Biblioteka Jagiellońska
Biblioteka Jagiellońska – wczoraj, dziś i wyzwania przyszłości
Biblioteka Jagiellońska powstała w wyniku reform Uniwersytetu Krakow- skiego przeprowadzonych przez Hugona Kołłątaja w końcu lat siedemdzie- siątych XVIII wieku z połączenia bibliotek wydziałów i kolegiów krakowskiej uczelni. Kiedy zaczęły istnieć biblioteki Uniwersytetu Jagiellońskiego, zwanego wcześniej Studium Generale, a później Uniwersytetem Krakowskim, tego do końca nie wiemy. Zapewne stało się to już w XIV wieku, kiedy kształtował się Uniwersytet zwany Kazimierzowskim. Z tego czasu zachowały się trzy ręko- pisy w zbiorach BJ. Pierwsza wzmianka o tym, że biblioteka przy Uniwersy- tecie istniała, pochodzi z roku 1403. Nie jest zbyt chlubna dla Uniwersytetu.
Magister Maciej z Koła wytoczył swemu służącemu-scholarowi Mikołajowi Wańtuchowi z Szadka proces o zdefraudowanie „w wesołym towarzystwie za miastem” pieniędzy, które dostał na zakup książek. Z tego zapisu wynika, że Maciej z Koła, tytułowany pater librorum, był pierwszym znanym opiekunem ksiąg przechowywanych w Collegium Maius i jego możemy nazwać pierwszym bibliotekarzem Uniwersytetu Krakowskiego.
Ten zapis pochodzący z akt sądowych wskazuje, że już na początku XV wieku do bibliotek Uniwersytetu Krakowskiego świadomie kupowano książki. Świad- czy to o tym, że biblioteka musiała być na odpowiednim poziomie, a jej zbiory uzupełniano zapewne według potrzeb profesorów i scholarów. W XV wieku
biblioteki uniwersyteckie w Krakowie miały regulaminy określające, jak przechowywać książki i komu można je udostępniać. Je- dynie Wydział Medyczny prawdopodob- nie nie miał biblioteki, ponieważ medycy byli w większości osobami świeckimi i nie mieszkali w kolegiach, a statut tego wydzia- łu z 1433 roku nie wspomina o jej istnieniu.
Medycy posiadali swoje prywatne zbiory książek i w odróżnieniu od pozostałych profesorów po ich śmierci zasoby biblio- teczne dziedziczyły rodziny – w przypadku duchownych profesorów zbiory pozostawały w kolegiach. Wraz z powiększaniem się za- sobów bibliotecznych w źródłach pojawiły się wzmianki o istnieniu pomieszczeń biblio- tecznych. W budynku Kolegium Większego w XV wieku znajdowały się dwie biblioteki.
Na parterze była biblioteka Wydziału Sztuk Wyzwolonych, na piętrze gromadzono zbio- ry Wydziału Teologicznego. Biblioteki znaj- dowały się też w Kolegium Prawników, czyli na Wydziale Prawa, oraz w bursach, w któ- rych mieszkali studenci.
Biblioteki poszczególnych burs posiada- ły zapewne niewielkie zasoby. Zachowane dokumenty i przekazy źródłowe dotyczące spraw związanych z organizacją tych biblio- tek pozwalają przypuszczać, jak wyglądała praktyka bibliotekarska w XV wieku. W 1495 roku za rektoratu Mikołaja z Szydłowa zajęto się nieprawidłowościami w funkcjonowaniu biblioteki w Bursie Jeruzalem. Stwierdzono, że książki pochodzące z darów są sprzedawa-
Jan Kanty – patron UJ
ne, zastawiane i gubione przez mieszkańców bursy. Seniora bursy uczyniono odpowie- dzialnym za stan księgozbioru. Był on zobo- wiązany co pół roku kontrolować i ewiden- cjonować księgi wypożyczone na potrzeby studiów. Do obowiązków seniora bursy na- leżało odnotowywanie, komu wydał książki, w jakiej liczbie, opisanie ich stanu zacho- wania, oprawy oraz tego, czy były to książki rękopiśmienne, czy drukowane, papierowe czy pergaminowe. Od decyzji seniora zależa- ło, czy daną pozycję można było wypożyczyć, czy też nie. Książki przechowywano w skarb- cu, traktując je jako majątek. Z powyższych zaleceń dla seniora bursy należy wniosko- wać, że organizacja bibliotek Uniwersytetu Krakowskiego nie odbiegała od ówczesnych standardów w innych uniwersytetach.
