Zaremska, Hanna
"Les Juifs espagnoles au Moyen Age",
Louis Suarez Fernandez, Paris 1983 :
[recenzja]
Przegląd Historyczny 75/2, 308-311
1984
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
308 R E C E N Z J E
że o wiele przydatniejsze były w konstruow aniu w ystąpień mówców wspaniałe, spektakularne czyny doby w ojen perskich niż monotonne dyskusje stronnictw w okresie poprzedzającymi w ojnę peloponeską. I tu dochodzimy do następnej sp ra wy, do polityki Peryklesa. N ouhaud w yraża zdziwienie, że tak znakom ity mąż stanu nie spotkał się z większym zainteresow aniem ze strony mówców, z w yjątkiem Izo- kratesa. Taki stosunek do Peryklesa nie pow inien budzić większego zdziwienia, a to z dwóch powodów. Po pierwsze, sama postać P eryklesa nie była specjalnie atrak cy jn a — nie odnosił znakom itych zwycięstw, nie dokonał przełomowych re form, prowadził w ytrw ałą, konsekw entną, ale mało efektow ną politykę nie n ad a jącą się do błyskotliwych porów nań retorycznych. Po drugie, mówcy o wyraźnie antydem okratycznym program ie politycznym nie mogli lubić dem okraty Peryklesa, a już na pewno nie chcieli tworzyć jego legendy. Jzokrates stanow i tu w yjątek ze w zględu na jego am bicje historiozoficzne, całkowicie obce innym mówcom.
Przedostatnia część książki jest poświęcona kryzysowi lat 404—403 i rządom Trzydziestu. A utor jednym tchem relacjonuje działania polityczne w trakcie prze w rotu w ujęciu Andokidesa, Lizjasza, Izokratesa, Demostenesa, zapom inając o tym, co silnie podkreślał w pierwszej części pracy, np. że Andokides czy Lizjasz należą do innej epoki niż pozostali mówcy. Zaciążyło to na ostatniej części, w której brak refleksji nad rozgraniczeniem historii najnowszej Aten IV w. p.n.e. i współczes nością mówców.
Książka Nouhaud jest w łaściw ie drugą, oprócz pracy Josta, próbą przedsta w ienia sposobów posługiwania się obrazam i przeszłości w retoryce A ten klasycz nych. iSzkoda, że autor nie zdecydował się na gruntow niejszą analizę zebranego m a teriału i nie starą! się rozpatryw ać interesujących go zagadnień w szerszym kon tekście ateńskiego życia politycznego i społecznego W IV w. p.n.e.
Maria Niewęgłowska
Luis Suarez F e r n a n d e z , Les Juifs espagnoles au M oyen Age, Gallimard, P aris 1983, s. 346. .
Dzieje koegzystencji ludności chrześcijańskiej i żydowskiej na kontynencie europejskim są wciąż zaniedbanym polem badań mediewistycznych. Współżycie obu społeczności układało się w różnych epokach i na różnych obszarach odmiennie. Inaczej, w zależności od specyfiki w arunków społecznych przebiegały procesy asy m ilacji bądź separacji w poszczególnych krajach. Tendencje zm ian nie były jedno kierunkow e w skali kontynentu. Szczególny ch ara k ter powiązań między Żydarńi a w ładzą uzależniał ich sytuację od polityki i potrzeb każdego z w ładców w k ra jach, gdzie osiedliła się ludność żydowska. Stąd istotna potrzeba prac nad dziejami w spólnot żydowskich w poszczególnych państw ach średniowiecznej Europy. Odno tować więc w arto pojaw ienie się nowej pracy poświęconej historii Żydów hiszpań skich autorstw a Luisa Suareza F e r n a n d e z a.
Średniowieczne dzieje ludności żydowskiej zamieszkującej Półwysep Iberyjski przedstaw ili w swych dziełach autorzy dwóch obszernych syntez poświęconych h istorii Żydów — W. B a r o n i B. B l u m e n k r a n z 1. Z prac zajm ujących się w yłącznie diasporą hiszpańską wspomnieć należy przede w szystkim dwutomowe dzieło I. B a e r a 3. Książka. M. K r i e g e l a 3, trak tu jąca o Żydach osiadłych w b a
1 W. B a r o n , A social and religious history of the Jews, New York 1957—1959; B. B l u m e n k r a n z , Juifs et chrétiens dans le monde occidental, 430—1096, Paris
I960. .
3 I. B a e r , À history o f the Jew s in Christian Spain, Philadelphia 1961.
3 M. K r i e g e 1, Les Juifs à la fin t du Moyen Age dans l’Europe m éditerra
senie Morza Śródziemnego, problem atykę iberyjską podejm uje w niewielkim stop niu.
