Pejzaż "ziem odzyskanych"

(1)

12

1/2001

Pejza¿ „ziem odzyskanych”

Reclaimed

wczeœniej i w niemal podrêczniko- wej postaci by³o Zag³êbie Ruhry w Pó³nocnej Nadrenii-Wesfalii. Jesz- cze pod koniec lat 60. dostarcza³o ono 1/3 wartoœci produkcji przemy- s³owej ówczesnej Republiki Federal- nej Niemiec. Wydobycie i przetwór- stwo wêgla, stali oraz metali nie¿elaznych okreœla³o specyfikê tego krajobrazu, w którym ska¿enie atmosfery doprowadzi³o do ca³kowi- tej stagnacji rozwoju œwierka i sosny w tamtejszych lasach. W

tym czasie podjêto pierwsze kroki w kierunku technologicznej i przestrzennej restrukturyza- cji zag³êbia, a jednym z wa¿niejszych jej ele- mentów mia³ siê staæ Re- gionalny System Terenów Zieleni³.

Procesowi rekultywacji tego typu terenów towarzyszy szeroki zakres prac technicznych, jak:

neutralizacja, oczysz-

czenie lub izolacja i hermetyza- cja substancji szkodliwych, zw³aszcza pozosta³oœci przemys³u chemicznego czy koksownicze- go,

zapobieganie zjawiskom osiada- nia gruntu, t¹pniêæ i wstrz¹sów na terenach eksploatacji górniczej, gdzie g³êbokoœæ zmian antropo- genicznych dochodzi do kilkuset metrów poni¿ej powierzchni, profilowanie powierzchni ha³d, zwa³ów i wysypisk, wzmacnianie gruntu, regulacja stosunków wod- nych,

poprawa fizyczno-chemicznej ja- koœci gruntów oraz stanu czystoœ- ci wód,

aktywacja biologiczna,

wyburzenia, rozbiórki oraz za- bezpieczenie pozostawianych te- renów i obiektów, w tym tak¿e ich

Gelsenkirchen. Po rewaloryzacji terenów postindustrialnych proporcje zabudowy do terenów zieleni kszta³tuj¹ siê niemal w granicach 1:1.

Gelsenkirchen. As a result of the renewal of the former industrial areas the pro- portion between the developed land and the green areas is now close to 1:1.

Landscapes

Zasadnicze zmiany w struktu- rze zatrudnienia – przechodzenie ludzi ze sfery przemys³u do sfery us³ug – zapocz¹tkowa³y w drugiej po³owie XX wieku proces wyludnia- nia siê oœrodków monokultury pracy. Zmieni³a siê hierarchia wartoœci konsumpcyjnie nastawionych spo³e- czeñstw. Zaczêto ceniæ zdrowe warunki ¿ycia, ³ad przestrzenny, atrak- cyjnoœæ ofert spêdzania wolnego czasu. Zasnute dymem pejza¿e wielkich regionów z okresu pierwszej rewolucji przemys³owej (1815-1929) sta³y siê ostatnim miejscem, z którym chcia³aby siê wi¹zaæ rosn¹ca w si³ê sfera nowoczesnego biznesu, w tym inwestorzy okresu trzeciej rewolucji (1970-2000)¹. Na miejscu pozosta- wali wiêc g³ównie s³abo wykwalifi- kowani pracownicy, zagro¿eni przez pog³êbiaj¹ce siê bezrobocie, biedê i brak perspektyw rozwojowych.

Krajobraz piêkny inaczej

²

Jednym z obszarów europej- skich, gdzie problem ten wyst¹pi³ naj-

Zag³êbie Ruhry. Tereny zieleni w IBA Emscher Park tworz¹ wzorcowy uk³ad bioklimatyczny, stanowi¹c wa¿ny krok w drodze do zrówno- wa¿onego rozwoju tego obszaru.

The industrial Ruhr valley. Green areas in the IBA Emscher Park (Emscher Park International Building Exhibition) are a model bioclimatic system and an important step towards the sus- tainable development of the area.

(2)

13

adaptacja do nowej funkcji.

Do tego nale¿y do³¹czyæ dzia-

³ania w sferze spo³ecznej (zasi³ki, kursy zawodowe, dotacje i kredyty na podjêcie w³asnej dzia³alnoœci gospodarczej) oraz administracyjnej, zmierzaj¹ce do pozyskania wielkich inwestorów i stworzenia nowego ryn- ku pracy⁴. W tym kontekœcie skala problemów w Zag³êbiu Ruhry zda- wa³a siê przerastaæ wszelkie mo¿li- woœci, a Regionalny System Terenów Zieleni pozostawa³ wy³¹cznie w sferze planów.

