s z y , b ra k w o d y , ś w i a t ł a , o g r z e w a n i a , nędzne żywie nie i u b r a n i e , ws zy s t ki e te c z y n n i k i powodowały moc c h o r o b , w i e I k i e epidemie
7
- 4 y i
To też n ie pomogła s i ł a d uc h a, w o b e c przemocy s i ł z y e w n ę t r z n y c h . Tu od es zły na w ie cz n oś ć dwie moje d z i e l n e k o l e ż a n k i , h a r c e r k i , t o w a rz y s zk i n i e d o l i od dnia a r e s z t o w a n i a .
T r z e c ia p o z o s t a ł a w Stammlagrze w S os no w c u, o m i ną ł j ą wćwczas
t ra n s po r t do O ś w i ę c i m i a , n a tomia st cze k a ł a j ą inna t u ła c zk a obozowa aż do w y z w o l e n i a .
Wobec grozy obozowej c z ł o w i e k wydawał s ię być b e z s i l n y . N i e m n i e j p a miętałam zawsze o swej godności P o l k i i w miarę możności sta ra ła m s ię c z y n ić d o b r z e .
Sł użyłam p i s a n ie m l i s t ó w w j . n i e m i e c k i m , d z i e l i ł a m s ię p a c z k a m i , otrzymywanymi od N a j u k oc ha ńs ze j Mate ńk i i s i o s t r y , n i e k i e d y z doby wałam o d z i e ż dla i n n y c h , s ł u ż y ł a m r a d ą , s z c z e g ó l n i e starałam s i ę pomagać s tarst ym i słabszy m.
Sama ró wn ież doznawałam pomocy.
W ru chu ko n s p i r a cy j n y m z organizowanym w obozie nie byłym.
Pr ze s zł am wiele c h o r ó b , s t r a c i ł a m z d r o w i e , l e c z s z c z ę ś l i w i e d o c z e kałam w o l n o ś c i .
O piek a B o ż a , c i ą g ł a oddana pomoc r o d z i n y , a s z c z e g ó l n i e mej N a j d ro ż sze j Mateńki - p o z w o l i ł y mi po wrócić na łono r o d z i n y , d o k t ór e j ju ż nie wr óc ił mój m ą ż / z g i n ą ł w O r a n i e n b u r g u / , n i e za sta łam o j c a , któr y zmarł w b i e d z i e życia okupacy jnego i w trosce o swe w i ę z i o n e d z i e c i .
Moja d z i e l n a Mama była n a d a l podporą mego ży c i a od c h w i l i powrotu na wolność / w r ó c i ł a m chora i sta l e musiałam ratować swe z r u j n o w a ne z d r o w i e / d o dnia s w e g o " o d e j ś c i a na z a w s z e ”
S t a ł o s i ę to w l i p c u 1 97 2 r ok u.
Zostałam sam a .J es te m emerytką oraz i n w a l i d ą wojennym I I g ru p y . Rodzeństwo : t . j . s i o s t r ę i bra ta mam w W a r s z a w i e .
8
9
T 5 5 /i<s ł
He nry ka C z a p l a , Z a w i e r c i e , Z a w i e r c i e , dnia 2 7 . 02 . 1 9 7 5 .
N i e d z i a ł k o w s k i e g o 1 o . n
7& CJ
