System partyjny Rumunii

SYSTEM PARTYJNY RUMUNII

I. Uwarunkowania systemu partyjnego

Pierwsze partie polityczne powstawały na terenie dzisiejszej Rumunii w drugiej połowie XIX w. i reprezentowały poglądy liberalne i konserwatywne. Koncepcje liberalne, poparcie dla gospodarki wolnorynkowej oraz demokracji parlamentarnej prezentowało pierwsze na rumuńskiej scenie politycznej ugrupowanie – Partia Naro- dowo-Liberalna (Partidul Naţional Liberal, PNL), utworzona w 1875 r. przez Iona Brătianu. Drugą znaczącą formacją była założona w 1880 r. Partia Konserwatywna (Partidul Conservator, PC), która odpowiadała przez kilkanaście lat za realizowa- ną w państwie politykę. W 1908 r. doszło w partii do rozłamu, którego skutkiem było powstanie Partii Konserwatywno-Liberalnej (Partidul Conservator-Democrat, PC-D). Pod koniec lat 20. XX w. do zasadniczej rywalizacji o wpływ na sprawowanie władzy włączyła się Partia Narodowo-Chłopska (Partidul Naţional Ţărănesc, PNT), reprezentująca przede wszystkim interesy bogatego i średnio zamożnego chłopstwa.

Szczególny wpływ na jej działalność i pozycję wśród innych formacji miał jeden z liderów – Iuliu Maniu, premier Rumunii w latach 1928–1930 i 1932–1933¹.

Poglądy lewicowe reprezentowane były początkowo przede wszystkim przez po- wołaną w 1893 r. Socjaldemokratyczną Partię Rumunii (Partidul Social-Democrat, PS-D), której główny postulat stanowiła likwidacja ustroju kapitalistycznego. Kon- fl ikty wewnętrzne na tle różnic programowych doprowadziły do zawieszenia działal- ności ugrupowania w 1899 r. Odbudowa partii nastąpiła dopiero w 1910 r., a 11 lat później, w 1921 r., po decyzji o przystąpieniu do III Międzynarodówki, postanowio- no utworzyć nową partię – Socjalistyczno-Komunistyczną Partię Rumunii (Partidul Socialist-Comunist, PS-C), która w 1922 r. zmieniła swoją nazwę na: Komunistyczna Partia Rumunii (Partidul Comunist din România, PCdR). Ugrupowanie zostało zde- legalizowane w 1924 r. na podstawie „ustawy o zwalczaniu wystąpień przeciwko spokojowi społecznemu” i przez 20 lat działało w podziemiu. Przeciwnicy skrajnej

1 W. Brodziński, System konstytucyjny Rumunii, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2006, s. 22–23.

lewicy utworzyli natomiast w 1921 r. Federację Socjalistyczną, która w 1927 r. prze- kształciła się w Partię Socjaldemokratyczną (Partidul Social-Democrat, PSD)².

Rozwojowi i działalności partii politycznych w powstałym w 1861 r. państwie ru- muńskim sprzyjała konstytucja (druga już w historii Rumunii), uchwalona w 1923 r., oparta na liberalno-demokratycznych zasadach. W wyniku gwałtownych zmian poli- tycznych w państwie i wprowadzenia rządów „silnej ręki” w osobie Karola II, nowa Konstytucja z 1938 r. skupiła całą władzę w rękach monarchy, a rola parlamentu została ograniczona do ciała doradczego. Jednocześnie likwidacji uległ funkcjonu- jący system wielopartyjny i wszystkie ugrupowania zaprzestały swojej działalności.

Sytuacja ta utrzymała się do 1944 r., kiedy obalona została dyktatura Iona Antonescu, który wraz z nacjonalistyczną Gwardią Narodową przejął władzę w państwie cztery lata wcześniej³.

W czerwcu 1944 r. swoją działalność wznowiła większość ugrupowań, m.in.

Partia Narodowo-Liberalna, Partia Narodowo-Chłopska oraz komuniści i socjaliści, którzy utworzyli Blok Narodowo-Demokratyczny. Po obaleniu dyktatury Antonescu Michał I powołał lewicowy rząd Petru Grozy. Decydujący wpływ na jego politykę wywierali komuniści. Po wyborach w 1946 r., ze względu na terror ze strony komu- nistów, działalności zaprzestała Partia Narodowo-Liberalna. W tym samym czasie została rozwiązana również Partia Narodowo-Chłopska, a jej lider I. Maniu skaza- ny na dożywocie. W lutym 1948 r. doszło do zjednoczenia ugrupowań lewicowych i utworzenia Rumuńskiej Partii Robotniczej (Partidul Muncitoresc Român, PMR), która w 1965 r. zmieniła nazwę na: Rumuńska Partia Komunistyczna (Partidul Co- munist Român, PCR)⁴.