Luis Suarez Fernandez je st wydawcą kastylijskich dokum entów dotyczących w ydalenia Żydów w H iszpanii w 1492 r. Z pracy tej, jak przyznaje, zrodził się pomysł napisania książki. W jej wstępie przedstaw ia Fernandez swój zam iar b a dawczy, pragnie mianowicie znaleźć odpowiedź na pytanie o przyczyny podjęcia przez władców chrześcijańskich decyzji usunięcia ludności żydowskiej poza granice państw a. W ykładem obejm uje autor pięciowiekową historię współżycia chrześcijan i wyznawców judaizm u na Półwyspie Iberyjskim . Wywód prowadzony jest w po rządku chronologicznym, co nadaje m u jasności i uw ypukla zmienność postaw obu wspólnot. Fakt, że przedm iotem badań są postawy obu wspólnot, stanowi ogromny w alor pracy, czyni bowiem z niej interesujące studium w zajem nych relacji dwóch odmiennych kultur, które n a przestrzeni pięciuset lat, już to koegzystencji, już to wrogiej konfrontacji, w spółżyją ze sobą, oddziaływują na siebie, w zajem nie się wzbogacają i kom plikują. Tragiczny koniec losów Żydów hiszpańskich oglądany z tej perspektyw y nie może być żadną m iarą oceniany jako klęska jednej kultury i zwycięstwo drugiej. Bowiem społeczność żydowska w swej masie decyzją odmo w y chrztu faktycznie przekreśliła perspektyw ę pełnej asym ilacji, a więc de facto akulturacji.
Średniowieczne dzieje w spólnot żydowskich osiadłych na Półwyspie Iberyjskim zaczynają się dram atycznie. W konflikcie wizygocko-arabskim Żydzi opow iadają się po stronie islamu. To, surowo oceniane przez późniejsze kroniki, postępowanie miało swą genezę w okrucieństw ie wizygockiej polityki represyjnej wobec ludności ży dowskiej; Panow anie arabskie przyniosło, w porów naniu z okresem przymusowych nawróceń i pogromów, autentyczną poprawę w arunków bytow ania Żydów. Na okres ten przypada w spaniały rozkw it hebrajskiej k u ltu ry uczonej. Pow stają, u trzy m ujące kontakty z ośrodkam i babilońskimi, szkoły talmudyczne, rozw ijają się ośrodki w Kordowie, Lucenie i Saragossie. Rodzą się w ielkie dzieła poezji i filozofii żydowskiej.
Wiek XI przynosi zmianę w postawie władz m uzułm ańskich wobec ludności ży dowskiej oraz sprzyjającą jej, m otywowaną względami ekonomicznymi, politykę m onarchii kastylijskiej. W rezultacie tego rozpoczyna się masowa em igracja Ży dów w kierunku królestw chrześcijańskich przyspieszona upadkiem Almorawidów i powstaniem wrogiego wyznawcom judaizm u kalifatu Almohadów. Na terenach Hiszpanii chrześcijańskiej spotkali się Żydzi z całkiem odmiennymi w arunkam i bytowania, współżyć mieli z ludnością rolniczą, niepiśm ienną, znacznie niżej stojącą pod względem cywilizacyjnym niż oni sami. Tworzą tu nowe centra kultury, w ka- stylijskim Toledo form uje się znakomite środowisko uczonych skupionych wokół „Szkoły Tłumaczy”.
Wiek XIII, czasy Hiszpanii trzech religii, to okres pomyślności wspólnot ży dowskich i względnego pokoju w ich stosunkach z chrześcijanam i. Na wrogą poli tykę Kościoła wobec Żydów (L ateran 1215 r.) w ładcy hiszpańscy odpowiadają legis lacyjnym porządkiem przyw ilejów i statutów , które mimo surowości i ograniczeń stanow iły gw arancję spokoju dla ludności żydowskiej. Maleje, znam ienna dla Pół wyspu Iberyjskiego przewaga rolników, um acnia się grupa osób potężnych i za możnych, związanych z dworem doradców, królewskich finansistów, poborców po datkowych. K ształtuje się i krzepnie stru k tu ra gmin — aljamas. W tym czasie adm inistracja publiczna nie m a już w zasadzie żadnej potrzeby wchodzenia w kon tak ty z poszczególnymi członkami wspólnot, wszystkie interesy załatwia się z ka- hałem, który też spraw uje sądownictwo i zarządza pieniędzmi gminy. Los aljam a uzależniony był od tego, czy wśród jej członków były wpływowe, liczące się na dworze osoby. W ładcy kastylijscy, czerpiący korzyści finansowe z pomyślności go
310 R E C E N Z J E
spodarczej aljamas, chronili je przed widoczną w kortezach niechęcią swych chrześ cijańskich poddanych.
