Tygielski, Wojciech
"Storia del Mezzogiorno ďltalia, Volume
primo: La lunga aurata e la crisi
(1500-1656)", Aurelio Lepre, Napoli 1986
: [recenzja]
Przegląd Historyczny 7 8 /1 ,121-122
1987
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
RECENZJE 1 2 1
mniejszym zakresie Kazimierze Tymienieckiego. Heleny C h i о р о с ki ej. Zbigniewa W ie lg o s z a i Józefa K r a s o n i a .
M ichał Kaczmarek
A urelio L e p r e , Storia del Mezzogiorno d ’ltalia. Volume prim o: La lunga
durata e la crisi ( 1500— 1656). Liguori Editore, N apoli 1986, s. 318.
Aurelio L e p r e , profesor historii nowożytnej na Uniwersytecie w N eapolu, od lat bada struktury społeczne i gospodarkę południa Wioch. Jego najbardziej znaczące prace z tego zakresu to : ..C ontadini, borghesi ed opérai nel tram onto del feudalesimo napoletano" (M ilano 1963). „Feudi e masserie” (Napoli 1973). ..Terra di Lavoro nelľetá m oderna” (Napoli 1978). ..Il M ezzogiorno del feudalism o al capitalism o" (Napoli 1979).
O publikow ana właśnie ..Storia del M ezzogiorno” stanowi syntezę dziejów społeczno -gospodarczych włoskiego Południa, obejm ującą na razie wiek XVI i pierwszą połowę XVII. Użycie tego nobilitującego określenia w pełni uzasadnia zarów no bogactw o zgrom adzenia m ateriału faktograficznego — będącego w dużej mierze plonem studiów samego au to ra, jak i konstrukcja pracy — przypom inająca dzieła F ernanda B r a u d e l a czy też wielotmową „Storia d ’ltalia” .
Swe rozw ażania rozpoczyna Lepre od przedstaw ienia terenów, na których zachodzić będą analizowane w dalszych częściach pracy procesy, charakteryzujące oddzielnie poszczególne — składające się na pojęcie M ezzogiorna — tereny (C am pania, Basilicata, Calabrie. Abruzzi, Molise. Puglia). N astępnie kreśli panoram ę ich feudalnej struktury społecznej — tak miejskiej, jak i wiejskiej, form produkcji, handlu, kapitału, mentalności, by wreszcie w części trzeciej zająć się systemem w ład zy — jej strukturą urzędniczą, formami sprawow ania, środkam i przym usu, którymi dysponow ała (wojsko, system karny) oraz ideologią. Stosunkow o często w tych partiach tekstu oddaje głos ówczesnym pisarzom i publicystom konfrontując ich sądy na tem at otaczającej ich rzeczywistości z wynikami własnych analiz.
Zebrany m ateriał posłużyć ma następnie do skonstruow ania modelu formacji społeczno -gospodarczej M ezzogiorna w czasach nowożytnych. Inspiracji teoretycznej, poza klasykami m arksizm u, dostarczyła tu przede wszystkim „Teoria ekonom iczna ustroju feudalnego” W itolda K u li oraz analogiczna próba modelowego ujęcia feudalizmu opracow ana na m ateriale norm andzkim przez G uy B o is („Crise du féodalism e” , Paris 1976). Adaptację tych wzorów dla potrzeb analizy włoskiego Południa utrudnia jednak nie tylko odmienność realiów polskich czy norm andzkich. lecz przede wszystkim zmienność podstawow ych elementów południowo- włoskiej struktury społeczno-gospodarczej, zdecydowanie większa racjonalndść gospodarow ania oraz ciągłe interwencje czynnika politycznego — ingerującego w gospodarkę i pow odującego względną płynność stru k tu r społecznych.
D opiero w dwóch ostatnich częściach pracy pojaw ia się chronologia — jak o element porządkujący narrację, a jednocześnie przedm iot dociekań. Proces szesnastowiecznego w zrostu gospodarczego zakłócają w ydarzenia polityczne. Przejście pod panow anie hiszpańskie zmusza miejscowych feudałów do walki o utrzym anie zagrożonych zewnętrznie i wewnętrznie (czasowe wzmocnienie mieszczaństwa, rewolty na wsi) pozycji. G wałtow ny przyrost dem o graficzny i towarzyszące mu okresowe nieurodzaje, grożące znacznej części społeczeństwa głodem, prow adzą do poważnego kryzysu lat 1585— 1610 stanowiącego podatny grunt dla rewolucyjnej działalności Tom m aso Cam panelli. Reakcją na obserwowane wstrząsy społeczne jest fala publicystyki zawierającej projekty reform tak politycznych (G. A. Summ onte, F. Im perato, C. Tutini, F. Frezza), ja k i gospodarczych (C. Tapia. A. Serra, G. M. N ovario).