Po abdykacji króla, w 1948 r., parlament proklamował Rumuńską Republikę Lu- dową i uchwalił nową konstytucję wprowadzającą ustrój demokracji ludowej w Ru- munii. Od tego momentu rozpoczął się kilkudziesięcioletni okres rządów monopar- tyjnych i dyktatura komunistów. W 1952 r. uchwalona została kolejna konstytucja, wzorowana na konstytucji radzieckiej z 1936 r.

Zaprowadzone w latach 60. XX w. zmiany polityczne w państwie skutkowały łączeniem stanowisk partyjnych i państwowych, a także tworzeniem wspólnych partyjno-państwowych organów. W ten sposób przywódcy Rumuńskiej Partii Ko- munistycznej dysponowali władzą dyktatorską, stosując totalitarne metody rządów⁵. Zmiana reżimu politycznego w Rumunii dokonała się w sposób gwałtowny pod ko- niec 1989 r., kiedy doszło do masowych protestów społecznych przeciwko dyktatu- rze prezydenta Nicolae Ceauşescu. Utworzony został Front Ocalenia Narodowego (Frontul Salvarii Nationale, FSN), w skład którego weszli przedstawiciele Rumuń-

2 J. Demel, Historia Rumunii, Ossolineum, Wrocław–Warszawa–Kraków 1970, s. 358–359 i 401–402.

3 B. Dziemidok-Olszewska, System polityczny Rumunii [w:] W. Sokół, M. Żmigrodzki (red.), Systemy polityczne państw Europy Środkowej i Wschodniej, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2005, s. 433.

4 W. Brodziński, System…, op. cit., s. 23–24.

5 W. Skrzydło, Republika Rumunii [w:] E. Gdulewicz (red.), Ustroje państw współczesnych, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2002, s. 156.

skiej Partii Komunistycznej, intelektualiści i reprezentanci środowiska studenckiego.

22 grudnia Rada Frontu przejęła władzę w państwie, uchwalając proklamację koń- czącą dyktatorskie rządy komunistów.

Na podstawie dekretów Frontu wprowadzona została nowa nazwa państwa – Rumunia – i republikańska forma rządów⁶. W nawiązaniu do Konstytucji z 1923 r.

przywrócono dwuizbowy parlament, składający się z Izby Deputowanych i Senatu, dokonano również instytucjonalizacji FSN poprzez określenie jego funkcji. Mimo wcześniejszych zapowiedzi Front nie zamierzał działać jedynie jako władza tym- czasowa i planował przekształcić się w partię polityczną, co wywołało niezadowole- nie, szczególnie wśród ugrupowań o niekomunistycznym rodowodzie⁷. Ich protesty wywarły skutek w postaci utworzenia w miejsce FSN wielopartyjnej Tymczasowej Rady Jedności Narodowej (pełniącej funkcje tymczasowego parlamentu), co praw- da w dalszym ciągu zdominowanej przez komunistów, ale przy udziale przedsta- wicieli opozycyjnych i reprezentantów niezależnych. Jak wskazuje W. Brodziński, Rada była „formą swoistej hybrydy, wyrazem pluralizmu politycznego rodzącego się w Rumunii”⁸.

Przywróceniu pluralizmu politycznego w Rumunii służyć miał m.in. dekret Rady FSN o rejestrowaniu partii politycznych i organizacji społecznych z 31 grud- nia 1989 r. Regulacje te sankcjonowały m.in. cechy partii politycznych, porządek ich tworzenia, status prawny, przyczyny delegalizacji oraz najważniejsze ich funk- cje i zadania. Do maja 1990 r. powstało niemal 80 partii politycznych. Jednym z pierwszych ugrupowań, które już w grudniu 1989 r. rozpoczęło legalną działalność, była Partia Narodowo-Chłopska – zmieniła ona swoją nazwę na: Chrześcijańsko- -Demokratyczna Narodowa Partia Chłopska (Partidul Naţional Ţărănesc Creştin şi Democrat, PNŢCD lub PNŢcd). Na scenę polityczną powrócili również liberało- wie z Partii Narodowo-Liberalnej, na których czele stanął Radu-Anton Câmpeanu.

Swoją działalność wznowili socjaldemokraci, którzy wraz z Partią Chłopską i Partią Narodowo-Liberalną uznawani są za tzw. partie historyczne⁹. Jednak tylko te dwie ostatnie partie, opowiadające się za demokratyzacją systemu politycznego oraz pry-

6 Na mocy decyzji Frontu rozwiązaniu uległy wszystkie struktury władzy PCR, a tworzone nowe władze miały mieć charakter jedynie tymczasowy. Dnia 29 grudnia 1989 r. powołany został rząd Petru Romana, w którym większość stanowisk ministerialnych otrzymali komuniści, jedynie dwa resorty – kultury i oświaty – przypadły opozycjonistom. Rząd ten cieszył się pełnym po- parciem Michaiła Gorbaczowa. M. Willaume, Rumunia, Wydawnictwo TRIO, Warszawa 2004, s. 256–257.

