Pochodzenie dziecka i władza rodzicielska w prawie rodzinnym państw islamskich.

WIESèAW BAR

POCHODZENIE DZIECKA I WèADZA RODZICIELSKA W PRAWIE RODZINNYM PANÂSTW ISLAMSKICH

W ostatnich miesiaÎcach sÂrodki przekazu donosiøy o przypadkach

¹wydobywaniaº Polek, zÇon muzuømanoÂw, ktoÂrenietylko samezna- lazøy sieÎ w trudnym poøozÇeniu po wyjezÂdziedo krajoÂw meÎzÇoÂw, ale czeÎsto pozbawionezostaøy dzieci. Sytuacjetewykazaøy brak podsta- wowej wiedzy kobiet na temat funkcjonowania rodziny w islamskim porzaÎdku prawa, w tym miejsca kobiety w wykonywaniu wøadzy ro- dzicielskiej nad zrodzonym dzieckiem. Ujawnione okolicznosÂci wy- jazdu i poÂzÂniejsze wydarzenia wskazujaÎ, zÇewieÎkszosÂc kobiet jest przekonana, zÇew sytuacji kryzysowej, zwroÂciwszy sieÎ do seÎdziego, uzyska pomoc prawnaÎ, i nietylko, w trybiei w zakresiefunkcjonu- jaÎcym w znanym im kontynentalnym systemie prawa europejskiego.

Tymczasem w krajach islamskich kwestie maøzÇenÂskiepoddanesaÎ prawu religijnemu (szaria't)¹. Je sÂli nawet istnieje stanowiony kodeks rodzinny czy statusu osobowego, to bazuje na reguøach prawa religij- nego w interpretacji szkoøy² obowiaÎzujaÎcej w danym kraju, modyfi- kowanych nowymi okolicznosÂciami.

1 Naczelne miejsce prawa religijnego gwarantuje sieÎ najczeÎsÂciej w konstytucjach, aletakzÇew normach szczegoÂøowych. Zob. np. Kodeks rodzinny Algierii ± Ustawa 84/1984, art. 222.

2 Na temat gøoÂwnych szkoÂø prawnych w islamiesunnickim i szyickim zob. np.:

W. B a r, WolnosÂc religijna w DaÅr al-IslaÅm. Zagadnienia prawa wyznaniowego, Lublin 2003, s. 25-30; N. J. C o u l s o n, Historia del derecho islaÂmico, Barcelona 2000, s. 45-81;

M. S. H a j d a r o w a, Podstawowe kierunki i szkoøy prawa muzuømanÂskiego, w: Prawo muzuømanÂskie. Struktura i podstawowe instytucje, Warszawa 1990, s. 62-84.

W artykuleprzyblizÇonezostanaÎ podstawowe± wspoÂlne± reguøy z zakresu tematu, z egzemplifikacjaÎ rozwiaÎzan w niektoÂrych krajo- wych porzaÎdkach prawnych. NajczeÎsÂciej odnosimy sieÎ do prawa sta- nowionego krajoÂw Maghrebu, gdyzÇ emigracja z tego regionu do Eu- ropy jest najliczniejsza i stanowi 38%³; po przystaÎpieniu Polski do Unii Europejskiej mozÇeznajdowac swojemiejsce± czeÎsÂciej nizÇ do- tychczas ± roÂwniezÇ w naszym kraju. UwzgleÎdnimy tezÇ linieÎ orzecz- nictwa w panÂstwach Europy Zachodniej w przypadkach, gdy powoÂd lub pozwany powoøywaø sieÎ na reguøy prawa szarijatu dla uzasadnie- nia wøasnych roszczen lub domagajaÎc sieÎ oddalenia skargi.

1. POCHODZENIE DZIECKA

U podstaw islamskiego prawa rodzinnego od czasoÂw Proroka lezÇy m.in. zasada liczenia pochodzenia wedøug linii meÎskiej, zgodnie z patriarchalnaÎ strukturaÎ rodziny w tym systemie prawa⁴. Pochodze- niemozÇebyc skutkiem maøzÇenÂstwa wazÇniezawartego, uznania ojco- stwa, ustanowienia testamentowego, maøzÇenÂstwa pozornego lub wadliwego, kazÇdego skonsumowanego maøzÇenÂstwa, anulowanego zgodniez obowiaÎzujaÎcymi zasadami⁵.