Dopiero w 1979 roku rz¹dowy program odnowy terenów poprzemys-

³owych umo¿liwi³ stopniowy skup gruntów kopalnianych i im podobnych. Przez nastêpnych dziesiêæ lat Fundusz Ziemi Ruhry tworzy³ bazê do w³aœciwego procesu przekszta³- ceñ, nadal jednak brakowa³o kon- cepcji postêpowania. Pomys³ zorga- nizowania wystawy budownictwa o oryginalnej formule wyszed³ od Karla Gasnera – centralnej postaci IBA Emscher Park⁵. Zak³adano, ¿e tylko wielkie przedsiêwziêcie, rozpi- sane na szereg drobnych inicjatyw,

mo¿e zapocz¹tkowaæ proces d³ugo- falowej rewitalizacji i równowa¿enia rozwoju na tym obszarze. Pocz¹tko- wo spore zastrze¿enia budzi³o has³o Park rzeki Ems – jako zbyt mocno kojarz¹ce siê z zieleni¹; uznano jednak, ¿e w miarê up³ywu czasu ana- logie z parkiem nauki lub parkiem

biznesu stan¹ siê bardziej czytelne.

Poprzednie Miêdzynarodowe Wystawy Budownictwa – IBA (Inter- nationale Bauaustellung) ³¹czy³y siê bezpoœrednio z prezentacj¹ nowych trendów w architekturze i obejmowa-

³y fragmenty dzielnic, ma³e osiedla lub kolonie mieszkaniowe. Dzie-

siêcioletnia wystawa koordynowana przez Towarzystwo IBA Emscher Park objê³a obszar o powierzchni 803 km², w czym ponad 1/3 stanowi³ park krajobrazowy rzeki Ems (300 km²). By³a nie tyle ekspozycj¹ obiektów, co prezentacj¹ pewnego procesu, ukaza- niem istoty zrównowa¿onego rozwoju od strony m e c h a n i z m ó w jego kszta³towa- nia, ca³kowicie now¹, dynamicz- n¹ wizj¹ architektury.

W wystawie uczestniczy³o 17 miast, w tym Bo- chum, Castrop, Dortmund, Duis- burg, Essen, Gel- senkirchen, Herne, Oberhausen i inne, które do realizacji projektów zaprosi³y oko³o 200 planistów, archi- tektów i architektów krajobrazu. Zre- waloryzowano blisko trzy tysi¹ce mieszkañ i zbudowano tyle samo nowych, kontynuuj¹c tradycjê lokalnych miast-ogrodów⁷. W ramach IBA Nie z monotonii architektonicznej czy rutyny, jak w Ber-

linie, oraz z koniecznoœci przeciwdzia³ania dekapitali- zacji dzielnic mieszkaniowych w s¹siedztwie Muru, a z koniecznoœci zmiany struktury gospodarczej, popra- wy utartej od pokoleñ z³ej opinii regionu, spowodowa- nej przede wszystkim zniszczeniem œrodowiska przez przemys³ ciê¿ki i górnictwo, jak i w celu rekultywacji nie koñcz¹cych siê nie¿ytków, uchwa³¹ rz¹du Pó³nocnej Nadrenii – Westfalii w maju 1998 r. zosta³o powo-

³ane do ¿ycia Towarzystwo „IBA Emscher Park”.

Janina Kopietz–Unger⁶

Nordsternpark. Znacz¹ce elementy krajobrazu przemys³owego zosta³y zachowane jako znaki minionego czasu i adaptowane do nowych funkcji, g³ównie kulturalnych.

Nordsternpark. Industrial landmarks have been preserved to signify the past and adopted to new, primarily cultural functions.

(3)

14

1/2001

starano siê osi¹gn¹æ kilka celów, ta- kich jak:

przekszta³cenie pejza¿u przemys-

³owego w park krajobrazowy, poprawa stanu czystoœci wód i zwiêkszenie ich zasobnoœci, zmiana funkcji obiektów przemy- s³owych,

stworzenie atrakcyjnych terenów wypoczynkowych,

rozbudowa nowych miejsc pracy, poprawa jakoœci œrodowiska mieszkaniowego,

konsolidacja ludnoœci i odrodze- nie lokalnego patriotyzmu.

Obszar dzia³añ, o kszta³cie zbli-

¿onym do prostok¹ta i wymiarach 75 km x 15 km, zosta³ wyznaczony przez granice gmin. Jego g³ówn¹ oœ krajobra- zow¹ tworzy zbudowany w latach 1906-1914 równole¿nikowy kana³ Ren-Herne i rzeka Ems. Towarzysz¹ce

im zespo³y zieleni stanowi¹ trzon, z którym ³¹czy siê szeœæ par bocznych korytarzy ekologicznych o ró¿nej mi¹¿szoœci. Ca³oœæ funkcjonuje wiêc jak wzorcowy system przewietrzania, gdzie pasmo dynamizuj¹ce przep³yw powietrza (równoleg³e do kierunku do- minuj¹cych wiatrów) po³¹czone jest z pasami hamuj¹cymi o funkcji filtrów (prostopad³ymi do kierunku wiatrów).

Po ponad dwudziestu latach starañ Re- gionalny System Terenów Zieleni zyska³ konkretn¹ materialn¹ postaæ jako park krajobrazowy rzeki Ems.