7 Sprzeciw ugrupowań związany był przede wszystkim z obawą, iż wobec dużej popularności FSN i jego praktycznie nieograniczonego dostępu do środków masowego przekazu, rywalizacja w wyborach może ujawnić ich słabość i zakończyć się niepowodzeniem.

8 W. Brodziński, Republika Rumunii [w:] W. Brodziński, D. Górecki, K. Skotnicki, T. Szym- czak, Wzajemne stosunki między władzą ustawodawczą i wykonawczą (Białoruś, Czechy, Litwa, Rumunia, Słowacja, Węgry), Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1996, s. 102–103.

W skład TRJN weszły 23 ugrupowania, ale Front dysponował w niej większością (112 miejsc).

Reprezentacja opozycji kształtowała się natomiast w następujący sposób: każda z partii posiadała po trzech przedstawicieli, mniejszości narodowe – łącznie 27.

9 M. Willaume, Rumunia…, op. cit., s. 256–257.

watyzacją i reprywatyzacją majątku narodowego, miały realne szanse na powodzenie w rywalizacji wyborczej z Frontem.

W atmosferze dużego napięcia politycznego pierwsze wybory prezydenckie i parlamentarne przeprowadzone w 1990 r.¹⁰ wygrał FSN¹¹. W Zgromadzeniu Na- rodowym¹², przy frekwencji przekraczającej 86%, zdobył przytłaczającą większość miejsc: 66,41% (263 mandaty) w Izbie Deputowanych i 76,47% (92 mandaty) w Se- nacie. Drugi rezultat uzyskał Demokratyczny Związek Węgrów w Rumunii (Uniunea Democrata a Maghiarilor din Romania, UDMR) – 29 mandatów w Izbie Deputowa- nych i 12 w Senacie. Największymi przegranymi były partie historyczne – Partia Narodowo-Liberalna uzyskała 29 mandatów w Izbie i 9 w Senacie, a Partia Chłopska wprowadziła do parlamentu jedynie 12 deputowanych i jednego senatora. W Izbie Deputowanych mandaty uzyskało w sumie 27 ugrupowań (z czego 15 po jednym mandacie¹³), a w Senacie – 8 ugrupowań. W wyborach prezydenckich zwyciężył przywódca Frontu i tymczasowy prezydent Ion Iliescu, uzyskując 85% głosów. Kan- dydat liberałów – Radu Campeanu – zdobył ponad 10% głosów, a reprezentant Partii Chłopskiej – Ion Ratiu – niewiele ponad 4%¹⁴.

Kształtującą się po wyborach prezydenckich i parlamentarnych 1991 r. scenę par- tyjną cechowała swego rodzaju przejściowość. W miejsce systemu jednopartyjnego pojawiła się nowa jakość, odznaczająca się powstawaniem wielu małych ugrupowań,

10 W wyborach parlamentarnych obowiązywał system proporcjonalny, a prawo wyborcze wy- magało zebrania 251 podpisów do zgłoszenia kandydata, co wskazywało na chęć tymczasowego prawodawcy dla stworzenia szans nie tylko dla ugrupowań historycznych, ale także dla mniejszych partii i osób bez żadnego doświadczenia politycznego. Natomiast w wyborach prezydenckich obowiązywał wymóg 100 001 podpisów pod kandydaturą. Wprowadzenie tak wysokiego progu podyktowane było przede wszystkim pragnieniem przeprowadzenia poważnej debaty politycznej nad kwestiami zasadniczymi dla przyszłości państwa. W. Brodziński, Republika…, op. cit., s. 104.

11 Swój sukces wyborczy Front zawdzięczał przede wszystkim atutom organizacyjnym, m.in.

lepszemu dostępowi do radia i telewizji oraz wykorzystaniu aparatu dawnej Partii Komunistycznej.

B. Dziemidok-Olszewska, System…, op. cit., s. 435.

12 Głównym zadaniem powołanego Zgromadzenia Narodowego było przygotowanie i uchwale- nie nowej konstytucji. Opracowany przez Komitet Redakcyjny projekt konstytucji został poddany pod głosowanie 21 listopada 1991 r. Za przyjęciem projektu głosowało 414 członków Zgroma- dzenia, przy sprzeciwie 95 członków. Następnie projekt został przyjęty w ogólnonarodowym refe- rendum, w którym ponad 53% wszystkich uprawnionych do głosowania opowiedziało się za jego przyjęciem. W. Brodziński, System…, op. cit., s. 11.