Konieczne jest uznanie pochodzenia z ojca. Istnieje domniema- nieprawne(iuris tantum), zÇejesÂli dziecko urodzi sieÎ w czasietrwania maøzÇenÂstwa albo w ograniczonym czasiepo jego rozwiaÎzaniu, to jego ojcem jest maÎzÇ kobiety albo maÎzÇ w czasiepoczeÎcia. Domniemanie prawneodnosi sieÎ tylko do tych przypadkoÂw, w ktoÂrych dziecko urodziøo sieÎ niewczesÂniej nizÇ 6 miesieÎcy od zawarcia maøzÇenÂstwa, albo niepoÂzÂniej nizÇ 10 miesieÎcy od definitywnego rozwiaÎzania maø- zÇenÂstwa⁶. PodstawaÎ dla tego domniemania jest islamska koncepcja

3 Cien preguntas sobre el islam. Entrevista a Samir Khalil Samir realizada por Giorgio Paolucci y CamilleEid, Madrid 2003, s. 185.

4 Zob. S. E l H a d r i, El estatuto jurõÂdico de la mujer en el Islam. Una situacioÂn plural, w: La multiculturalidad. Cuadernos de Derecho Judicial, Madrid 2001, s. 161nn.

5 Zob. np. Kodeks rodzinny Algierii ± Ustawa 84/1984, art. 40.

6 TamzÇe, art. 42-43.

dozwolonych relacji seksualnych⁷. Dzieci takie uznawane saÎ za legal- ne, podobnie z naøozÇnic. Jednak domniemanie mozÇebyc obalone, jesÂli z wnioskiem do seÎdziego wystaÎpi meÎzÇczyzna, wykazujaÎc przy- najmniej jednaÎ z okolicznosÂci:

± poczeÎcienastaÎpiøo przed zawarciem maøzÇenÂstwa, a urodzenie nastaÎpiøo przed upøywem 6. miesiaÎca od tego zdarzenia;

± w okresie, w ktoÂrym ono mogøo nastaÎpicÂ, niezamieszkiwaø z matkaÎ dziecka;

± kobieta dopusÂciøa sieÎ cudzoøoÂstwa, w czasiedo ktoÂrego stosuje sieÎ domniemanie.

SeÎdzia po rozpatrzeniu przedstawionych sÂrodkoÂw dowodowych podejmuje decyzjeÎ co do pochodzenia dziecka.

Prawo dopuszcza uznanie za dzieci legalne takzÇepoczeÎtepoza maøzÇenÂstwem, ale wyøaÎczniegdy takaÎ woleÎ wyrazi meÎzÇczyzna oraz istniejaÎ fakty, ktoÂreojcostwo to potwierdzajaÎ, a przynajmniej mu nie przeczaÎ. OsÂwiadczenie skøada meÎzÇczyzna wobec dwoÂch sÂwiadkoÂw.

Musi to byc decyzja meÎzÇczyzny. Nawet seÎdzia niema prawa ustalac jego ojcostwa. Prawo szarijatu (szaria't) zakazujeseÎ dziemu wszczy- nanietego typu posteÎ powania, nawet gdy zÇaÎdaniezgøasza sam zain- teresowany (syn, coÂrka) baÎdz reprezentujaÎcy go, baÎdz inna osoba majaÎca interes prawny. Z kolei nie mozÇebyc skuteczne osÂwiadczenie, jesÂli roÂzÇnica wieku mieÎdzy dzieckiem a deklarujaÎcym przemawiaøaby za niemozÇliwosÂciaÎ spøodzenia z przyczyn biologicznych albo istnieje juzÇ ustalone pochodzenie dziecka, albo urodziøa je niewolnica nale- zÇaÎca do kogos innego.

Uznaniepochodzenia wiaÎzÇe dziecko z ojcem i jego rodzinaÎ, two- rzy prawo do spadkobrania, ustala prawa i obowiaÎzki mieÎdzy ojcem i dzieckiem⁸.

JesÂli dziecko zostanie poczeÎtealbo urodzi sieÎpoza maøzÇenÂstwem, a niezostanieuznaneprzez ojca, to niema prawa do wysuwania jakichkolwiek roszczen wzgleÎdem meÎzÇczyzny ± ojca biologicznego,

7 G. C a p u t o, Introduzione al Diritto Islamico. I concetti generali, il matrimonio e la famiglia, Torino 1990, s. 119.

8 J. L. I r i a r t eAÂ n g e l, Las medidas de proteccioÂn de menores procedentes de pasõÂes musulmanes en territorio espanÄol, w: La multiculturalidad: especial referencia al Islam, red. A. RodrõÂguez Benot, Madrid 2002, s. 382.

a ten nie ma zobowiaÎzanÂ. Prawa takiei zobowiaÎzania, øaÎczniez utrzy- maniem, ma wtedy wyøaÎczniematka dziecka.