Zarówno nowe jak i uzupe³nia- j¹ce zespo³y zieleni powstawa³y przede wszystkim na terenach opusz- czonych przez przemys³, co mia³o swój okreœlony skutek. W wyniku imisji atmosferycznych gleby Zag³ê- bia Ruhry uleg³y ska¿eniu na g³êbo- koœæ 20-200 cm, powoduj¹c zaha-

mowanie wzrostu roœlin oraz inne anomalie przyrodnicze. W tych wa- runkach koszt kompleksowej rekultywacji by³by tak du¿y, ¿e wspoma- ganie naturalnej sukcesji zosta³o przyjête za jedyn¹ realn¹ drogê po- prawy istniej¹cego stanu. Uznaj¹c ogólne odchylenie od normy za swo- ist¹ normê lokaln¹, otwarto drogê dla pozosta³ych decyzji. Czêœæ terenów samorzutnie zadrzewionych objê³y nadzorem s³u¿by leœne, które od dawna d¹¿y³y do zwiêkszenia udzia-

³u lasów w ogólnej powierzchni regionu⁸. Do 1999 roku powsta³y trzy takie okrêgi: dwa w Gelsenkirchen i jeden w Essen.

Na podstawie tych samych za-

³o¿eñ uznano, ¿e mo¿na i nale¿y udostêpniaæ ska¿one tereny, ekspo- nuj¹c te gatunki roœlin, które toleru- j¹ istniej¹ce warunki. Przypomina to akceptowanie przez wczesnych post- modernistów brzydoty slumsów i tak zwanej spontanicznej architektury.

Fakt powstania owych szczególnych ogrodów kultury technicznej XX wieku ³¹czy³ siê z generaln¹ koncepcj¹ wystawy IBA – Emscher Park⁹. Na ogólny szkielet utworzony przez system terenów zieleni na³o¿ona zosta-

³a obwodnica rowerowa oraz cztery niezale¿ne, lecz przecinaj¹ce siê szlaki turystyczne:

Szlak Przyrody Przemys³owej (Ro- ute der Industrienatur),

Szlak Kultury Przemys³owej (Ro- ute der Industriekultur),

Szlak Wyró¿ników Krajobrazo- wych (Route der Landmarken- kunst), oraz –

Nordsternpark. Zgodnie z duchem postmoder- nizmu nowe elementy krajobrazowe nawi¹zu- j¹ do przemys³owej tradycji miejsca.

Nordsternpark. In the spirit of Post-Modernism the newly introduced landscape elements allude to the area’s industrial tradition.

Nordsternpark. Obszar 200 hektarów dawnej kopalni wê- gla, zagospodarowanych na park w ramach wystawy BUGA’97: miejsce gdzie przesz³oœæ spotyka siê z teraŸ- niejszoœci¹¹⁰.

Nordsternpark. The 200 ha area of the former coal mine turned into a park, part of the BUGA’97 exhibition:

a place where the past meets the present.

(4)

15

Szlak Architektury (Route der Ar- chitektur).

Dwa pierwsze maj¹ na celu podtrzymanie wyraŸnych œladów tradycji miejsca, dwa pozosta³e kreuj¹ now¹ wizjê rzeczywistoœci.

Nowe spojrzenie

Pomys³ wyró¿ników krajobrazowych zaczerpniêto z nawigacji, nada- j¹c im w krajobrazie Zag³êbia Ruhry znaczenie zbli¿one do latarni mor- skich. Dziêki nim przypadkowe wy- piêtrzenia ha³d zyska³y pozór celo- woœci. Sta³y siê miejscami znacz¹cymi. Umieszczone na ich wierzcho³kach obiekty o funkcji iden- tyfikacyjnej i artystycznej stworzy³y sieæ powi¹zañ krajobrazowych w ma- kroskali. Jej punktem odniesienia jest Tetraedr (proj. Richard Serra) – wie-

¿a widokowa o wysokoœci 58 m zbu- dowana z konstrukcji prêtowej. Usy- tuowana na szczycie dziewiêædziesiêciometrowej ha³dy ko³o Bottrop, umiejêtnie iluminowa- na, sta³a siê jednym z najbardziej charakterystycznych, pomnikowych obiektów Parku Ems.

Zgodnie z postmodernistyczn¹ manier¹ eksponowania kulturowych œladów i zapo¿yczeñ, zachowano w wielu miejscach stare szyby gór- nicze, taœmoci¹gi i bocznice kolejo- we. Wystarczy³y niewielkie zabiegi kosmetyczne, dobra iluminacja i od- powiednie oczyszczenie widokowe- go przedpola, ¿eby zaczêto je postrze- gaæ jako elementy swoistej scenogra- fii przestrzennej.