13 Wśród ugrupowań, które uzyskały jeden mandat w Izbie Deputowanych, znaczącą większość stanowiły partie reprezentujące różne mniejszości narodowe, którym przysługuje jeden mandat, na- wet jeżeli nie osiągnęły w wyborach liczby głosów pozwalających na zdobycie miejsc w parlamen- cie. Uzyskanie takiego mandatu możliwe jest jednak dopiero po spełnieniu warunków określonych w ustawie wyborczej, a mianowicie zdobycia w całym kraju liczby głosów równej co najmniej kil- ku procent (w 1992 r. – 5%, w 2008 – 10%) średniej liczby głosów koniecznych w całym państwie do wyboru deputowanego. Camera Deputatilor (Chamber of Deputies), Electoral system, http://

www.ipu.org (dostęp: 13 XII 2009 r.).

14 Poparcie dla Iliescu wynikało w znacznej mierze z postrzegania jego osoby jako „ojcowskie- go przywódcy”, odpowiedzialnego za uwolnienie narodu rumuńskiego od dyktatury Ceauşescu.

B. Dziemidok-Olszewska, System…, op. cit., s. 435.

słabo zorganizowanych. Sens ich dalszego funkcjonowania weryfi kowały kolejne wybory, w których społeczeństwo udzielało im poparcia bądź dezaprobaty. W poja- wieniu się i udziale niemal 80 partii w wyborach w 1991 r. można upatrywać społecz- nego odreagowania na istniejący dotychczas układ partyjny, w którym dominowali komuniści, oraz odpowiedzi na pluralistyczną strukturę społeczeństwa rumuńskiego, wyraźnie politycznie zróżnicowanego¹⁵.

Od 1991 r. działalność ugrupowań rumuńskich w różnych sferach regulowana jest m.in. przez Konstytucję z 1991 r. (znowelizowaną w 2003 r.), ustawy o partiach poli- tycznych: z 1996 r. i obowiązującą obecnie ustawę z 2003 r., ustawę o fi nansowaniu partii z 2003 r., prawo wyborcze z 1992 r., a także m.in. przez regulaminy Izby Depu- towanych i Senatu. Nowa konstytucja wśród najwyższych wartości, podlegających szczególnej ochronie prawnej, umieszcza pluralizm polityczny, gwarantując swobo- dę zrzeszania się obywateli w partiach i ugrupowaniach politycznych. Art. 8 wskazu- je, iż pluralizm w społeczeństwie rumuńskim stanowi jedną z przesłanek i gwarancji konstytucyjno-prawnej demokracji. Natomiast partie polityczne przyczyniają się do tworzenia i wyrażania politycznej woli obywateli przy poszanowaniu suwerenno- ści narodowej, integralności terytorialnej, porządku prawnego i zasad demokracji.

Sprzeczne z konstytucją są te ugrupowania lub organizacje, które poprzez swoje cele bądź działalność występują przeciwko pluralizmowi politycznemu, zasadom państwa prawa czy suwerenności państwowej, a także przeciwko integralności lub niepodległości Rumunii (art. 37). O zarzutach odnośnie do niekonstytucyjności partii politycznych rozstrzyga Trybunał Konstytucyjny (art. 144). Wśród innych konstytu- cyjnych przepisów regulujących działalność partii politycznych jest również sformu- łowany wprost zakaz przynależności do ugrupowań sędziów Trybunału Konstytu- cyjnego, Rzecznika Praw Obywatelskich, sędziów, wojskowych w służbie czynnej, policjantów oraz innych kategorii urzędników publicznych określonych w ustawie organicznej¹⁶.

Powstawanie, działalność partii politycznych i ich fi nansowanie są szczegółowo regulowane przez ustawę o partiach politycznych z dnia 9 stycznia 2003 r. oraz usta- wę o fi nansowaniu partii politycznych i kampanii wyborczej z 21 stycznia 2003 r.

Zgodnie z art. 1 i 2 ustawy o partiach, partie polityczne są organizacjami, których działalność służy promowaniu wartości i interesów narodowych, a także pluralizmu politycznego. Jednocześnie ugrupowania przyczyniają się do kształtowania opinii publicznej oraz kreowania organów państwowych poprzez wystawianie kandydatów w wyborach. Członkami partii mogą być jedynie osoby posiadające czynne prawo wyborcze – obywatele rumuńscy, którzy ukończyli 18 lat i nie zostali pozbawieni tych praw przez sąd¹⁷. Ugrupowania mogą być fi nansowane ze środków prywatnych i państwowych. Swoje dochody mogą czerpać ze składek członkowskich, darowizn,

15 W. Skrzydło, Republika…, op. cit., s. 166.

16 Konstytucja Rumunii, wstęp W. Brodziński, tłum. A. Cosma, Wydawnictwo Sejmowe, War- szawa 1996, s. 27, 36–37, 73.

17 Lege nr. 14 din 9 ianuarie 2003, Legea partidelor politice, http://www.cdep.ro (dostęp:

5 I 2010 r.).

spadków, z prowadzonej działalności gospodarczej¹⁸ oraz z dotacji z budżetu pań- stwa. Finansowanie partii podlega kontroli państwowej.