2. ADOPCJA A KURATELA

W KoraniewyrazÂniezakazano adopcji, w znaczeniu adopcji caø- kowitej ± instytucji powszechnie obowiaÎzujaÎcej m.in. w europejskim systemie prawnym⁹. W skutkach natomiast odpowiadajaÎ jej w islamie trzy instytucje: kfaleh, wisayeh i tabanni.

Najpierw prawni spadkobiercy saÎ zobowiaÎzani do sprawowania nadzoru i utrzymania niemajaÎcych rodzicielskiej opieki. Zakres pod- miotoÂw jaÎ sprawujaÎcych bywa roÂzÇniezakresÂlany. W szkolehanbalic- kiej uwazÇa sieÎ, zÇejest to obowiaÎzek wszystkich majaÎcych prawo do spadku, tak bliskich krewnych, jak i dalekich, zaroÂwno meÎzÇczyzn, jak i kobiet. W szafickiej szkole prawnej dotyczy ojca, dziadka, kazÇdego bez wyjaÎtku z dwoÂch linii bezposÂredniego pokrewienÂstwa. Wedøug szkoøy malickiej spadkobierca nie musi wypeøniac zadan wynikajaÎ- cych z kfaleh, z wyjaÎtkiem ojca lub matki i zsteÎpnych pierwszego stopnia.

Sprawowanie nad opuszczonymi opieki materialnej oraz eduka- cyjnej nie rodzi skutkoÂw znanych z adopcji, wøaÎczniezezmianaÎ na- zwiska i nabyciem praw dzieci uznanych za prawowite, w tym spad- kowych, jak tezÇ nietworzy przeszkody do zawarcia maøzÇenÂstwa¹⁰. Instytucja kfaleh peøni funkcjeÎ bardzo zblizÇonaÎ do adopcji¹¹, aleprzy zachowaniu wøasÂciwych kulturze islamskiej reguø. Do zajeÎcia sieÎ dzieckiem opuszczonym uprawniony jest tylko muzuømanin ± z zasa- dy meÎzÇczyzna, zwany kafil, tylko on bowiem jest zdolny do edukacji maøoletniego podopiecznego (makfoul) w islamie, naturalnej religii czøowieka¹². Niekiedy matka mozÇebyc ustanowiona kuratorem, jak tezÇ mozÇemianowac kogos innego; nigdy takich praw nie mozÇeotrzy-

9 Koran, sura XXXIII, 4-5. Teksty z tøumaczenia Koranu na jeÎzyk polski: Koran, z arabskiego przeø. i komentarzem opatrzyø J. Bielawski, Warszawa 1986.

10TamzÇe, w. 37.

11M. V er w i l g h en, J. Y. C a r l i er [i in.], L'adoption internationale en Droit belge, Bruxelles 1991, s. 18-19.

mac niemuzuømanka ± zÇydoÂwka lub chrzesÂcijanka ± choc zachowuje prawo strzezÇenia, ochrony dziecka, na podstawie prawa naturalnego (hadana)¹³.

Wedøug Abu Hanifah i Hanbala instytucja kfaleh trwa do chwili osiaÎgnieÎcia przez chøopca dojrzaøosÂci pøciowej, o ile cieszy sieÎ dobrym zdrowiem. JesÂli jest inaczej baÎdz warunki zÇycia saÎ trudnei niemozÇe sam utrzymac sieÎ, to obowiaÎzek trwa azÇ do ustania przyczyn uzasad- niajaÎcych kontynuacjeÎ. Natomiast obowiaÎzek opieki nad dziewczynaÎ trwa azÇ do jej zamaÎzÇpoÂjsÂcia, przy czym ± wedøug Malika ± ustaje on niepo zawarciu kontraktu, alepo skonsumowaniu maøzÇenÂstwa. Z ko- lei reguøy szkoøy szafickiej zaroÂwno dla chøopcoÂw, jak i dziewczaÎt ustalajaÎ osiaÎgnieÎciedojrzaøosÂci pøciowej, o ile cieszaÎ sieÎ dobrym zdro- wiem, jako momentu ustania obowiaÎzku utrzymania. Odradza sieÎ on, jesÂli podopieczny jest chory; takiego stanowiska nie podzieliø jedynie Malik i jego szkoøa.