Sam pomys³ nie jest zreszt¹ ory- ginalny. W Telford Newtown od 1967 roku mo¿na zwiedzaæ skansen przemys³owy Ironbridge Gorge obejmuj¹cy znany most ¿eliwny na rze- ce Severn, kilka dawnych fabryk oraz wiktoriañsk¹ wieœ górnicz¹. Z podob- n¹ koncepcj¹ ³¹czenia celów muze- alnych z rekreacj¹ i rewaloryzacj¹ krajobrazu wzd³u¿ brzegów Odry we Wroc³awiu wyst¹pi³ w latach 80. Sta- nis³aw Januszewski. Identyczne za³o-

¿enia przyjêto w projekcie utworze- nia Ekomuzeum Doliny Rzeki Kamiennej w Staropolskim Zag³êbiu Przemys³owym, gdzie na obszarze 2 000 km² znajduje siê kilkaset obiek-

tów œwiadcz¹cych o tradycji tego regionu, siêgaj¹cej jamowych pieców hutniczych sprzed 300 tysiêcy lat.

W Zag³êbiu Ruhry wzglêdy muzealne nie graj¹ a¿ tak istotnej roli.

Akcentuje siê wspó³czesnoœæ – pejza¿ sklejany w jedn¹ ca³oœæ z wielu ró¿nych fragmentów. Spoiwem s¹ zielone tunele wzd³u¿ dróg szybkie-

go ruchu, szlaki piesze i rowerowe, sieæ punktów identyfikacji krajobra- zowej, a tak¿e gêsta sieæ ogniw s³o- necznych zasilaj¹cych œwiat³a na skrzy¿owaniach. Jest w tym wszystkim coœ nie do koñca uchwytnego, co mo¿na okreœliæ mianem stylu Par- ku Ems.

Istotnym krokiem na drodze poszukiwania tych oryginalnych œrodków wyrazu by³a Federalna Wy- stawa Ogrodowa – BUGA (Bundes- gartenschau), zorganizowana w Gel- senkirchen w 1997 roku. Czas realizacji od rozpisania konkursu na kon- cepcjê zagospodarowania terenów po kopalni wêgla kamiennego Nord- stern trwa³ szeœæ lat. W re- zultacie, wœród gêstej zabudowy mieszkaniowej, powsta³ park o powierzchni 100 ha, pociêty d³ugimi ale- jami i niewielkimi zespo³a- mi drzew, wœród których znalaz³y siê ³¹ki oraz kwatery miniogrodu botanicznego¹².

Nie próbowano nawet zatrzeæ przemys³owego cha- rakteru pozostawionych obiektów. Wrêcz przeciw- nie, szyb kopalni Nordstern, jak dawniej, dominuje nad otoczeniem. Zlikwidowano stare ta- œmoci¹gi, lecz sta³y siê one inspira- cj¹ dla form ozdobnych treja¿y pod- trzymuj¹cych pn¹cza. Wœród zieleni pozosta³y fragmenty betonowych murów, przysposobione do wspina- czek i pomniejsze œlady dawnego za- inwestowania, które na tym tle przy- pominaj¹ twory geologiczne Trudno wyobraziæ sobie nowy, ekonomicz-

nie uzasadniony sposób u¿ytkowania na przyk³ad wielkiego pieca o wysokoœci kil- kudziesiêciu metrów. Taka sytuacja sk³ania, aby traktowaæ te obiekty jak trwa³e elementy antropogenicznego krajobrazu, podobnie jak ruiny œredniowiecznych budowli obronnych, stare, zalesione ha³dy, nieu¿y- wane drogi, mosty, kana³y itp., konserwu- j¹c je jak ruiny lub pozostawiaj¹c na swo- im miejscu a¿ do ich ewentualnej rozbiórki.

Krzysztof Gasid³o¹¹

(5)

16

1/2001

minionej epoki. Innym krajobrazowym wyró¿nikiem terenu sta³a siê ha³da ukszta³towana w formie pira- midy, zgodnie z projektem Dani Ka- ravan i Ulricha Humperta. Ka¿dy z jej boków obsadzono innym typem roœlinnoœci okrywowej, na szczycie zaœ powsta³ punkt widokowy, sk¹d rozpoœciera siê panorama na Gelsen- kirchen.

Analogiczny park o powierzchni 200 ha powsta³ w zachodniej czê- œci parku Ems, w rejonie Duisburga.

Pozostawiono tu jeden z wydzia³ów dawnej huty ¿elaza.

Bateriê pieców mo¿na teraz ogl¹daæ bez przeszkód, czy to w po- szukiwaniu jakiegoœ przekazu z przesz³oœci, czy te¿ puszczaj¹c wodze fantazji. Do zak³adania i pielêgnacji niektórych czêœci parku zaproszono by³ych pracowników huty oraz mieszkañców pobliskich osiedli.

Odmienn¹ koncepcjê zagospodarowania terenu przyjêto na terenach starej gazowni w Oberhausen.

Park skry³ siê tu niejako w cieniu oœrodka handlowo-rozrywkowego – CentrO, jednego z wiêkszych w Eu- ropie, gdzie znalaz³o pracê oko³o szeœciu tysiêcy osób. Zespó³ ten le¿y w pewnym oddaleniu od zabudowy mieszkaniowej, co przy znacznej kumulacji ruchu (bezp³atne parkingi dla 10 500 samochodów, kilka linii tramwajowych i autobusowych) mo¿na uznaæ za walor po³o¿enia¹³.