W fazę zasadniczego kryzysu M ezzogiorno wchodzi jednak dopiero w latach 1647— 1656. Rewolta antyhiszpańska (powstanie M asaniella) i będące jej konsekwencją represje oraz
1 2 2 RECENZJE
zaraza pustosząca kraj w 1656 r. ow ocują stratam i demograficznymi sięgającymi 30. a w niektórych rejonach naw et 50 procent. Właśnie procesom demograficznym poświęca autor (dysponujący źródłam i o budzącej zazdrość kom pletności i szczegółowości) wiele uwagi, przypisując im decydujące znaczenie przy konstruow aniu chronologii analizowanych przem ian społeczno-gospodarczych. Zgodnie z tym nastawieniem uznaje rok 1656 za cezurę zamykającą stosunkow o pomyślny okres nowożytnych dziejów M ezzogiorna, którego dalsze losy zamierza
nakreślić w następnym tomie.
L ektura książki Leprego skłania czytelnika polskiego do kilku refleksji, nie tylko ze względu na uderzającą zbieżność chronologiczną neapolitańskiego kryzysu z połowy XVII wieku z wojnami kozackimi i „p otopem ” — definitywnie zamykającymi okres świetności Rzeczy pospolitej. Zestawienie — jakże sympatycznie, a jednocześnie swojsko brzmiących — zachwytów nowożytnych autorów neapolitańskich nad rodzinnymi stronam i — stanowiącymi część, i to najlepszą (!). Italii, będącej z kolei najwspanialszą krainą europejską (jeśli Włochy, zdaniem Loise de R o s a . określić m ożna mianem ogrodu Europy, to K rólestwo N eapolu z kolei zasługuje na m iano ogrodu Włoch), z cytowanymi na przykład ostatnio przez G iorgio D o r ię ówczesnymi, krytycznymi i wręcz niechętnymi, opiniami genueńczyków na tem at swej ojczyzny1 jest bardzo wymowne. C o spow odowało, iż późniejszy rozwój tych krańcow o różnych włoskich regionów zakw estionował prawdziwość obu cytow anych opinii? Jakie czynniki sprawiły, iż współczesna G enua jest bezdyskusyjnie częścią sytej i zamożnej Europy, a co do południowej części Półwyspu Apenińskiego m ożna mieć w tym względzie uzasadnione w ątpli wości? Z drugiej zaś strony, dlaczego analizow any przez Leprego region tak często kojarzy się właśnie z polskimi realiam i? O dkładając wewnątrzwłoską kom paratystykę pragniem y nieco uwagi poświęcić tem u ostatniem u zagadnieniu.
Podobieństw o losów M ezzogiorna i Rzeczypospolitej wydaje się bezsporne. Piętnasto- i szesnastowieczna świetność obu państw okazała się być oparta na kruchych podstaw ach, nie zawierała w sobie elementów gwarantujących rozwój. W Polsce słabnąca m onarchia musiała w coraz większym stopniu dzielić się władzą z coraz potężniejszą, również ekonomicznie, m agnaterią; neapolitańscy feudałowie (baroni) utracili co praw da w znacznym stopniu, na skutek przejścia kraju pod panow anie hiszpańskie, swe wpływy polityczne, niewzruszona pozostała jednak ich pozycja m ajątkow a, co z kolei na długo zapewniło im rolę jedynego realnego partnera władzy. G ian A ndrea D oria, Vincenzo Ruffo czy M arino C aracciolo di Santobuono osiągają w XVI wieku pozycję analogiczną do O strogskich, czy Radziwiłłów i nie jest już najważniejsze, że dochody jednych oparte są na rencie feudalnej, a drugich na bezpłatnej sile roboczej, ja k o że w obu w ypadkach konsekwencją jest ekstensywność gospodarowania.
I na włoskim Południu, i w Rzeczypospolitej feudalizm — nie zagrożony awansem nowych grup społecznych — um acniał się. ograniczając tym samym pole ekonomicznego manewru i oddalając m om ent wkroczenia na drogę kapitalistycznych przemian. Opóźnienie procesu tworzenia nowoczesnego państwa włoskiego oraz polska utrata bytu państwowego — na skutek działania czynników zewnętrznych, były już tylko tego procesu smutnymi kon sekwencjami, oddalającymi dodatkow o m om ent wkroczenia na drogę typowego europejskiego rozwoju.
•A
Wojciech Tygielski
1 G. D o r i a . Investimenti della nobiltà genovese nelľedilizia di prestigio (1530— 1630). <