DrugaÎ instytucjaÎ søuzÇaÎcaÎ sprawowaniu opieki jest wisayeh. MozÇe byc testamentowa lub saÎdowa (prawna). Kurator ustanowiony testa- mentem nazywa sieÎ wasi. OpiekeÎ takaÎ mozÇeustanowic ojciec lub dziadek niepeønoletniego, a jej wykonawcaÎ wezwany spoza rodziny

± twierdzi sieÎ w szkoøach szafickiej i hanbalickiej. Szkoøy hanaficka i malicka podkresÂlajaÎ, izÇ ustanowienie tego typu opieki mozÇenastaÎ- pic nawet wtedy, kiedy jest dziadek i inni krewni w linii prostej, jesÂli wydajesieÎ, zÇe wskazany obcy lepiej nizÇ jego krewni wypeøni zadania wobec dziecka.

Opiekun winien byc osobaÎ o nienagannej opinii. W przypadku stwierdzenia zøego prowadzenia sieÎ opiekuna szkoøy hanaficka i han- balicka przewidujaÎ wyznaczenie pomocnika (zasteÎpcy). JesÂli obycza- jekuratora saÎ zøe, jego zachowania niemoralne, albo zÂleadministro- waø majaÎtkiem pupila (podopiecznego), to mozÇego usunaÎc seÎdzia i w jego miejsce wyznaczyc kogos innego. Prawy opiekun nie potrze- bujeaprobaty czy deklaracji o wazÇnosÂci swoich aktoÂw ± uwazÇajaÎ

12A. R o d r õÂ g u e z B e n o t, El reconocimiento de las medidas de proteccioÂn del menor en un entorno multicultural. Un estudio comparado de la eficacia extraterritorial de la adopcioÂn y de la kafala, ¹Revista general del derechoº, 2000, nr 667, s. 4426-4427.

13M. M i l l i o t, F. P. B l a n c, Introduction e l'etude du Droit Musulman, Paris 1987², s. 445.

szkoøy hanbalicka, malicka i szaficka. Tylko szkoøa hanaficka domaga sieÎ aprobaty saÎdowej dla aktoÂw zbywania doÂbr pupila, alezawsze obowiaÎzek utrzymania pozostaje przy kuratorze.

Wedøug Abu Hanifah i Malika kurator mozÇe sam przeniesÂc swoÂj tytuø kurateli i odpowiedzialnosÂc na kogos innego, nawet gdyby tes- tator nieupowazÇniø go do tego wprost w testamencie.

Znana jest jeszcze inna forma ± tabanni ± tworzaÎca silnaÎ wieÎzÂ, zwanaÎ muwaleh, czyli ¹spokrewnienia sieκ, ¹upodobnieniaº, co w praktyce oznacza nadanie podopiecznemu statusu przynalezÇaÎcego czøonkom rodziny, na wzoÂr stosunku ojca do syna. Wedøug wszyst- kich gøoÂwnych szkoÂø sunnickich nie daje on biorcy prawa dziedzicze- nia po przybranym. PodstawaÎ takiej wieÎzi mozÇebyc kontrakt lub saÎdowe ustanowienie.

Do podstawowych reguø szarijatu stosuje sieÎ regulacje prawa stanowionego panÂstw islamskich, jesÂli takieistniejaÎ. OczywisÂcie formy wyrazÇenia saÎ roÂzÇne. W marokanÂskiej Mudawanie np. stwier- dza sieÎ, zÇe ¹adopcja nie ma znaczenia prawnego, ani nie wywoøuje zÇadnych skutkoÂw zwiaÎzanych z pochodzeniemº¹⁴, a w kodeksie rodzinnym Algierii wprost ± ¹Adopcja jest zakazana przez szariat i ustaweκ¹⁵. Tylko Tunezja ma prawnaÎ mozÇliwosÂc adopcji peønej ze wszystkimi znanymi tej instytucji skutkami; wprowadzono jaÎ usta- waÎ z 4 maja 1958 r., jednak jurysprudencja naøozÇyøa ograniczenia bazujaÎcena prawieszarijatu, a ktoÂrych nieprzewidziano w usta- wie¹⁶.

3. WYKONYWANIE WèADZY RODZICIELSKIEJ

KazÇda grupa islamska musi miec swojego przywoÂdceÎ: ¹Gdy troje sposÂroÂd was jest w drodze, to wyznaczcie sposÂroÂd siebie przywoÂdceκ

± nakazaø Mahomet¹⁷. Kierowanie rodzinaÎ przynalezÇy do meÎzÇczyzny:

14Art. 83, par. 3.