Gmach CentrO rozci¹ga siê wzd³u¿ ozdobnego kana³u wodnego niczym potê¿na hala fabryczna. Pro- ste podzia³y elewacji, ograniczenie

Nordsternpark. Dziêki sieci tablic i punktów informacyjnych zwiedzaj¹cy mog¹ zrozumieæ otaczaj¹cy krajobraz i jego przesz³oœæ.

Nordsternpark. Notice boards and information points help the visitor better understand the landscape and its historic past.

(6)

17

w ogóle trudna do oszacowania.

Przysz³oœæ wyka¿e, czy wzrost koniunktury utrzyma siê na osi¹gniêtym poziomie, czy te¿ nast¹pi kolejny regres. Niemniej samo przedsiêwziê- cie sta³o siê wzorem do naœladowa- nia w innych rejonach œwiata¹⁶.

ZabliŸnianie ran

Nie wszêdzie jednak mo¿na sto- sowaæ ten sam model. W Niemczech wschodnich ³¹czny obszar wymaga- materia³ów wykoñczeniowych do

ceg³y klinkierowej, szk³a oraz stalo- wych, paraindustrialnych wie¿yczek stanowi czytelne nawi¹zanie do widocznych w oddali obiektów przemys³owych. Od strony wody zlokali- zowano kilkanaœcie lokali gastrono- micznych, których ogródki wprowa- dzaj¹ kameralny nastrój na bulwarze.

Na drugim brzegu dominuje budy- nek starej gazowni adaptowany na przestrzeñ wystawow¹, a z jej ogrom- n¹ kubatur¹ kontrastuj¹ drobne pa- wilony parku rozrywki.

Zespó³ w Oberhausen jest roz- dmuchanym do rozmiarów absurdu przyk³adem monokultury us³ug, wspó³czesnym Klondike, który mo¿e funkcjonowaæ wy³¹cznie w warun- kach okreœlonej koniunktury. Porzu- cone w s¹siedztwie, nie mniej kie- dyœ imponuj¹ce hale fabryczne zdaj¹ siê w tym zestawieniu coœ znaczyæ.

Coœ na kszta³t odrzuconej przestrogi.

Realizacje Parku Ems mog¹ bu- dziæ mieszane uczucia, ale nawet tak wybiórcza prezentacja œwiadczy o ska- li tego zamierzenia. Najbardziej za- skakuj¹cy jest w tym wszystkim fakt,

¿e wiêkszoœæ dzia³añ finansowa³ zwi¹zek gmin Zag³êbia Ruhry. Czêœæ œrodków pozyskano z funduszy miê- dzynarodowych, czêœæ z funduszy fe- deralnych, resztê (1/3) wy³o¿yli pry- watni inwestorzy¹⁵.

Ca³oœæ poch³onê³a sumê 5 mld marek. Dziêki odpowiednio rozpisa- nemu scenariuszowi wystawy wiele nak³adów zwróci³o siê w czasie jej trwania, a wartoœæ uzyskanych efek- tów spo³ecznych i ekologicznych jest

j¹cy rewaloryzacji po odkrywkowym wydobyciu wêgla brunatnego zosta³ w latach 90. oszacowany na 70 ty- siêcy hektarów. W bilansie ujêto dawne wyrobiska, ha³dy, tereny za- jête przez zak³ady przemys³owe (w tym elektrownie), grunty ska¿one emisj¹ truj¹cych zwi¹zków siarki lub po³o¿one w strefie lejów depresyj- nych wokó³ g³ównych oœrodków eksploatacji w okolicach Lipska i w rejonie Cottbus na £u¿ycach¹⁷.

Docelowe parametry zbiorników (wyrobisk) na po³udniowym obrze¿u Lipska po aktywnym nape³nieniu wod¹ kopalnian¹¹⁸

Nazwa zbiornika Czas nape³niania Objêtoœæ Powierzchnia G³êbokoœæ maks.

Cospudener See 1997-2000 107 mln m³ ok. 420 ha ok. 54 m Störmthaler See 2001-2012 155 mln m³ ok. 693 ha ok. 55 m Markkleeberger See 2000-2012 65 mln m³ ok. 250 ha ok. 63 m Zwenkauer See 2006-2018 174 mln m³ ok. 970 ha ok. 45 m

Kulkwitzer see zakoñczono ok.160 ha

Haselbacher See w trakcie Hainer See nape³niania Bockwitzer See

Lipsk. Park i jezioro Cospuden wchodz¹ w sk³ad planowanego systemu zieleni o kszta³cie zielonego pierœcienia (kompleksy zieleni wystêpu- j¹ obecnie tylko w pn-zach. czêœci miasta)¹⁴.

Leipzig. In the future the Cospuden Park and Lake will become part of the planned green ring (at present green complexes can be found only in the north-western area of the city).

