R E C E N Z J E 351
Może być źródłem ik onograficznym o u zn a n ej w arto śc i w za k resie dziejów k o stiu m o logii, obyczaju, p o r tre tu i a k tu dew ocyjnego. J e ś li w eźm iem y pod uw agę k ry te riu m
w a r u n k ó w p o w sta w a n ia p rz e d sta w ie n ia obrazow ego, to g e n e ra ln ie m ożna je podzielić na: 1. źródła, k tó ry c h p rz e d sta w ie n ia sporządzono w y łącznie z n a tu ry ; 2. źródła, k tó rych przedstaw ienia sporządzono częściowo z n a tu ry , częściow o n a p o d sta w ie p rze d stawienia obrazow ego; 3. źródła, k tó ry c h p rz e d sta w ie n ia w y k o n an o w yłączn ie n a podstawie jednego lu b w iększej liczby p rz e d sta w ie ń obrazow ych (por. s. 49). K ażdy badacz przeszłości pow in ien uw ażać p rz y an a liz ie p rze k a z u ikonograficznego czy prezentuje jed n o ro d n y p rze d m io t o d tw arz an ia .
Kowalski p o stu lu je, by n iezależnie od celów badaw czych, k w estio n ariu sz b y ł jednakowy: „ c h a ra k te r d yscypliny n au k o w e j n ie p o w in ie n w ja k im k o lw ie k sto p n iu ważyć na c h a ra k te rz e m eto d b adaw czych w po czątk ach p ro c e d u ry badaw czej. O k re ś lenie m om entu rozejścia się poszczególnych k ie ru n k ó w b adaw czych w y zn aczają do piero te p y ta n ia k w estio n ariu sz a, k tó re łączą się z za g ad n ien ia m i b a rd z ie j szcze gółowymi” (s. 26).
Książka n in ie jsz a je s t in te re su ją c ą p ró b ą z e b ran ia i u sy stem a ty zo w a n ia d otych czasowych ro zw ażań ikonograficznych. A u to r now ocześnie p re z e n tu je typologię pol skich źródeł ikonograficznych, a rów nocześnie p o ru sza zag ad n ien ia k w estio n ariu sz a badawczego. W części trzeciej czy teln ik zapoznaje się z pojęciem w iedzy pozaźród- lowej, której k re a to re m b y ł p rze d la ty J. T o p o l s k i . W łaśnie t a w ied za h isto ry k a zostaje w y k o rzy stan a p rz y id e n ty fik ac ji n ap isó w tow arzy szący ch polsk im źródłom ikonograficznym X V II w iek u . P o ru szo n e w re c e n z ji k w estie odnoszą się je d y n ie do zastrzeżeń n a tu ry m a rg in a ln e j, k tó re p o w sta ły w w y n ik u stosunkow o k ró tk ie g o ro z woju tej n a u k i w Polsce.
Ja n u sz H ochleitner
P e te r E n g 1 u n d, D et hotade huset. A dliga fö re stä lln in g a r om sam - h ä lle t u n d e r sto rm a k tstid e n , A tla n tis, S tockholm 1989, s. 344.
Okładkę k siążk i (pracy d o k to rsk ie j p o w sta łej w U n iw ersy tecie w U ppsali) zdobi rycina zaczerpnięta z dzieła siedem nastow iecznego d y p lo m aty szw edzkiego i członka rady państw a S ch erin g a E o sen h a n e „H o rtu s re g iu s”. P rz e d sta w ia ona grożący za waleniem dom o m ocno pory so w an ej fasadzie. S ym bolizuje on społeczeństw o, k tó re podobnie ja k budow la sk ła d a się z w ielu w spółzależnych elem en tó w i ta k ja k naruszenie każdego z n ic h m oże spow odow ać ro zp ad gm achu, ta k i n a ru sz en ie skomplikowanej k o n s tru k c ji ja k ą je s t społeczeństw o mogło, zgodnie z rozpow szech nionym w śród szlach ty szw edzkiej p oglądem spow odow ać chaos i k a ta stro fę . R y cinę tę P ie te ra H o lstein a m łodszego tra k to w a ć m ożna ja k o sym boliczne ujęcie p rz e mian zaszłych w ideologii .szla ch ty szw edzkiej w ciągu X V II w .1 P rzed m io tem rozważań a u to ra je st szlachecka w izja społeczeństw a i je j zm iany w ty m s tu leciu.