15Art. 46.

16A. M o t i l l a, P. L o r en z o, Derecho de Familia IslaÂmico. Los problemas de adaptacioÂn al Derecho espanÄol, Madrid 2002, s. 99-100.

17A n - N a ø a ø i , Rijad as-salihin, s. 297.

¹Opiekunem wøasnej rodziny jest meÎzÇczyzna, za ktoÂraÎ jest on odpo- wiedzialnyº¹⁸. Podobniejak zestrony zÇony, kobiety jest mu nalezÇne peøne posøuszenÂstwo zgodniez prawem szarijatu, tak samo zestrony dzieci i podopiecznych. Jednym z istotnych zadan ojca, aletakzÇe ustalonego opiekuna, jest sprawowanie dozoru oraz utrzymanie:

¹MeÎzÇczyzÂni stojaÎ nad kobietami ze wzgleÎdu na to, zÇeBoÂg daø wyzÇ- szosÂc jednym nad drugimi, i ze wzgleÎdu na to, zÇeoni rozdajaÎ ze swojego majaÎtkuº (Koran, sura IV, 34). MeÎzÇczyzna, w przeciwienÂ- stwiedo zÇony, ma wøadzeÎ nad wiaraÎ i przekonaniami dzieci.

MozÇna pewnie stwierdzicÂ, zÇe zakres kurateli nad nieletnimi ma wieÎkszeznaczenienizÇ w prawierzymskim czy wspoÂøczesnym zachod- nim. JesÂli wykonujejaÎ ojciec, to jej zakres jest szerszy. Ale takzÇe prawnie ustanowiony kurator (opiekun) ma wpøyw na sprawy perso- nalne, a nie tylko majaÎtkowe; w wykonywaniu jej jest jednak pod- dany przepisanemu przez ustawodawstwo nadzorowi. W sprawach personalnych mozÇenawet prowadzic negocjacje w imieniu pod- opiecznego i zawierac kontrakt maøzÇenÂski. W sprawach majaÎtkowych we wszystkich aktach reprezentuje pupila, zawiera kontrakty i uczest- niczy w obrocie. Gdyby taki akt podejmowaø pupil bez udziaøu ku- ratora, jest on niewazÇny, chyba zÇeten uzna go poÂzÂniej. Z kolei opie- kun niemozÇepodejmowac czynnosÂci, ktoÂremogøyby pogorszyc stan majaÎtkowy pupila, np. przez donacje albo przywøaszczanie pozÇytkoÂw.

Na zbyciemajaÎtku pupila, albo obroÂt zagrazÇajaÎcy mu, opiekun musi uzyskac autoryzacjeÎ seÎdziego, w przeciwnym razie akty (czynnosÂci) byøyby niewazÇne.

Tego typu ograniczenia nie dotyczaÎ ojca wykonujaÎcego wøadzeÎ rodzicielskaÎ. ObowiaÎzujezasada, zÇema zarzaÎdzac dobrami dziecka, tak jak wøasnymi, dlatego czynnosÂci w tym zakresie przez niego do- konywaneniepodlegajaÎ wyzÇej wymienionym reguøom, a ewentualne wyroÂwnania majaÎ byc dokonanew konÂcowym rozliczeniu.

Wydzielenie w klasycznym prawie islamu kurateli, z ktoÂraÎ zwiaÎ- zana jest wøadza rodzicielska przypisana do ojca lub opiekuna oraz hadana, jako prawa troski o maøedziecko, wiaÎzanez matkaÎ i je j rodzinaÎ, znajduje odbicie w kodeksach rodzinnych i o statusie perso-

18Hadis.

nalnym, aczkolwiek z pewnymi tendencjami ku przyznaniu prawa wykonywania wøadzy rodzicielskiej takzÇe przez kobieteÎ matkeÎ, w przypadku sÂmierci ojca dziecka lub jego niezdolnosÂci do jej wy- konywania do czasu, kiedy takiej zdolnosÂci nieodzyska. Takieroz- wiaÎzaniezapisano w marokanÂskiej Mudawanie, zaznaczajaÎc, zÇemat- ka beÎdziewoÂwczas reprezentowac dzieci w zakresie spraw osobo- wych, jak i majaÎtkowych, aczkolwiek nie beÎdziemogøa sprzedawac doÂbr nieletnich dzieci bez upowazÇnienia seÎdziego¹⁹. Wedøug kodeksu rodzinnego Algierii ¹ojciec jest opiekunem dzieci. Po jego sÂmierci wykonywanie opieki przechodzi na matkeÎ w peønym zakresieº²⁰. Tunezyjski kodeks statutu osobowego ± po jego reformie w 1981 r.