Koniec [XIII wieku to koniec, okresu porozumienia między dwoma wspólnotami. Rozwija się m esjanizm żydowski. Szerzy się pobożność zakonów żebrzących. Pogor szenie się koniunktury gospodarczej zaostrza animozję krzepioną napływ ającym i z innych krajów Europy wieściami o m orderstw ach rytualnych i profanacjach hostii. Kościół podejm uje kw estię m oralnej oceny lichwy. Są to elem enty nowej sytuacji. Pierwszym symptomem zm ian są postanowienia kortezów w Valladolid (1293 r.). Z abrania się w nich Żydom posiadania dóbr ziemskich, określa zasady, na jakich dozwolony je st ikredyt. Społeczność żydowska zepchnięta zostaje na pozycje obronne, rośnie jej zależność od władzy. Z nazwiskiem barcelońskiego rabina Salo mona ibn A dreta związany je st wielki ruch zm ierzający do utrzym ania, mimo nie sprzyjających w arunków , jedności aljamas.
W dziejach polityki Kościoła w kw estii żydowskiej stulecie jXIV jest okresem wzmożonych wysiłków, których celem miało być zniszczenie autonom ii aljamas przy pomocy środków praw nych, drogą legalną. P ada hasło konw ersji generalnej, k tó ra to jedynie mogłaby zadowolić Kościół i ostatecznie zlikwidować problem ju daizmu. Przed broniącym i Żydów władcam i staje groźba posądzenia o filosemityzm. Do pierwszych masowych pogromów na Półwyspie Iberyjskim dochodzi u schył ku XIV wieku (Sewilla, W alencja — 1391 r.). Zginęło tysiące Żydów, tysiące n a wróciło się pod groźbą śmierci. Od tego m omentu problem now ochrześcijan i krypto - judaizm u staje się autentycznym .problemem życia społecznego królestw chrześ cijańskich.
Na przebieg dalszych zmagań obu wspólnot w okresie po pogromach XIV w ie k u ogromny w pływ m iała działalność dwóch wielkich indywidualności i przyw ód ców duchowych: późniejszego świętego, dom inikanina Wincentego F e rra r i rabina Aragonii Hasdai ibn A braham a Crescas. Pierwszy, najpopularniejszy kaznodzieja swoich czasów, jest również autorem planu dokończenia dzieła konw ersji general nej, program u, który przeszedł do historii pod nazwą „Praw a z Ayllon”. Je st to zbiór przepisów, których przestrzeganie praktycznie uniemożliwić miało Żydom życie w Hiszpanii i traktow anie jej jako własnej ojczyzny. Drugi, którego ak ty w ność przypada na przełom wieków, podjął starania, których celem m iała być odbu dowa stru k tu ry aljamas i umocnienie w iary wśród wyznawców judaizm u. Znako m itym kontynuatorem jego wysiłków był A braham Bienveniste. Na zgromadzeniu przedstaw icieli aljamas kastylijskich w 1432 roku przedstaw ił on p ro jek t statu tu regulującego sytuację Żydów w królestwie, zabezpieczającego autonom ię gminom. D okum ent form ułował stanowisko aljam as w spraw ie konw ersji, przekreślał zatem możliwość porozumienia obu wspólnot. Cywilizacja żydowska nadal trw a w oporze, zachowując postawę odmowy.
W ygnanie Żydów z Hiszpanii poprzedził niemal półwieczny okres stabilizacji i pomyślnego współżycia. Zdaniem Fernandeza, za decyzją o ekspulsji stały dzia łania inkwizycji, u schyłku XV w ieku nie jest ona jednak organem Kościoła lecz m onarchii, która w osiągnięciu jedności religijnej poddanych dostrzega niezbędny w arunek swego dalszego rozwoju.
K rw aw e naw racania na w iarę chrześcijańską, a także towarzyszące im i p ro gram ujące je polem iki w łonie Kościoła średniowiecznego, w skazują n a to, że u podstaw religijnego fanatyzm u wymierzonego przeciwko ludności żydowskiej leży jej odrębność wyznaniowa. Religia leży u podstaw zarówno ruchów antyżydow skich w starożytności przedchrześcijańskiej, ja k i w chrześcijańskim średniowieczu. Nienawiść wyznaniowa idzie w parze z dążeniem do konw ersji, niszczenia synagog i mordowania uczęszczających do nich wiernych dokonuje się w ram ach totalizu- jącej ekspansji religii panującej. W tej perspektyw ie interesująco rysuje się zagad
nienie genezy skierow anych przeciw nowochrześcijanom działań represyjnych, które kontynuow ane były w Hiszpanii także po roku 1492.