Udział ugrupowań w wyborach regulowany jest przez prawo wyborcze z 1992 r., wielokrotnie już nowelizowane. Do 2008 r. w wyborach do Izby Deputowanych i Senatu obowiązywał proporcjonalny system wyborczy i wielomandatowe okręgi wyborcze. Jednocześnie ustawodawca wprowadził dla list wyborczych partii i or- ganizacji politycznych oraz dla list wyborczych koalicji złożonych z dwóch partii próg wyborczy – uzyskanie co najmniej 5% ważnych głosów w skali całego kraju¹⁹. W przypadku koalicji wyborczych złożonych z co najmniej trzech ugrupowań, do pięcioprocentowego progu dodawano po 1% dla każdej z partii, jednakże w żadnej sytuacji próg wyborczy nie mógł przekroczyć poziomu 10%.

W 2008 r. w wyborach parlamentarnych po raz pierwszy obowiązywał mieszany system wyborczy (mixed member proportional, MMP) i okręgi jednomandatowe²⁰. W wyborach do Izby Deputowanych kraj podzielony został na 315 jednomandato- wych okręgów, zgodnie z zasadą: jeden deputowany na 70 tys. mieszkańców. Wybor- cy oddają swój głos nie na listę, ale na konkretnego kandydata. W okręgu zwycięża ten kandydat, który uzyskał ponad 50% głosów. W sytuacji, gdy żaden z kandydatów nie zostanie wybrany zgodnie z procedurą większościową, głosy udzielone niewy- branym kandydatom są sumowane na poziomie ogólnopaństwowym. Niewykorzy- stane mandaty są rozdzielane między partie, proporcjonalnie do ich udziału w gło- sach. Jeżeli ugrupowanie uzyska więcej mandatów w głosowaniu bezpośrednim niż w podziale partyjnym, może zatrzymać te mandaty jako tzw. mandaty nadwyżkowe.

Ugrupowania są dopuszczone do centralnego rozdziału mandatów po przekrocze- niu pięcioprocentowego progu wyborczego lub zwycięstwie w przynajmniej sześciu okręgach wyborczych do Izby Deputowanych lub w trzech – do Senatu. Wyższa klauzula zaporowa obowiązuje natomiast koalicje wyborcze, w zależności od liczby partii, które ją tworzą. Dla sojuszu wyborczego złożonego z dwóch partii próg wy-

18 Ustawodawca rumuński ograniczył działalność gospodarczą partii politycznych, z której mogą one czerpać swoje dochody. Działalność ta może polegać m.in. na publikacji różnorodnych materiałów politycznych, organizacji spotkań i seminariów dotyczących kwestii politycznych, spo- łecznych i gospodarczych, wynajmie pomieszczeń na konferencje i działania społeczne, kulturalne, itp. (art. 7). Lege nr. 43, din 21 ianuarie 2003, Lega privind fi nanţarea activităţii partidelor politice şi a campanillor electorale, http://www.cdep.ro (dostęp: 5 I 2010 r.).

19 Do 2000 r. obowiązywał w wyborach parlamentarnych trzyprocentowy próg wyborczy. Stop- niowe zaostrzanie wymogów, jakie partia musi spełnić, aby uzyskać reprezentację parlamentarną, jest działaniem celowym, ukierunkowanym na ograniczenie liczby ugrupowań, szczególnie tych małych, w Izbie Deputowanych i Senacie.

20 Pierwotna, prezydencka wersja zmiany obowiązującego systemu wyborczego zakładała wprowadzenie większościowego systemu wyborczego z dwiema turami. W przeprowadzonym 25 listopada 2007 r. referendum ponad 80% głosujących opowiedziało się za zmianą systemu, jednak ze względu na niską frekwencję (26,51%) referendum zostało uznane za nieważne. Zob.

szerzej: Comunicat privind rezultatele fi nale ale referendumului naţional Dina data de 25 noiemb- rie 2007 pentru introducerea votului uninominal pentru alegerea membrilor Parlamentului Româ- nieni, http://www.becreferendum2007vu.ro (dostęp: 18 XII 2009 r.). Inicjatorem wprowadzenia w Rumunii mieszanego systemu wyborczego był premier Călin Popescu-Tăriceanu.

nosi 8%, z trzech partii – 9%, z czterech partii lub więcej – 10%²¹. W wyborach do Senatu kraj podzielony został na 137 okręgów jednomandatowych według zasady jeden mandat na 160 tys. mieszkańców. Podobnie jak w przypadku Izby Deputowa- nych, mandat zdobywa kandydat, który uzyskał ponad 50% poparcia, a w sytuacji nierozdzielenia tą metodą mandatów dochodzi do centralnej dystrybucji, zgodnie z proporcjonalnym poparciem dla poszczególnych ugrupowań²².