± gwarantujematcestaniesieÎ opiekunem w przypadku braku ojca, czego nie mozÇezmienic ani testament ojca, ani decyzja seÎdziego.

Natomiast w sytuacji separacji i rozwodu seÎdzia mozÇe przeniesÂc opie- keÎ na matkeÎ, je sÂli ojciec w jej wykonywaniu byø niedbaøy baÎdz nad- uzÇywaø, baÎdz ± zdaniem seÎdziego ± peøniø jaÎ zeszkodaÎ dla dziecka.

OproÂcz zwykøej troski, w zakresie ustalonym przez seÎdziego, matka mozÇepodejmowac decyzje co do podroÂzÇy i przemieszczania sieÎ dzie- ci, nauki i studioÂw oraz zarzaÎdzac ich sprawami finansowymi²¹.

Powolnedopuszczaniematki ± w regulacjach prawnych ± do wy- konywania wøadzy rodzicielskiej nie narusza tradycyjnej instytucji kuratora testamentowego, ktoÂrego mozÇeustanowic ojciec dziecka.

TakaÎ desygnacjeÎ zawszemozÇeuchylicÂ, nawet w swej ostatniej woli, co gwarantujemarokanÂski kodeks Mudawana²². Prawo jego ustano- wienia w formie testamentu ma takzÇedziadek zestrony ojca, co zapisano np. w kodeksie algierskim²³, dodajaÎc, zÇekazÇdy desygnowa- ny musi byc muzuømaninem, dojrzaøym pøciowo, zdatnym do wyko- nania zadania, prawym i dobrym administratorem²⁴.

W nowszych kodyfikacjach wzrasta rola seÎdziego ± od ustanawia- nia opiekuna, przez nadzoÂr nad wykonywaniem opieki, po jej zno-

19Art. 148.

20Art. 87.

21Art. 67.

22Art. 151.1.

23Art. 92.

24Art. 93.

szenie. PoczynajaÎc od krajoÂw Maghrebu, zwøaszcza po reformie pra- wa rodzinnego Tunezji w 1961 r., zwraca sieÎ wieÎkszaÎ uwageÎ na usta- nawianieopiekunoÂw dla dobra dziecka. W Maroku np. kurator tes- tamentowy musi byc potwierdzony przez seÎdziego²⁵, podobniew Al- gierii, gdzie przewidziano, zÇeseÎ dzia wskazujewøasÂciwego, jesÂli tes- tator wymieniø kilku²⁶. W przypadku gdy niezostaø ustanowiony opiekun testamentowy i nie ma ustawowego, sam seÎdzia wykonuje zadania kuratora albo ustanawia wøasÂciwaÎ osobeβ⁷; nadzorujewyko- nywanie wøadzy rodzicielskiej, wyrazÇajaÎc zgodeÎ na akty opiekunoÂw, w tym matki, gdy takie uprawnienia jej przyznano, jesÂli mogøyby obciaÎzÇyc dobra pupila albo dotyczaÎ ich zbycia²⁸; w sytuacjach kon- fliktowych mozÇemianowac specjalnych administratoroÂw doÂbr²⁹, ba- da bilansekuratora³⁰, a w przypadku niebezpieczenÂstwa dla doÂbr pupila mozÇeusunaÎc opiekuna³¹.

4. SKUTKI REGULACJI MUZUèMANÂSKICH W EUROPEJSKIM PORZAÎDKU PRAWNYM

J. Carrascosa GonzaÂlez zestawiø nasteÎpujaÎcerozwiaÎzania praw- ne, czy praktyki, jako godzaÎcew dobro dzieci i ich prawa: 1) zakaz czy brak mozÇliwosÂci prowadzenia posteÎpowania celem ustalenia oj- costwa; 2) zakaz lub brak mozÇliwosÂci usynawiania; 3) nadmierne ograniczenie podmiotoÂw, ktoÂremogaÎ dokonywac adopcji, baÎdz wy- znaczaniezbyt kroÂtkich okresoÂw do ich przeprowadzania; 4) dopusz- czenie tylko adopcji ograniczonej, sprowadzajaÎcej sieÎ faktyczniedo prawa dziecka do utrzymania (tym bardziej tylko wyzÇywienia); 5) kie- dy u podstaw afiliacji nielezÇy dobro dziecko jako zasada naczelna;

6) gdy pozwala sieÎ rodzicom na stosowanie przesadnej korekcji;

25Mudawana, art. 151.2.