(7)

18

1/2001

Prace wydobywcze w kopalni odkrywkowej Zwenkau-Cospuden wstrzymano w 1990 r. na skutek ma- sowych protestów, gdy zniszczeniu uleg³y ju¿ setki hektarów lasu, dwa- dzieœcia wsi i po³udniowe przedmieœ- cia Lipska. W³adze miasta wraz z sa- morz¹dami 24 s¹siednich gmin podjê³y wówczas decyzjê o utworze- niu Zielonego Pierœcienia, którego czêœci¹ stan¹ siê przywrócone natu- rze tereny górnicze. W 2018 roku za- lane wod¹ wyrobiska utworz¹ nowe pojezierze, a zalesione przyleg³e tereny bêd¹ s³u¿yæ rekreacji oraz roz- wijaniu proekologicznych gospodarstw rolniczych.

Na ten cel od 1991 roku w³a- dze Saksonii i s¹siednich kra- jów zwi¹zkowych przezna- czaj¹ rokrocznie sumê oko³o 1,5 mld marek; po- dobne fundusze po- chodz¹ z bud¿etu fe- deralnego. S¹ to mniej wiêcej sta³e nak³ady finanso- we przewidy- wane do za- k o ñ c z e n i a procesu rekultywacji.

Pierw-

szym terenem oddanym do u¿ytku sta³ siê park krajobrazowy Cospuden – g³ówny expo-nat Saksonii zg³oszo- ny na wystawê œwiatow¹ EXPO 2000¹⁹. Przywrócono tu do ¿ycia obszar tysi¹ca hektarów. W dawnych wyrobiskach powsta³y dwa zbiorniki wodne o ³¹cznej powierzchni 680 ha. Ze wzglêdu na po³o¿enie (w ko- rytarzu ekologicznym ³¹cz¹cym cen- trum miasta z jego po³udniowymi przedmieœciami) jezioro Cospuden zosta³o bogato wyposa¿one w obiekty turystyczno-wypoczynkowe.

Podstawow¹ atrakcj¹ jest tu sam akwen o wymiarach 3,5 km x 1,5 km i powierzchni 420 ha. Oto- czony pasem piaszczystej pla¿y i zwartymi œcianami zalesieñ, w niczym nie kojarzy siê z przemy- s³ow¹ przesz³oœci¹. O tym, jak wygl¹da³y okolice Co- spuden z pocz¹tkiem

lat 90. informuje niewielka wystawa w pawilonie recepcyjnym przy par- kingu. Dalej mo¿na siê ju¿ tylko po- ruszaæ pieszo lub korzystaj¹c z wy- po¿yczonych rowerów albo lokalnego autobusu.

Kompozycjê parku oparto na dwóch prostych osiach dróg ³¹cz¹- cych parking z jeziorem. Podobnie jak w La Villette zosta³y one na³o¿o- ne na niezale¿n¹ sieæ swobodnie ukszta³towanych leœnych œcie¿ek, a towarzysz¹ im zazwyczaj niewielkie cieki i rozlewiska, które tworz¹ naturalny system nawodnienia. Mo- tyw wody powtarza siê w siedmiu ozdobnych ogrodach po³o¿onych wzd³u¿ g³ównej alei, gdzie znów – jak echo – powraca wspomnienie ki- nematycznej promenady Bernarda Tschumi i jego baœniowych krajobra- zów.

Brzegi akwenu zosta³y odpowiednio wymodelowane, aby mog³y tam powstaæ nie tylko k¹pieliska bezpieczne dla ludzi, lecz tak-

¿e biotopy dla ptactwa wodnego. Pla¿a nad jeziorem ma oko-

³o 100 metrów szerokoœci, dalej zaœ rozpoœciera siê pas wydm, ³¹k i lasów. W wielu miejscach trze- ba by³o zdj¹æ wierzchni¹ war- stwê gruntu o mi¹¿szoœci 1,6-3,0 m, po to, aby wyprofilowaæ po- wierzchniê po³o¿on¹ ok. 60 cm poni¿ej planowanego poziomu pla¿y. Na tak ukszta³towane pod-

³o¿e nawo¿ono 30-centymetro- w¹, drenuj¹c¹ warstwê ¿wiru, a nastêpnie podobnej gruboœci war- stwê piasku (³¹cznie

Park Cospuden. Obszar 1000 hektarów zrekultywowanych na terenie dawnego wyrobiska wêgla brunatnego tworzy zacz¹tek przysz³ego pojezierza²⁰.

The Cospuden Park. The 1000 ha reclaimed area of the former brown coal opencast working will become a lake.

ogrody tematyczne

koryto rzeki Elstery

rzeka Elstera jako granica terenu

wzgórze widokowe

parking i pawilon wejœciowy

g³ówne aleje pla¿a

(8)

19

Park Cospuden. Wie¿a widokowa w pawilonie wejœciowym i pla¿a przy molo akcentuj¹ zakoñczenia g³ównych alei.

The Cospuden Park. The look-on tower by the entrance pavilion and the beach by the pier provide the closing accents for the principal alleys.

(9)

20

1/2001

22 tys. metrów szeœciennych), który rozprowadzano ju¿ bez u¿ycia sprzê- tu mechanicznego²¹.