Funkcjonowanie partii politycznych w parlamencie regulowane jest przez re- gulaminy obu izb. W skład struktury wewnętrznej izb parlamentu wchodzą kluby parlamentarne (frakcje). W Izbie Deputowanych klub tworzy co najmniej 10 deputo- wanych, którzy startowali w wyborach z listy tej samej partii. W Senacie klub może zostać utworzony przez minimum siedmiu senatorów. W sytuacji, gdy partia nie uzy- ska w wyborach do Izby co najmniej 10 mandatów (siedem mandatów w wyborach do Senatu), deputowani (senatorowie) z tej partii mogą przyłączyć się do innego klubu lub utworzyć z innymi deputowanymi (senatorami) wspólny klub. W regula- minie Izby Deputowanych przyjęto zasadę, że deputowani, którzy są przedstawicie- lami mniejszości narodowych innych niż węgierska, mogą utworzyć jeden wspólny klub parlamentarny²³.

Wśród czynników instytucjonalnych, wpływających nie tylko na działanie ugru- powań, ale również na funkcjonowanie całego systemu partyjnego, istotną rolę odgry- wa przyjęty w konstytucji system rządów, zbliżony do semiprezydencjalizmu²⁴, oraz dwuizbowość egalitarna²⁵. Twórcy konstytucji rumuńskiej, wzorując się na niektó- rych rozwiązaniach konstytucji V Republiki Francuskiej, przyjęli system parlamen- tarny z elementami semiprezydencjalizmu, który jednak przez niektórych badaczy nazywany jest systemem „politycznie nieokreślonym” – jego kształt zależy głównie od pozycji, jaką zajmuje prezydent. Pozycja ta jest natomiast w większym stopniu rezultatem praktyki politycznej, w mniejszym zaś – przepisów konstytucyjnych²⁶. Rozwiązaniu ewentualnych konfl iktów w ramach dwuczłonowej egzekutywy mia-

21 Camera Deputatilor (Chamber of Deputies), Electoral system, http://www.ipu.org (dostęp:

13 XII 2009 r.).

22 Senatul (Senate), Electoral system, http://www.ipu.org (dostęp: 13 XII 2009 r.).

23 W. Brodziński, Parlament Rumunii, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2002, s. 16–17.

24 Ustrój rumuński bywa niekiedy charakteryzowany jako mieszany (półprezydencki), ale

„z nachyleniem parlamentarnym” lub nawet jako sparlamentaryzowany. Jak wskazuje W. Sokole- wicz, owa parlamentaryzacja ma swój formalny wyraz w systematyce konstytucji, umieszczeniu przepisów o parlamencie przed przepisami regulującymi pozycję i kompetencje prezydenta. W. So- kolewicz, Pomiędzy systemem parlamentarno-gabinetowym a systemem prezydencko-parlamentar- nym: prezydentura ograniczona, lecz aktywna w Polsce i w Rumunii, „Przegląd Sejmowy” 1996, nr 3 (15), s. 34.

25 Rozwojowi ugrupowań i większej ich aktywizacji sprzyjało również wprowadzenie dwuiz- bowości doskonale egalitarnej, dzięki czemu do podziału po wyborach jest około 460 mandatów (ponad 320 miejsc w Izbie Deputowanych i 137 w Senacie) o tych samych uprawnieniach i tym samym znaczeniu dla funkcjonowania systemu.

26 W. Brodziński, Republika…, op. cit., s. 114–115. Jednym z warunków dobrze funkcjonują- cego systemu parlamentarnego jest, obok silnego parlamentu i niezależnego sądownictwa, wykry- stalizowany system partyjny z niewielką liczbą partii. W. Sokolewicz, Pomiędzy…, op. cit., s. 54.

ło służyć zrównanie kadencji prezydenta i premiera²⁷ oraz konstytucyjne nakazanie prezydentowi bezpartyjności, co czyniłoby go z jednej strony rzeczywistym depo- zytariuszem i gwarantem interesu narodowego, a z drugiej – arbitrem w konfl iktach politycznych, w których nie powinien być stroną²⁸. Ustanowienie dwóch ośrodków władzy w ramach egzekutywy i wprowadzenie bezpośrednich wyborów prezyden- ckich sprawiło, iż doszło w Rumunii do ukształtowania się dwóch płaszczyzn rywa- lizacji między partiami: z jednej strony o zwycięstwo w wyborach parlamentarnych i stanowisko premiera, z drugiej zaś – w wyborach prezydenckich o fotel szefa pań- stwa. Równoległe przeprowadzanie wyborów do parlamentu i na urząd prezydenta oznaczało również, iż wyborcy koncentrowali się głównie na liderach partyjnych, którzy stanowili swego rodzaju dźwignię dla swoich ugrupowań. W konsekwencji zarówno w trakcie wyborów prezydenckich, jak i parlamentarnych bardziej skupiano się na charyzmie i profi lu zawodowym kandydatów na prezydenta niż na debatach na temat polityki i koniecznych do przeprowadzenia w państwie reform. Zmianie tego niekorzystnego zjawiska służyć ma m.in. wydłużenie kadencji szefa państwa.