We w stęp ie E n g l u n d n a w ią z u je do trw a ją c e j d y sk u sji n a d c h a ra k te re m nowej elity, w yniesionej do w ład z y w w y n ik u r e d u k c ji i p rz e w ro tu a b so lu ty sty c z- nego z 1680 r. P io n ie r szw edzkiej h isto rio g ra fii m a rk sisto w sk ie j P e r N y s t r ö m dowodził p rzed p o n ad pięćdziesięciu la ty , że absolutyzm w yniósł do w ład zy liczną grupę ludzi pochodzenia m ieszczańskiego i przez to sta n o w ił d ecy d u jący k ro k n a drodze do kap italizm u . Z kolei J a n L i n d e g r e n , a ta k ż e P e r ry A n d e r s o n
1 P eter E n glund je st rów nież a u to re m p o p u la rn o n a u k o w ej m onografii b itw y Pod Połtaw ą, k tó ra o kazała się b estsellerem w S zw ecji w ro k u 1988: Poltava. Berättelsm om en arm es undergàng, S tockholm 1988.
u w aż ają , że s tr u k tu r a społeczna S zw ecji po 1680 r. m ia ła n a d a l c h a ra k te r feudal- n y 2. B a d an ia n a d sk ła d em s ta n u szlacheckiego i jego dem o g rafią dowodzą, ^ około 80% szlach ty w k o ń cu X V II w . to ludzie w yw odzący się ze stanów niższych, n o b ilito w an i w ciągu tego s tu le c ia s. P o w staje p y ta n ie, n a k tó re nie d a ją odpowiedzi b a d a n ia n a d -p o c h o d z e n ie m społecznym członków sta n u : czy no w i jego członkowie u legli feu d alizacji, ja k m iało to m iejsce w p rz y p a d k u F r a n c j i 4, czy te ż dostając sie w szeregi szlachty zachow ali sw ój św iatopogląd i spow odow ali „zmieszczanienie” tego sta n u . O dpow iedź n a to p y ta n ie dać może, zd a n ie m E nglunda, jedynie analiza ideologii szlacheckiej, szczególnie zaś szlacheckich poglądów n a społeczeństwo.
S w oje ro zw ażan ia a u to r o p ie ra n a p ro to k o łach posiedzeń ra d y p aństw a i izby szlacheckiej rik sd ag u , p a m fle ta c h politycznych, uczonych ro zp raw ac h uniwersytec k ic h i lite ra tu rz e p ię k n e j. N ajw ażn iejsze źródło sta n o w ią p rotokoły, gdyż w nich w ła ś n ie szukać n ależy arg u m e n tó w , k tó re a k c ep to w a n e b y ły przez w iększą część szlachty.