Jeden z najstarszych spisów wypożyczo- nych książek z biblioteki na krakowskim Uniwersytecie pochodzi z lat 1433–1443.
Spis ten znajduje się w rękopisie, który na- leżał do Macieja z Łabiszyna, profesora Wydziału Sztuk Wyzwolonych, zapewne ówczesnego kustosza biblioteki Kolegium Większego. Ze spisu sporządzonego przez Macieja z Łabiszyna wynika, że wypożycza- no dzieła służące procesowi dydaktycznemu, czyli studiowaniu fi lozofi i oraz teologii.
Jak wcześniej gromadzono zbiory? Głów- nym czynnikiem, który powodował, że książki trafi ały do biblioteki, były przede wszystkim dary, w tym wspominane już dary testamentowe profesorów. Profesor
Karol Estreicher, dyrektor Biblioteki Jagiellońskiej 1868–1905
Jerzy Zathey, który analizował testamenty profesorów krakowskich, napisał ze zgrozą:
Wstrząsające jest uprzytomnie- nie, że w najlepiej zachowanym zbiorze uniwersytetu – po Colle- gium Maius – niewiele więcej niż 10% legowanych książek wśród zachowanych do dziś umiemy roz- poznać. Straty więc w ciągu wie- ków są o wiele wyższe, niż zdajemy sobie sprawę.
Wyobrazić sobie zatem możemy, że gdyby zachował się do naszych czasów zbiór ręko-
Jakub Parkosz z Żórawicy, Traktat o ortografi i polskiej, ok. 1460, rkp 1961
pisów średniowiecznych w Bibliotece Jagiel- lońskiej, mógłby on liczyć około 20 tysięcy kodeksów rękopiśmiennych. Na przestrzeni dziejów Kraków, a szczególnie Uniwersytet, nigdy nie był dotknięty żadną klęską ele- mentarną i zniszczeniami wojennymi. Nawet obraz, który został namalowany na początku XIX wieku, przedstawiający Szwedów rabu- jących bibliotekę Kolegium Większego, jest po prostu imaginacją. Stosunkowo mała licz- ba zachowanych rękopisów wynika z tego, że nasi poprzednicy nie traktowali zbiorów jako zasługujących na wieczyste przechowy- wanie, ale mieli do nich podejście utylitarne.
Nawet wielki dobrodziej biblioteki Colle-
Maciej z Miechowa, Chronica Polonorum, Kraków 1521
gium Maius Benedykt z Koźmina napisał w swoim testamencie, by książki stare i nieużyteczne do bieżących studiów usuwać z biblioteki, w tym przekazywać do kościołów i szkół.
Porównując wielkość zbiorów Uniwersytetu Krakowskiego w końcu XVIII wieku i Biblioteki Rzeczpospolitej w Warszawie, widzimy, jak ogromne było dzieło Załuskich. Ujawniają się także dysproporcje między tymi dwoma księgo- zbiorami. Biblioteka Załuskich liczyła około 380 tysięcy jednostek, a zbiory Uniwersytetu Krakowskiego tylko około 60 tysięcy. Straty kultury polskiej w końcu XVIII wieku były olbrzymie, spowodowali je zaborcy rabujący księgo- zbiory, a także klejnoty koronne jako symbol kultury i historii naszego państwa.
Od połowy XIX wieku zbiory biblioteczne rosły w postępie geometrycznym.
Stało się to wskutek upowszechnienia produkcji papieru według patentu Gott- frieda Kellera, który wynalazł nową metodę produkcji tak zwanego papieru kwaśnego. Był to doniosły wynalazek, dzięki któremu zlikwidowano „wąskie gardło”, jakim do połowy XIX wieku w produkcji książki był brak papieru.