26Art. 92 i 93.

27Mudawana, art. 148, 151-152.

28Mudawana, art. 148; Kodeks algierski, art. 88.

29Kodeks algierski, art. 90.

30Mudawana, art. 168; Kodeks algierski, art. 97.

31Kodeks algierski, art. 96.

7) gdy w relacjach rodzice ± dzieci nie szanuje sieÎ zasady roÂwnosÂci i dopuszcza dyskryminacjeÎ z motywoÂw pøci, pochodzenia czy religii;

8) gdy ustawa arbitralnie pozbawia jednego z rodzicoÂw prawa do wykonywania wøadzy rodzicielskiej, do kontaktu z dzieckiem albo tak samo przekazuje sprawowanie bezposÂredniej opieki nad dziec- kiem bez uwzgleÎdnienia jego dobra³².

Co prawda ratyfikowane przez kraje europejskie traktaty zo- bowiaÎzujaÎ jedo stwarzania warunkoÂw, by przybyszemieli mozÇli- wosÂci prowadzenia zÇycia zgodnego ze swojaÎ tozÇsamosÂciaÎ kulturo- waÎ, aleta niemozÇenaruszac porzaÎdku publicznego praw podsta- wowych³³.

Pierwszym zderzeniem regulacji szarijatu i panÂstw islamskich z europejskimi reguøami prawa jest podziaø na dzieci legalne i niele- galne, z pozbawieniem tych drugich w pierwszym z systemoÂw praw wynikajaÎcych z pochodzenia, a nawet do wysunieÎcia roszczenia o je- go ustalenie. Reguøa ta znajduje tezÇ wyraz w jurysprudencji. Fran- cuski Trybunaø Kasacyjny w rozstrzygnieÎciu z 10 lutego 1993 r.

uznaø, zÇe zakazy usynowienia istniejaÎce w Algierii i Tunezji nie naruszajaÎ francuskiego porzaÎdku publicznego, chyba zÇedotykajaÎ dziecka francuskiego albo obcokrajowca stale przebywajaÎcego na terytorium tego panÂstwa³⁴. Belgijskie trybunaøy uznaøy za sprzeczne z ich porzaÎdkiem prawnym m.in. normy prawa marokanÂskiego, da- jaÎcego prawo wniesienia posteÎpowania o obalenie ojcostwa tylko

32J. C a r r a s c o s a G o n z a l e z, Art. 9.4, w: LegislacioÂn de Derecho Internacio- nal Privado. Comentada y con jurisprudencia, red. A. Calvo Caravaca, J. Carrascosa GonzaÂlez, Madrid 2002, s. 40-42; zob. tezÇ: J. L. I r i a r t e A^Ân g e l, Las medidas de proteccioÂn de menores procedentes, s. 385.

33Zob. np. art. 27 MieÎdzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych z 1966 r., jak tezÇ komentarze: E. R e l a nÄ o P a s t o r, La proteccioÂn internacional de las minorõÂas religiosas, Madrid 2003, s. 179-207; E. Z a b a l o E s c u d er o, Efectos del matrimonio y sociedad multicultural, w: A. C a l v o C a r a v a c a, J. L. I r i a r t e AÂ n g e l, Estatuto personal y multiculturalidad de la familia, Madrid 2000, s. 13.

34Zob. Le droit musulman de la famille et des successions aÁ l'eÂpreuve des ordres juridiques occidentaux. Etude de droit compare su les aspects de droit inter- national prive lieÂs aÁ l'imigration des musulmans en Allemagne, en Angleterre, en France, en Espagne, en Italie et en Suisse, red. S. Aldeeb, A. Bonomi, ZuÈrich 1999, s. 249-251.

meÎzÇczyzÂnie, domniemanemu ojcu dziecka³⁵, oraz zakazujaÎceuzna- wania dzieci naturalnych³⁶.