C echam i c h a ra k te ry sty c z n y m i ideologii szlachty szw edzkiej w pierw szej poło w ie X V II w . były: fu n k c jo n a ln y podział społeczeństw a n a sta n y , z któ ry ch każdy m ia ł śc iśle określone, zadanie, niechęć do zajęć kupieck ich ja k o niegodnych szlach cica, tra d y c jo n a liz m p rz e ja w ia ją c y się w w ielk iej w adze p rzy w iązy w an ej do argu- m en tó w historycznych, k o n se rw aty zm d y k tu ją c y opinię, że k ażd a zmiana jest zm ian ą n a gorsze, p a tria rc h a liz m w y ra ż a ją c y się m.in. ty m , iż sto su n k i pomiędzy członkam i różnych sta n ó w p rz e d staw ia n o ja k o asy m etry czn e, lecz o p arte na wza je m n ej w y m ian ie usług. O pozycji w społeczeństw ie decydow ać m ia ły nie obiek ty w n e zdolności i zasługi jed n o stk i, lecz przynależność stanow a. P od k reślan o wpraw dzie znaczenie in d y w id u a ln ej cnoty, lecz b y ła ona ściśle zw iązana z urodzeniem. F u n k c jo n a ln y podział społeczeństw a n a sta n y d ete rm in o w a ł pozostałe elementy. A n ty m e rk a n ty liz m był p ochodną podziału fu n k c ji w społeczeństw ie, k tó ry wykluczał m ożliw ość za jm o w a n ia się h a n d le m przez szlachtę. K o n serw aty z m w y n ik ał z oba w y, że k a ż d a zm ian a m oże zachw iać istn ie ją c y m p o rzą d k iem społecznym , patriar ch alizm b y ł n a s tę p stw e m w idzenia społeczeństw a ja k o k o n stru k c ji hierarchicznej, w k tó re j n ie ró w n e w obec siebie sta n y b yły w za jem n ie od siebie zależne. Antyin- d y w id u alizm w y n ik a z in te rp re to w a n ia społeczeństw a ja k o k o n s tru k c ji statycznej.
Ideologia n in ie jsz a szlach ty szw edzkiej w y k ry sta liz o w a ła się dopiero w XVI w. K oncepcja p o d ziału społeczeństw a n a c z te ry sta n y (szlachta, duchow ieństw o, miesz czanie i chłopi) p o ja w iła się po ra z p ierw szy w c z w a rty m dziesięcioleciu XV w, rów nocześnie z w ielk im p o w sta n ie m ch ło p sk im po d przy w ó d ztw em Engelbrekta E n g elb rek tsso n a; to zdaniem a u to ra tłu m ac zy w y o d rę b n ie n ie w ów czas chłopów ja k o czw artego s t a n u 5. W k o n ce p cjac h w cześniejszych, sięgających połow y XIV w., 2 P. N y s t r ö m , H isto rlesk riv n in g s d ile m m a I, [w:] H isto riesk riv n in g dilemma, S tockholm 1974 (tek st z ro k u 1937), w zm odyfikow anej w ersji: R ed u ktio n en revi- derad, [w:] I fo lk e ts tjä n st. H isto rikern , Journalisten ä m b etsm a n n e n P er Nyström', J. L i n d e g r e n , D en sv e n sk a m ilitä rsta te n 1560—1720, [w:] M a g tsta ten i Norden i 1600-tallet og dens sociele ko n se k v e n se r, O dense 1984; P. A n d e r s o n , Lineages о/ th e A b so lu tist S ta te , L ondon 1977. E li H eck sch er w skazyw ał, że now e rodziny, k tó re sk o rzy stały n à re d u k c ji i absolutyzm ie ju ż w n a stę p n e j g en e racji wiązały się poprzez m a łżeń stw a ze s ta ry m i ro d a m i ary sto k ra ty c z n y m i (Sveriges e k o n o m i k a h istoria fr â n G u sta v V asa t. I, cz. 1, S tockholm 1936, s. 349 nn.).
8 I. E l m r o t h , For k u n g och fosterland. S tu d ie r i d en sv e n sk a adelns demo- g ra ji och o ffe n tlig a ju n k tio n e r , L u n d 1981, s. 42.
4 B. P o r s c h n e v , L es so u lè v e m e n ts p opulaires en F rance a u X V I I e siecle, P a ris 1972.
5 O dm iennie genezę w y o d rę b n ie n ia s ta n u chłopskiego w idzi H. S c h ü c k , który
uw aża, że w y o d rę b n ie n ie tego s ta n u było k o n se k w e n cją d ąż en ia m ieszczaństw a do o d se p aro w a n ia się od ogólnie p o g ard zan y ch chłopów (The R iksdag: a History oj th e S w e d ish P arlia m en t, S to ck h o lm 1987, s. 43).