Za tym pasem powstawa³y ³¹ki i lasy. W pierwszym etapie zagospodarowania posadzono 48 milionów drzew w zwartych zespo³ach, które chroni¹ swe wnêtrze przed niepo¿¹- dan¹ penetracj¹, przy czym gêste pokrycie ma dodatkowy glebo- i wodo- chronny charakter. Wœród nich znaj- duj¹ siê œcie¿ki piesze, rowerowe i konne, pola golfowe, polany prze- znaczone na pikniki i sport amator- ski. Planuje siê te¿ budowê wie¿y wi- dokowej o wysokoœci 40 metrów.

Najwiêkszym problemem pozo- staje jednak wyrównanie olbrzymie- go deficytu wód gruntowych, spo- wodowanego przez eksploatacjê górnicz¹. W kopalniach z rejonu Lip- ska i Cottbus wypompowano 15 mi- liardów metrów szeœciennych wody.

Program nape³niania zbiorników zosta³ wiêc rozpisany do roku 2018, aby proces przebiega³ równomiernie nie powoduj¹c szkód na innych terenach.

Podczas EXPO 2000 w rejonie parku krajobrazowego Cospuden mo¿na by³o œledziæ ró¿ne etapy zaawansowania prac: w miasteczku Markleeberg nad jeziorem czynne by³o ju¿ k¹pielisko z zapleczem ho- telowym oraz przystani¹ dla 2000

³odzi. Ró¿ne stadia zaawansowania

prezentowa³y miejscowe programy renaturyzacji rzek i biologicznego oczyszczania œcieków. Jednoczeœnie trwa³y przygotowania do budowy zespo³u turbin wiatrowych o ³¹cznej mocy 3000 kW, co stanowi ekwiwa- lent energetyczny ok. 6000 ton wê- gla rocznie.

Zmiany zachodz¹ce w otocze- niu wp³ynê³y w sposób zauwa¿alny na aktywizacjê miejscowej ludnoœci.

W siedmiu zabytkowych folwarkach przywróconych do stanu dawnej œwiet- noœci powsta³y wzorcowe oœrodki ekologicznego rolnictwa o wysokim standardzie obiektów gospodarczych i mieszkalnych. Stosuje siê tam, miê- dzy innymi, metody energetycznego wykorzystania biomasy. Czêœæ oko- licznych gospodarstw zaczê³a siê prze- stawiaæ na obs³ugê turystyki, a zmia- nom tym towarzyszy³o du¿e zaintere- sowanie szkoleniami zawodowymi.

Nowe funkcje i formy

Park Cospuden, podobnie jak przyk³ad Zag³êbia Ruhry, daje tylko przybli¿ony pogl¹d na to, jak trudne i z³o¿one s¹ problemy rewitalizacji terenów poprzemys³owych. Problem ten dotyczy równie¿ i Polski. Pod koniec lat 90. wielkoœæ terenów wyma- gaj¹cych rekultywacji szacowano na ponad 750 km², a obszary nieu¿ytków

na ponad 5 000 km². Rokrocznie de- ponuje siê na ha³dach i sk³adowiskach kolejne miliony ton uci¹¿liwych od- padów; roœnie iloœæ opuszczanych zak³adów produkcyjnych.

Pozosta³oœci minionego okresu nie mo¿na jednak oceniaæ w katego- riach wy³¹cznie negatywnych. Czêœæ tej spuœcizny nadal przenika i kszta³- tuje ¿ycie miejscowej ludnoœci, wpi- sana w jej zbiorow¹ pamiêæ. Powsta- j¹ce muzea i skanseny przemys³owe s³u¿¹ nie tylko celom dokumentacyj- no-edukacyjnym. Relikty te pomaga- j¹ ludziom zachowaæ poczucie ci¹- g³oœci w procesie radykalnych i czêsto dotkliwych zmian, jak trzy kominy po dawnej elektrowni w Barcelonie, które po w³¹czeniu w tkankê nowej zabudowy nadal stanowi¹ charakterystyczny, rozpoznawczy znak ulicy.

Problemy transformacji zdaj¹ siê wykraczaæ poza sam¹ tylko sfe- rê przemys³u. Krzysztof Gasid³o w podsumowaniu obszernej monografii poœwiêconej tym zagadnieniom zauwa¿a: Obszary intensywnie u¿ytkowane zaczynaj¹ podlegaæ specjal- nym dzia³aniom regeneracyjnym, wykraczaj¹cym poza zwyk³¹ eksplo- atacjê i konserwacjê. Zatem tereny, które by³y u¿ytkowane w inny ni¿

przemys³owy sposób, ale charakte- ryzowa³y siê du¿¹ skal¹ i dynamik¹

Lipsk, jezioro Cospuden

(10)

21

zmian, mog¹ byæ Ÿród³em podobnych problemów. Chodzi tu o tereny po in- tensywnej dzia³alnoœci rolniczej, transportowej, niektóre dzielnice mieszkaniowe itd. U¿ytkowanie ich powinno byæ rozpatrywane w pe³nym cyklu obejmuj¹cym zarówno rozwój zagospodarowania, jak i jego prze- mianê lub likwidacjê, a nastêpnie regeneracjê²².