Natomiast instytucja hadana jako jedna z form opieki nad dziec- kiem, analogiczna do przewidzianych w systemach prawa panÂstw europejskich, byøa akceptowana bardzo wczesÂnie, np. w wyrokach niemieckich saÎdoÂw wydanych juzÇ w poøowielat 60., a poÂzÂniej takzÇe francuskich³⁷, jednak nie we wszystkich elementach. Sprzeczne bo- wiem z prawem do wolnosÂci religijnej saÎ regulacje, ktoÂrepozbawiajaÎ matkeÎ prawa do jej sprawowania z powodu wyznawania innej religii nizÇ islamska albo z motywu bezwyznaniowosÂci³⁸. JuzÇ wczesÂniej, bo 15 maja 1984 r., paryski saÎd wyzÇszej instancji uznaø, zÇematka dziec- ka, ktoÂrego ojcem byø MarokanÂczyk, chrzczaÎc je, nie naruszyøa fran- cuskiego porzaÎdku prawnego ani praw dziecka³⁹.

W jurysprudencji nie byøo tezÇ zgody na automatyzm, z jakim nabywa sieÎ hadana. W orzecznictwie wyrazÂnieprzyjmowano, zÇena- czelnaÎ zasadaÎ przy powierzaniu opieki nad dzieckiem jednemu z ro- dzicoÂw jest dobro dziecka. Takie rozstrzygnieÎcia spotykamy m.in.

w sprawach przeprowadzonych w Belgii⁴⁰, Francji⁴¹, Niemczech⁴² i weWøoszech⁴³.

35Wyrok trybunaøu I instancji ± Bruksela, 22 listopada 1988 r. Zob. A. B e - l a m r y, EÂtude de jurisprudence, w: M. C. F o b l e t s, Femmes marocaines et conflits familiaux en immigration: quelles solutions juridiques approprieÂes?, Amberes 1998, s. 125.

36Wyrok trybunaøu I instancji z 16 lutego 1992 r. oraz przeciw sudanÂskiemu z 30 czerwca 1981 r. TamzÇe, s. 122.

37SchwaÈbisch-Hall, 21 maja 1964 r.; Hamburg, 9 kwietnia 1965 r.; St.-Gilles, 27 lutego 1990 r. Zob. Le droit musulman de la famille, s. 292-293.

38Tak np. w wyroku saÎdu z Hamm, 8 lutego 1990 r. TamzÇe, s. 293.

39TamzÇe, s. 298.

40SaÎd Apelacyjny, Bruksela, 9 listopada 1982 r. Zob. A. B e l a m r y, EÂtude de jurisprudence, s. 130.

41SaÎd Apelacyjny, ParyzÇ, 1 lipca 1974 r. Zob. Le droit musulman de la famille, s. 297-298.

42Wyrok saÎdu z Frankfurtu, 10 listopada 1981 r. TamzÇe, s. 293.

43Trybunaø Kasacyjny Wøoch, 27 lutego 1985 r. TamzÇe, s. 298-299.

ZAKONÂCZENIE

Od kilku lat widoczna jest mobilizacja organizujaÎcych sieÎ kobiet w niektoÂrych krajach islamskich na rzecz zroÂwnania praw kobiet i matek z meÎzÇczyznami ojcami w zakresie wykonywania wøadzy ro- dzicielskiej czy chocÂby zÇaÎdania rozwodu. WyrazÂnym tego znakiem byøa np. manifestacja 300 tys. kobiet na ulicach Rabatu, stolicy Ma- roka, dnia 12 marca 2000 r. Po zapowiedziach kroÂla Muhammada VI komisja parlamentarna w styczniu 2004 r. zaakceptowaøa nowelizacjeÎ kodeksu rodzinnego i trwa proces legislacyjny. W innym kraju Magh- rebu ± Algierii ± 27 pazÂdziernika 2003 r. prezydent Bouteflika utwo- rzyø komisjeÎ ds. rewizji prawa rodzinnego. OczywisÂcienormy stano- wioneniebeÎdaÎ mogøy byc sprzeczne z szarijatem, wieÎc reforma nie beÎdziegruntowna; ponadto w gøeÎbi kraju døugo beÎdaÎ pozostawac w cieniu miejscowych zwyczajoÂw. Z kolei w Iraku Tymczasowa Rada ZarzaÎdzajaÎca zniosøa dotychczasoweprawo rodzinne, usiøujaÎc pod- dac instytucjeÎ maøzÇenÂstwa czystemu prawu szarijatu.

Z niektoÂrymi problemami relacji norm prawa rodzinnego islam- skiego i polskiego zetknaÎ sieÎ wyrazÂniej takzÇepolskiesaÎdy. Trzeba beÎdziekorzystac z dosÂwiadczen innych krajoÂw, wczesÂniej stykajaÎcych sieÎ z nimi. Dlatego w artykule wskazalisÂmy na kierunki rozstrzygnieÎc w jurysprudencji panÂstw Europy Zachodniej.