W 2004 r. na mocy nowelizacji konstytucji prezydent po raz pierwszy został wybrany na pięcioletnią kadencję²⁹.

II. Charakterystyka współczesnego systemu partyjnego

Ewolucja systemu partyjnego prowadzi wyraźnie w kierunku zredukowania licz- by partii przy zachowaniu systemu wielopartyjnego. W pierwszym okresie budo- wy demokratycznego państwa, w latach 1989–1996, system partyjny nosił wszel- kie znamiona wielopartyjności ekstremalnej, w której dostrzegalna była wyraźna dominacja kilku ugrupowań postkomunistycznych, wchodzących wcześniej w skład FSN. W 1996 r. wybory po raz pierwszy wygrała opozycja demokratyczna, co dało Rumunii szansę na przyspieszenie modernizacji państwa i włączenie się w nurt bliż- szej współpracy europejskiej. Układ partii na scenie politycznej wskazywał również na początki kształtowania się systemu dwublokowego, w którym rywalizować miały dwie koalicje: centroprawicowa (wokół Chrześcijańskich Demokratów) i centrolewi- cowa (wokół Socjaldemokratów). System ten nie uległ jednak utrwaleniu i w 2000 r.

powróciła wielopartyjność w postaci ekstremalnej, z przewagą jednego ugrupowania

27 Ustanowienie czteroletniej kadencji dla obu członów egzekutywy nie zagwarantowało jed- nak sytuacji, w której i prezydent, i premier, wywodząc się z tego samego środowiska politycznego, nie wchodzą z sobą w konfl ikty w zakresie uprawnień, i już w połowie lat 90. doszło do pierwszych wyraźnych tarć z tym związanych.

28 O podziale uprawnień w ramach egzekutywy między prezydenta i premiera zob. szerzej:

W. Sokolewicz, Pomiędzy…, op. cit., s. 34–55.

29 O. Aron, Zmiany na scenie politycznej postkomunistycznej Rumunii [w:] K.P. Marczuk (red.), Dwie dekady zmian: Rumunia 1989–2009, Difi n, Warszawa 2009, s. 52.

– Partii Socjaldemokratycznej (Partidul Social Democrat, PSD; do 2001 r. pod nazwą Partia Demokracji Społecznej, Partidul Democraţiei Sociale in România, PDSR).

Istotną cechą rumuńskiego systemu politycznego jest konieczność tworzenia rzą- dów koalicyjnych, wielopartyjnych oraz niezwykle niski stopnień ich stabilności.

Przez długi czas głównym spoiwem większości ugrupowań była konieczność po- myślnego przeprowadzenia reform, niezbędnych do przystąpienia Rumunii do Unii Europejskiej. Po akcesji Rumunii uwidoczniło się z całą mocą zjawisko stosunkowo dużej konfl iktowości, jaka występuje w relacjach między ugrupowaniami. Dodatko- wo, ze względu na mieszany typ ustroju politycznego, na relacje między ugrupowa- niami negatywny wpływ mają również kwestie sporne i napięcia występujące bezpo- średnio między premierem i prezydentem, które – jak wskazuje historia – prowadzić mogą do poważnych kryzysów politycznych³⁰.

W wyborach parlamentarnych 30 listopada 2008 r. udział wzięło 29 ugrupowań, w tym aż 19 reprezentujących różne mniejszości narodowe. W parlamencie znalazły się 23 partie, z czego 18 zdobyło po jednym mandacie.

Wybory parlamentarne wygrała Partia Demokratyczno-Liberalna (Partidul Democrat-Liberal, PD-L), uzyskując w Izbie Deputowanych 115 mandatów, o je- den mandat więcej niż koalicja socjaldemokratów i konserwatystów, mimo zdobycia o 50 tys. głosów mniej. Misję tworzenia nowego rządu prezydent powierzył począt- kowo Theodorowi Stolojanowi, ostatecznie jednak realizował ją Emil Boca. Pod koniec roku podpisany został również protokół między PD-L a socjaldemokratami, przewidujący utworzenie wspólnego rządu, który uzyskał wotum zaufania 22 grud- nia 2008 r.