R E C E N Z J E 353
wyróżniano jed y n ie trz y sta n y : duchow ieństw o, szlachtę i pospólstw o (allm oge). Wysunięcie się szlachty n a p ierw sze m ie jsc e w h ie ra rc h ii n astąp iło w dru g iej po łowie XVI w., w czasach, k tó r e E ng lu n d c h a ra k te ry z u je ja k o okres feu d a liza cji Szwecji®. Było ono n astę p stw e m za angażow ania się Szw ecji w a k ty w n ą p o lity k ę lagraniczną w b asen ie M orza B ałtyckiego i zw iązanego z ty m w zro stu znaczenia szlachty, służącej w w o jsk u i n a urzędach.
Masowe no b itacje X V II w. zm ieniły n ie ty lk o sk ła d sta n u , ale też w pły n ęły na przekształcenie szlacheckiego o brazu społeczeństw a. Nie w szystkie jego czyn niki składowe uległy zm ianie. S zlachecką ideologię n a d a l cechow ał p a tria rc h a ln y stosunek do chłopów i pesym istyczne n a sta w ie n ie do w szelkich zm ian. Z w iastu n em przemian w tym o sta tn im za k resie były d y sk u sje toczone w k ręg a ch akadem ickich, podczas któ ry ch negow ano tezę o n ie u ch ro n n y m sta rz e n iu się św ia ta i podw ażano autorytet tra d y c ji ta k ż e w z a k resie p ra w o d a w stw a (Sam uel P u fe n d o rf )7. P oglądy te nie od razu je d n a k w p ły n ęły n a opinię szlachecką, czego dow odzi w ag a p rz y w ią zywana do arg u m e n tó w histo ry czn y ch w d y sk u sjach ra d y i rik sd ag u . K on serw aty zm szlachty w idoczny b y ł szczególnie podczas d y sk u sji n a d re fo rm ą p raw a. J a k do wiodły badania H e n rik a 0 1 s s o n a (nie w spom niane przez au to ra ), n a w e t w o k re sie absolutyzmu p rze k o n an ie o n iew łaściw ości tw o rze n ia now ego p ra w a zachow ało aktualność. T ym też należy tłum aczyć częste p o słu g iw a n ie się p rzez K aro la X I formułą „w yjaśnienia p ra w a ” (lagförklaring) p rzy m o d y fik a cji istn iejący c h ja k i wprowadzaniu w życie całk iem now ych zasad p r a w n y c h 8. W praw dzie ko m isja opracowująca now e zasady p ra w n e (la g k o m m isio n en ) o trzy m ała pełnom ocnictw o do reformowania p ra w a , ale tra d y c y jn y sposób m y ślen ia o p ra w ie był n a d a l zako rzeniony, a koncepcje P u fe n d o rfa akcep to w an e były je d y n ie przez część szlachty °.
Dwa n ajw a żn iejsz e now e elem en ty w szlacheckiej ideologii społecznej, k tó re zdobyły sobie m iejsce w dru g iej połow ie X V II w ., to odrzucenie n ie ch ę ci do tr a d y cyjnych zajęć m ieszczańskich, ta k ic h ja k h a n d e l oraz zw ycięstw o zasady, w m yśl której o m iejscu je d n o stk i w społeczeństw ie d ec y d u je je j pozycja w służbie p a ń s tw a i osobiste zasługi, a nie ja k d o tą d pochodzenie. P ro m e rk a n ty ln e n asta w ie n ie szlachty było konsekw encją m asow ych n o b ilitac ji, k tó re w X V II w . ob jęły liczn ą g ru p ę rodzimych m ieszczan, w ierzy cieli k o ro n y i cudzoziem skich fin an sistó w ta k ic h ja k Louis De G eer, a ta k ż e fa k tu , że około połow y członków s ta n u n ie posiadało w ogóle ziemi. U pow szechnienie się pozytyw nego n a s ta w ie n ia do h a n d lu i d ziała l ności finansow ej pow odow ało, że m ieszczaństw u w n ow ej k o n ce p cji społeczeństw a
• O dm iennie n a genezę p rzy w ile jó w szlach ty szw edzkiej z a p a tru je się S v en A. N i 1 s s o n (K a m p e n om de adliga p rivileg iern a 1526— 1594, L u n d 1952), k tó ry analizował p rzy w ile je ekonom iczne szlachty. U w aża on, że sz lac h ta w yw alczyła w XVI w. je d y n ie n ie w ielk ie u stę p stw a ze stro n y ko ro n y w sto su n k u do sw ych żądań. In n y w reszcie pogląd zob. S. J ä g e r s k i ö l d, A d elsp riv ïleg ier i S ve rig e och Danmark, „H istorisk T id sk rift”, 1934, k tó r y w sk a z u je n a zależność szw edzkich postulatów szlacheckich od d u ń sk ic h pierw ow zorów .