Nowy papier był słabej jakości, ale stał się nośnikiem rewolucji w produkcji książki i jej upowszechnieniu. Od 1907 roku, za dyrektury Fryderyka Papèe, wprowadzono numerus currens jako system opracowania i przechowywania książek w Bibliotece Jagiellońskiej, ponieważ dotychczasowy system rzeczowy był przy dużym napływie nowości niewydajny.
Od początku XIX wieku w niezwykle ciężkiej sytuacji dla polskiej kultury narodowej Biblioteka Jagiellońska stała się książnicą narodową, w której gro- madzono najważniejsze zbiory. Za czasów kierowania Biblioteką Jagiellońską przez Jerzego Samuela Bandtkiego (1811–1835), Józefa Muczkowskiego (1836–
1858), Franciszka Strońskiego (1859–1865), Adolfa Mułkowskiego (1866–
1867) i Karola Estreichera st. (1868–1905) nazywano ją Bibliotheca Patria.
Karol Estreicher starszy był twórcą bibliografi i polskiej. Jego zainteresowania naukowe, bibliografi czne rzutowały także na charakter zbiorów gromadzonych w Bibliotece Jagiellońskiej. Starał się on pozyskiwać wszystkie polonica, gdzie tylko można było je nabyć. Estreicher kupował w antykwariatach unikatowe XVI-, XVII- oraz XVIII-wieczne druki i uzupełniał zbiory. Z punktu widzenia ówczesnych profesorów Uniwersytetu nie była to dobra strategia, ponieważ zaniedbywał gromadzenie literatury najnowszej.
Od około połowy XIX wieku na kwaśnym papierze drukowano miliony egzemplarzy czasopism i książek, które trafi ały do coraz to lepiej i powszechnie kształconych mas.
Zbiory datowane od połowy XIX wieku po koniec wieku XX stanowią dla biblioteka- rzy wielki problem, jednak dzięki patentowi G. Kellera nastąpiła sytuacja niespotykana w dotychczasowej historii oświaty, kultury – książka stała się masowa. W połowie XIX wieku na przykład w Anglii, bo tam prze- prowadzono te obliczenia, by kupić książkę, należało wydać równowartość wynagrodze- nia za około 50 godzin pracy pracownika na- jemnego. W końcu XIX wieku koszt zakupu książki to równowartość niespełna pięciu godzin pracy, a więc dostęp do książek był zupełnie inny.
Od 1969 roku Biblioteka Jagiellońska i Bi- blioteka Narodowa mają podobne zadania w zakresie pozyskiwania zbiorów. Gromadzą i wieczyście przechowują wszystkie druki wydane na terenie Polski, które otrzymują jako egzemplarz obowiązkowy. Dotyczy to także tych zbiorów, które dla wielu bibliotek i kolekcjonerów nie są warte przechowywa- nia, stanowią jednak podstawę swoistej pira- midy naszej kultury narodowej. Zanim jed- nak doszło do tego, że Biblioteka Jagiellońska stała się jedną z głównych książnic polskich, przygotowano odpowiednie warunki do magazynowania zbiorów. Począwszy od bu- dowy nowoczesnego, jak na ówczesne czasy, gmachu w latach 1931–1939, poprzez jego
Klinika papieru
powiększenie w latach 1962–1963 oraz budo- wę nowego skrzydła w latach 1995–2001, BJ zyskała wspaniałą infrastrukturę, która jest podstawą odpowiedzialnego przechowywa- nia zbiorów bibliotecznych.
Rok 1994 był przełomowy w dziejach funkcjonowania Biblioteki Jagiellońskiej.
Wprowadzono wówczas system elektronicz- ny VTLS do obsługi podstawowych proce- sów bibliotecznych jak opracowanie i udo- stępnianie zbiorów. Rozpoczął się nowy okres w działalności BJ. Książki opracowy- wano w postaci elektronicznej, a czytelnicy poprzez internet mogli sprawdzić, czy wy- brana pozycja znajduje się w zbiorach bi- bliotecznych i zdalnie zamówić ją do czytelni lub do wypożyczalni miejscowej. Biblioteka Jagiellońska dzięki dostępności katalogu w internecie stała się elementem światowego systemu informacyjnego.