Owe „ziemie odzyskane” mog¹ byæ bardzo interesuj¹ce pod wzglê- dem krajobrazowym. W Stockley Bu- siness Park (160 ha) pod Londynem, wykorzystano dawne ¿wirownie i wy- sypisko œmieci do wymodelowania falistej rzeŸby terenu, gdzie za³o¿o- no pole golfowe i kilka po³¹czonych stawów. W St. Austel w stok wyrobiska po wydobyciu gliny wbudowa- no przeszklone kopu³y ogrodu botanicznego Eden; w Bieruniu Nowym ze zwa³ów ska³y p³onnej powsta³ ze- spó³ sto¿kowatych kopców nasuwa- j¹cych niemal skojarzenia ze sztuk¹ ziemi (proj. J. Bogdanowski, R. Mar- cinek, Z. Myczkowski).

Ta sytuacja wskazuje architek- tom krajobrazu ch³onny i wa¿ny ry- nek zatrudnienia w regionach zde- gradowanych. Dla projektantów i planistów jest to niew¹tpliwie wyzwa- nie na miarê czasu, a dla spo³ecznoœ- ci lokalnych – problem zaistnienia w nowoczesnym œwiecie. Problem odrodzenia ziemi i ludzi.

1 Podzia³ wg A. Kukliñskiego; podajê za:

K. Gasid³o, Problemy przekszta³ceñ terenów poprzemys³owych, Gliwice 1998, s. 33.

2 Wg materia³ów seminarium wyjazdowego do Niemiec w dniach 21-25 sierpnia 2000 r., zorganizowanego przez Wydz. Architektury PWr. oraz Wydz. Melioracji i In¿ynierii Œro- dowiska AR we Wroc³awiu (oprac. autorki).

3 B. Seku³a, Wp³yw zanieczyszczeñ atmosfery, gleby i wody na kszta³towanie przestrzennej struktury zurbanizowanego œrodowiska [w:]

Aspekty ekologiczne w planowaniu przestrzen- nym silnie uprzemys³owionych aglomeracji, Warszawa-Poznañ 1979, s. 73-105.

4 K. Gasid³o, op. cit.

5 K. Gasner, IBA ’99 – Bilder einer neuen Land- schaft, Dortmund 1999; patrz tak¿e M. Sack, Siebzig Kilometer Hoffnung, Stuttgart 1999.

6 J. Kopietz-Unger, IBA Emscher Park [w:]

Achitektura i Biznes Nr 2/1999.

7 H. Beierlorzer, J. Boll, K. Gasner, Siedlung- skultur. Neue und alte Gartenstädte im Ruhr- gebiet, Wiesbaden 1999.

8 W. Pehnt, Changes have to take place in pe- ople’s heads first [w:] TOPOS Nr 26/1999.

9 K. Gasner, J. Dettmar, Industrienatur, Ökolo- gie und Gartenkunst im Emscher Park, Stutt- gart 1999.

10 A. Freese, W. Pridik, Bundesgartenschau 1977: Nordsternpark Gelsenkirchen [w:] Land- schaft + Garten 6/1997, s. 16-19.

11 K. Gasid³o, op. cit., s. 96.

12 A. Mik³aszewski, BUGA 1997 w Gelsenkir- chen [w:] Zielona Planeta 6 (27) 1999, s. 14-15.

13 A. Mik³aszewski, Rekultywacja terenu poprzemys³owego CENTRO [w:] Zielona Planeta 4 (25)/1999, s. 7-9.

14 Wg mat. informacyjnych EXPO 2000 Geschäftstelle, Leipzig 2000.

15 D. Kohler, The IBA Emscher Park – a typi- call German project? [w:] TOPOS Nr 26/1999.

16 W 1992 roku organizatorzy IBA zainicjo- wali, miêdzy innymi, plan modernizacji by- tomskiego osiedla Zgorzelec i przekazali na jego rewitalizacjê sumê 1 mln DM.

Park Cospuden. Aleja wschodnia zawdziêcza swój ozdobny charakter kilku urz¹dzonym punktom widokowym oraz ogrodom tematycz- nym.

The Cospuden Park. Scenic points and topical gardens enhance the picturesque appeal of the eastern alley.

17 M. Wieczerski, Jak przywróciæ ¿ycie 70 tysi¹com hektarów? [w:] bit. Budowlany Infor- mator Techniczny 10 (20)/1999, s. 10-11.

18 Ibidem, s. 11.

19 Leipzig. Den Wandel ziegen. Wende, Wan- del, [Wie-sionen], EXPO2000-Geschäftsstelle Leipzig 2000.

20 Ibidem, s. 20.

21 M. Wieczerski, op. cit.

22 K. Gasid³o, op. cit., s. 157; z pracy tej pocho- dz¹ te¿ przyk³ady spoza terenu Niemiec.