7 O znaczeniu m y śli P u fe n d o rfa d la k sz ta łtu ab so lu ty zm u k aro liń sk ieg o zob. S. J ä g e r s k i ö l d, R ä tt och rä ttsk ip n in g i 1600-talets S verig e, [w:] D en sv en sk a iuridikens u p p b lo m strin g i 1600-talets p o litiska , k u ttu re lla och religiösa stor- naktssam hälle, „R ättsh isto risk a S tu d ie r”. N ionde b an d e t, S tockholm 1984, s. 235 nn., 243; szkoda, że a u to r n ie ro zw in ą ł tego zag ad n ien ia i n ie p o k az ał ścisłych zw iąz ków, jakie istn iały pom iędzy te o ria m i a k a d em ick im i a życiem politycznym . Zob. N. R u n e b y, M onarchia m ix ta . M a ktfö rd eln in g sd eb a tt i S ve rig e u n d e r d e n tidigare stormaktstiden, U ppsala 1962.
8 H. 0 1 s s o n, L a g u p p fa ttn in g i S ve rig e u n d e r 1600- och d et tidiga 1700-talst. En huvudlinie, „K aro liń sk a F ö rb u n d e ts A rsb o k ” 1968, s. 37—38.
8 O bliskich zw iązkach pom iędzy P u fe n d o rfe m a p rzew odniczącym lag ko m m isio - nen E rikiem L indschöldem zob. S. J ä g e r s k i ö l d, E rik L in d em a n — h in d sc h ö ld 1, „Karolińska F ö rb u n d e ts A rsbok” 1982.
pozostaw iono jed y n ie d ro b n y h a n d e l i p ro d u k c ję n a m a łą skalę. A u to r zwraca uwagę n a w y tw o rz en ie się w dru g iej połow ie X V II w . now ej koncepcji inwestowania. In- w esty cje coraz częściej m ia ły służyć p om nożeniu m a ją tk u jed n o stk i, a nie być jed y n ie śro d k iem p ro w ad zący m do pod n iesien ia je j społecznego prestiżu dzięki inw estycjom w ko n su m p cję e lita rn ą . T a o sta tn ia była coraz głośniej potępiana. Z naczenie głosów k ry ty cz n y ch a u to r ch y b a je d n a k przecenia. Ich n asilenie dowodzi nie ty le zm iany w sposobie m yślenia, ile f a k tu zw iększenia przez szlachtę nakła dów n a ko n su m p cję e lita rn ą w dru g iej połow ie stulecia. N iektórzy z cytowanych p rzez E n g lu n d a k ry ty k ó w sa m i p ro w a d zili bard zo w y sta w n y tr y b życia, o czym zre sztą a u to r w s p o m in a 10. W ażniejsze od k r y ty k i są w y eksponow ane przez En g lu n d a głosy n eg u ją c e sens k o n su m p c ji e lita rn e j. S ą one w X V II w . jeszcze nielicz n e i tru d n o pow iedzieć, ja k liczna część szlach ty gotow a się b y ła pod n im i podpisać. T ru d n o orzec, czy zm niejszenie k o n su m p c ji e lita rn e j było k o n se k w e n cją redukcji po te n c ja łu gospodarczego szlachty, czy te ż p rz e m ia n ideologicznych.