K siążka prezentuje szczegółowo kościelne piśmiennictwo i ustawodawstwo a n ty żydowskie. M ateriał ten stanow i podstaw ę dla sform ułow ania tezy o dominującej roli Kościoła w kształtow aniu postaw niechęci wobec ludności żydowskiej. Nawet zakładając, że dyskurs ideologiczny m iał charakter czysto retoryczny, a postanowie nia synodów często nie znajdow ały w w arunkach hiszpańskich żadnego odzwiercie dlenia w praktycznych działaniach represyjnych, należy — zdaniem Fernandeza — uznać, że Kościół swym i poczynaniami nie tylko zaogniał i rozprzestrzeniał konflikt, lecz także propagował postaw y „odrzucenia” i separacji. Taka interpretacja zjawiska hiszpańskiego antyjudaizm u w ydaje się przedwczesna i jednostronna. Teza wymaga bowiem w eryfikacji w badaniach nad antyjudaizm em ludowym. Jego istnienie od notow uje autor jakby mimochodem i tra k tu je jako rezultat propagandy kościelnej. W ykład problem atyki związanej z tym nurtem w ystąpień antyżydowskich w ym a gałby odmiennej postaw y badawczej, analizy konfliktów w poszczególnych skupis kach i regionach kraju, co pozwoliłoby na obserwację lokalnego planu wzajemnych niechęci czy nienawiści.
W historii gmin żydowskich Półwyspii Iberyjskiego okresy wzmożonych represji przeplatają się z bardzo szybko po nich następującym i okresam i na ogół skutecz nych działań konsolidujących całą społeczność zarówno w płaszczyźnie religijnej, jak i organizacji gmin. Etapy dziejów tych kolejnych odnów wyznaczają nazwiska w ybitnych rabinów, którzy w um acnianiu w iary i reform ach stojących na jej straży
aljamas dostrzegają jedynie skuteczny środek w alki z religią większości.
Średniowieczne dzieje Żydów hiszpańskich nie były pasm em biernie przyjm o w anych degradacji. Co więcej, należy podkreślić, że polityka represji i separacji nie doprowadziła nigdy do pełnego rozdziału. Fakt, że Żydzi byli tolerow ani jedynie ze względu na to, iż władcom potrzebne były ich pieniądze czy umiejętności, nie spowodował odsunięcia ich n a m argines życia społecznego. Przeciwnie, odgryw ają w ażną rolę w gospodarce, a najznam ienitsi w polityce. Prow adzi to nieuniknienie do pewnego zatarcia stale przywoływanych przez Kościół różnic i de facto do em ancypacji żydowskich środowisk elitarnych.
Na koniec wrócić chcę do postawionego przez autora pytania o genezę ekspul- sji Żydów. Zdaniem Fernandeza, to m onarchii potrzebna była decyzja o w ypędze niu z k raju wyznawców judaizm u. Władcy hiszpańscy uznali ekspulsję za n ie zbędny elem ent w procesie cem entow ania jedności budowli państw ow ej, jedności, k tóra w tym czasie nie mogła być rozum iana inaczej niż jedność religijna. Sam autor przyznaje, że badacz śledzący dzieje hiszpańskiego antyjudaizm u i studiujący historię gmin żydowskich drugiej połowy XV w ieku zostaje zaskoczony decyzją o wygnaniu. Nie mieści się ona w dotychczasowej logice poczynań dworu i Kościoła. Odmiennie niż w w ypadku innych k rajó w Europy zachodniej ekspulsję iberyjską należy uznać nie jako zam knięcie średniowiecznej historii Żydów hiszpańskich, lecz raczej za signum w kraczania Hiszpanii w okres budowy nowożytnej państwowości.
Hanna Zarem ska
B. A. R y b a k ó w , K ijew skaja Ruś i russkije kniażestwa X II—■
XI I I w w., Izdatielstwo „Nauka”, Moskwa 1982, s. 589.
Dzieło, stanowiące jatoby podsumowanie bogatego dorobku B. A. R y b a k o - w a, musi budzić zainteresow anie. Blisko 600-stromicowy m ateriał został podzie lony przez autora n a sześć rozdziałów. Taka konstrukcja, będąca wynikiem indy w idualnych predyspozycji autora nie powinna podlegać dysikusji, ale w związku