W roku 2000 ówczesny dyrektor Biblio- teki Jagiellońskiej Krzysztof Zamorski wraz z dyrektorem Biblioteki Narodowej Adamem Manikowskim zainicjowali wspólny program dotyczący dwóch największych bibliotek Pol- ski – Wieloletni Program Rządowy „Kwaśny Papier 2000–2008”. Program ten zakładał uruchomienie w obu bibliotekach urządzeń do masowego odkwaszania książek. Podsta- wowym zadaniem postawionym przed Bi- blioteką Narodową i Biblioteką Jagiellońską było odkwaszenie zasobu archiwalnego, czyli tych egzemplarzy, które są przeznaczone do wieczystego przechowywania. W ramach
Klinika papieru
tego programu BJ jako pierwsza zakupiła system do odkwaszania pojedyn- czych kart papieru systemem Neschena, następnie został zakupiony system masowej konserwacji fi rmy Bookkeeper. Instalację uruchomiono w 2004 roku w Bibliotece Jagiellońskiej, przetarto zatem szlaki, później znacznie większa instalacja została zakupiona dla Biblioteki Narodowej.
Współpraca Biblioteki Jagiellońskiej z Biblioteką Narodową w zakresie re- alizacji celów ważnych dla całego bibliotekarstwa polskiego zaczęła się w 1977 roku, kiedy to z inicjatywy dyrektora Biblioteki Jagiellońskiej Władysława A.
Serczyka odbyło się spotkanie z dyrektorem Biblioteki Narodowej w sprawie ustanowienia Narodowego Zasobu Bibliotecznego. Do idei NZB została na- stępnie zaproszona Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. Idea Narodowego Zasobu Bibliotecznego rozciągnęła się na całość polskiego biblio- tekarstwa, jednak obecnie jego uczestnikami jest zaledwie dziewięć bibliotek, które muszą spełniać odpowiednie warunki opracowania, przechowywania i ochrony zbiorów.
W ostatnich latach współpraca Biblioteki Jagiellońskiej z Biblioteką Na- rodową nabrała tempa. Niedawno rozpoczął się projekt Patrimonium, który powstał z inicjatywy Biblioteki Narodowej. Założeniem tego projektu reali- zowanego w latach 2017–2020 jest udostępnienie polskiego dziedzictwa na- rodowego w Internecie, wprowadzenie do biblioteki cyfrowej Polona oraz Jagiellońskiej Biblioteki Cyfrowej miliona obiektów (652 tys. Biblioteka Naro- dowa i 348 tys. Biblioteka Jagiellońska). W projekcie zostaną zdigitalizowane czasopisma, rękopisy, stare druki, zbiory kartografi czne, muzyczne i grafi czne oraz druki ulotne. Wszystkie obiekty prezentowane w projekcie Patrimonium należą do domeny publicznej, co pozwala je udostępniać w przestrzeni cy- frowej. Projekt Patrimonium jest dofi nansowany ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach działania 2.3.2 „Cyfrowe udo- stępnianie zasobów”.
W 2015 roku Biblioteka Narodowa, z inicjatywy dyrektora Tomasza Makow- skiego, wystąpiła o program e-Omnis, czyli o jeden wspólny system bibliotecz- ny dla całej Polski. Przeprowadzony przetarg na system biblioteczny wygrała fi rma Exlibris oferująca system zarządzania biblioteką Alma. Biblioteka Ja- giellońska została zaproszona przez Bibliotekę Narodową do udziału w pod- jęciu tego wyzwania i zdecydowała się na zmianę systemu bibliotecznego oraz
współkatalogowanie z Biblioteką Narodową. Działania te mają doprowadzić do sytuacji, w której w Polsce – zamiast kilku dróżek czy ścieżek informacyjnych, idących równolegle – funkcjonuje autostrada informacyjna oparta na zbiorach bibliotecznych – początkowo tych dwóch największych bibliotek, a później na zbiorach praktycznie wszystkich bibliotek chcących wejść do systemu ogól- nopolskiego.