Zw ycięstw o z a sa d y głoszącej p ry m a t zasług n a d uro d zen iem było najważniej szą zm ian ą w ob ręb ie św iato p o g ląd u sz lac h ty szw edzkiej. P o stu la ty zmierzające w ty m k ie ru n k u w y stę p o w a ły ju ż w p ie rw sz ej połow ie stu lecia, lecz prawdziwym p rzełom em okazało się dopiero w prow adzenie z in ic ja ty w y niższej szlachty tabeli ra n g h ie ra rc h iz u ją c e j osoby w edług pozycji w służbie p a ń s tw a n . W konsekwencji zam azyw ała się g ran ic a pom iędzy m ieszczaństw em a szlachtą, pom im o że koncepcja podziału spo łeczeń stw a n a cz te ry sta n y była n a d a l żywa. P rzynależność do szlachty coraz b ard z iej p rz e sta w a ła być ok reślen iem fu n k c ji je d n o stk i w społeczeństwie, a sta w a ła się p o tw ie rd z en ie m je j w ysokiej pozycji społecznej. O znacza to, zdaniem au to ra , n aro d z in y now ej, b ard z iej dynam icznej w izji społeczeństw a, w k tó rej miejsce
sta n ó w zaczęły zajm ow ać klasy.
S zlachecka ideologia społeczna u le g ła w ciąg u X V II w . daleko idącym prze m ianom . Część je j elem e n tó w pozostała je d n a k n iezm ieniona. N ow a szlachta przej m o w ała je, lecz sam a ró w n ież w niosła now e w a rto śc i ta k ie , ja k a k c ep tac ja działal ności gospodarczej i za sa d y k la sy fik a c ji lu d z i w edle zasług. N ow a e lita nie miała, ja k chciał N yström , c h a r a k te ru b u rżuazyjnego. J e j ideologię m ożna, zdaniem Englun da, o kreślić m ia n em m ieszanej. N ow i członkow ie p rzyczynili się do zachowania feu d aln eg o p o rz ą d k u społecznego (niezm ienność sto su n k u do chłopów), ale też zap oczątkow ali jego p rze m ian y , k tó re doprow adzić m ia ły w stu lec iac h X V III i XIX do ro z p a d u społeczeństw a s ta n o w e g o 12.
K siążk a E n g lu n d a je s t pozycją w artościow ą, w noszącą now e elem e n ty do dysku sji n a d c h a ra k te re m elity rząd zącej w Szw ecji po r. 1680. D użą je j zaletą jest ko m u n ik a ty w n y sty l au to ra . P ra c a zaopatrzona została w zw ięzłe streszczenie w ję zyku angielskim .
M ichał Kopczyński
10 P rzyk ładem Jo h a n G yllenstierna, k tó ry zru jn o w ał się podczas swego poselstwa do D anii w 1680 r., choć d w an aście la t w cześniej z zapałem głosił tezę o koniecz ności dostosow yw ania w y d a tk ó w do dochodów , i se k re ta rz e k a n c e la rii z otoczenia K aro la X I, k tó rzy w m ia rę zy sk iw an ia w p ływ ów politycznych gw ałtow nie zwiększali n a k ła d y konsum pcyjne. E. F r i e s, T e ck n in g a r u r d en sv en sk a fa m ilis lij i garnla tider, S tockholm 1895, s. 187 nn.
11 T rzeba p am iętać je d n a k , że a ry s to k ra c ja długo nie m ogła pogodzić się z tym sta n e m rzeczy, n a w e t w X V III w. M. R o b e r t s , S w e d ish A risto cra c y in the 18th C e n tu ry , [w:] tenże, E ssays in S w e d ish H istory, L ondon 1967, s. 273, 281.
12 Zob. S. C a r l s o n , S tâ n d ssa m h a lle och st& ndspzrsoner 1700— 1865. Studio rorande d e t sv e n sk a sa m h ä lle ts upplösning, II w yd. L u n d 1973; tenże, T he Dissolu tio n oj th e S w e d ish E states 1700— 1865, „The J o u rn a l of E u ro p e an Economic Hi sto ry ” vol. I, 1972.