Biblioteka Jagiellońska na początku 2017 roku była drugą co do wielkości biblioteką w Polsce. Jej zbiory liczyły prawie 5 milionów 700 tysięcy jednostek, a cały zasób sieci bibliotecznej Uniwersytetu Jagiellońskiego (34 biblioteki międzywydziałowe, wydziałowe, instytutowe i inne) wyniósł prawie 7 mi- lionów 800 tysięcy jednostek. Zbiory są udostępniane zarówno studentom i pracownikom Uniwersytetu Jagiellońskiego, jak i wszystkim czytelnikom, którzy chcą z nich skorzystać. Intensywna digitalizacja zbiorów Biblioteki Ja- giellońskiej ułatwia korzystanie z jej zasobów. Jagiellońska Biblioteka Cyfrowa w 2016 roku miała 3 miliony 150 tysięcy odsłon, a korzystało z niej 305 167 użytkowników.
Z D Z I S Ł AW P I E T R Z Y K
Biblioteka Jagiellońska – wczoraj, dziś i wyzwania przyszłości
Biblioteka Jagiellońska jest najstarszą biblioteką uniwersytecką w Polsce i jej dzieje rozpoczynają się wraz z dziejami Uniwersytetu Jagiellońskiego. Zbiory powstawały jednocześnie z rozwojem Uniwersytetu. W okresie zaborów biblio- teka Uniwersytetu Jagiellońskiego pełniła funkcję biblioteki narodowej, dzięki polityce gromadzenia zbiorów, którą prowadził Karol Estreicher st., dyrektor Biblioteki w latach 1868–1905. W latach trzydziestych XX wieku został zbu- dowany jeden z najnowocześniejszych wówczas w Europie gmach Biblioteki.
Od lat siedemdziesiątych XX wieku Biblioteka Jagiellońska, pełniąc w zakre- sie archiwizacji książki funkcję drugiej książnicy narodowej w Polsce, ściśle STRESZCZENIE
współpracuje z Biblioteką Narodową. W ostatnich kilkudziesięciu latach ta ścisła współpraca obu największych w Polsce bibliotek zaowocowała takimi inicjatywami jak Narodowy Zasób Biblioteczny, Wieloletni Program Rządowy
„Kwaśny Papier”, a obecnie projekt digitalizacyjny Patrimonium. Biblioteka Jagiellońska współpracuje z książnicą narodową w projekcie e-Omnis doty- czącym wprowadzenia ogólnopolskiego sytemu bibliotecznego.
biblioteka, historia bibliotek, Biblioteka Narodowa, Biblioteka Jagiellońska
Jagiellonian Library – Yesterday, Today, and the Challenges of Tomorrow Th e Jagiellonian Library is the oldest university library in Poland and its history begins together with the history of the Jagiellonian University. Its collections grew together with the development of the University. During the Partitions, the library of the Jagiellonian University played the role of a national library thanks to its collection building policy carried out by Karol Estreicher, Senior Director of the Library between 1868 and 1905. In the 1930s, one of the Europe’s most modern library buildings back then was constructed. Since the 1970s, the Jagiellonian Library, as the second national library in terms of book archiving, has been closely cooperating with the Na- tional Library of Poland. In the last decades, the close cooperation of the two largest Polish libraries has resulted in initiatives such as the National Library Resource, the Long-term State Programme “Acidic Paper” and currently the
“Patrimonium” digitalisation project. Th e Jagiellonian Library cooperates with the national library within the e-Omnis project on the introduction of a national library system.
Key words:
library, history of libraries, National Library of Poland, Jagiellonian Library
SŁOWA KLUCZE
Barycz H., Historia Uniwersytetu Jagiellońskiego w epoce humanizmu, nakładem UJ, Kraków 1935.
Cieślar A., Działalność Biblioteki Jagiellońskiej w roku 2016. Sprawozdanie, „Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej” LXVII, 2017.
Historia Biblioteki Jagiellońskiej, t. 2, 1775–1918, red. P. Lechowski, Wydawnictwo UJ, Kraków 2017.
Stopka K., Pietrzyk Z., Uniwersytet Jagielloński w Krakowie 1364–2014, Wydawnic- two UJ, Kraków 2014.
Zathey J., Lewicka-Kamińska A., Ajdukiewicz L., Historia Biblioteki Jagiellońskiej, t. 1, 1364–1775, PWN, UJ, Kraków 1966.
BIBLIOGRAFIA