Partia Demokratyczno-Liberalna jest ugrupowaniem centroprawicowym utwo- rzonym na początku 2008 r. w wyniku połączenia Partii Demokratycznej (Partidul Democrat, PD) i mniejszej Partii Liberalno-Demokratycznej (Partidul Liberal De- mocrat, PLD) oraz przystąpienia do niej grupy członków Partii Narodowo-Liberalnej

30 Do jednego z najbardziej ostrych konfl iktów między premierem i prezydentem doszło w Ru- munii na początku 2007 r. Przedmiotem sporu między prezydentem Traianem Basescu z Partii Demokratycznej a premierem i rządem tworzonym przez Partię Narodowo-Liberalną, Partię De- mokratyczną, Partię Konserwatywną oraz ugrupowanie mniejszości węgierskiej był przede wszyst- kim zakres kompetencji. W marcu premier Calin Papescu-Tariceanu odwołał związanego z obozem prezydenckim ministra spraw zagranicznych. Zaproponowany na jego miejsce kandydat nie zyskał jednak akceptacji prezydenta. 1 kwietnia premier ogłosił rekonstrukcję rządu i zerwanie cieszącej się dużym poparciem społecznym koalicji z PD. Nowy gabinet uzyskał wotum zaufania dzięki poparciu postkomunistycznej Partii Socjaldemokratycznej, co sprawiło, iż nowy rząd centropra- wicowy stał się niejako zakładnikiem postkomunistów. Korzystając ze swojej uprzywilejowanej pozycji, obóz rządowy zaatakował prezydenta, oskarżając go o nadużycie władzy i złamanie kon- stytucji. Działania te doprowadziły do tymczasowego zawieszenia prezydenta przez parlament.

Fala protestów, jaka przetoczyła się przez kraj przeciwko premierowi, zdecydowała, że nie doszło do ustąpienia prezydenta, a referendum w sprawie odwołania Basescu zakończyło się zdecydowa- nym zwycięstwem prezydenta. Zob. szerzej: A. Burakowski, Bułgaria i Rumunia [w:] J.M. Fiszer (red.), Sytuacja wewnętrzna w krajach postkomunistycznych Europy i Azji oraz ich polityka między- narodowa w latach 2006–2007, Instytut Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 2007, s. 40–41.

(Partidul Naţional Liberal, PNL). Przed powstaniem PD-L, w latach 2003–2007, Partia Demokratyczna współpracowała ściśle z PNL w sojuszu „Sprawiedliwość i prawda”, który w zamierzeniu jego twórców miał stanowić główną siłę opozycyjną dla rządzącej Partii Socjaldemokratycznej³¹. Liderem koalicji był mer Bukaresztu – Traian Băsescu, który w 2004 r. wygrał po raz pierwszy wybory prezydenckie.

Chociaż po wyborach formalnie zawiesił swoje członkostwo w PD, to w wielu sy- tuacjach wspierał ugrupowanie, z którego się wywodził³². Po wyborach w 2008 r.

gabinet Emila Boca – lidera PD-L nie przetrwał jednak nawet jednego roku i we wrześniu 2009 r. doszło do poważnego kryzysu w tzw. wielkiej koalicji, który zakoń- czył się wystąpieniem socjaldemokratów z rządu i uchwaleniem wotum nieufności dla gabinetu mniejszościowego. Boca został ponownie desygnowany na stanowisko premiera po zwycięstwie Traiana Băsescu w drugiej turze wyborów prezydenckich, przeprowadzonych 6 grudnia 2009 r. (Băsescu zdobył 50,33% głosów).

Tabela 23. Wyniki wyborów do rumuńskiej Izby Deputowanych i Senatu z 30 listopada 2008 r.

Partia Izba Deputowanych Senat

Głosy Mandaty Głosy Mandaty

Partia Demokratyczno-Liberalna (PD-L) 32,36% 115 33,57% 51

Sojusz Partii Socjaldemokratycznej i Partii Konserwatywnej (PSD i PC)

33,10% 114 34,16% 49

Partia Narodowo-Liberalna (PNL) 18,57% 65 18,74% 28

Demokratyczny Związek Węgrów w Rumunii (UDMR)

6,17% 22 6,39% 9

Mniejszości narodowe* 3,56% 18 – –

Inne 6,24% – 7,14% –

Razem 100% 334 100% 137

* Swoją reprezentację parlamentarną posiada kilkanaście mniejszości narodowych, m.in.: Albańczycy, Bułgarzy, Chorwaci, Czesi, Grecy, Macedończycy, Niemcy, Ormianie, Polacy, Romowie, Rosjanie, Serbowie, Słowacy, Turcy, Ukraińcy, Włosi i inni.

Źródło: Rezultate Partiale, http://www.becparlamentare2008.ro (dostęp: 28 XI 2009 r.).

W swoim programie, w którym od 2004 r. nastąpiło swego rodzaju przesunięcie od postulatów charakterystycznych dla socjaldemokracji w kierunku myśli konser- watywnej i liberalnej, partia głosi konieczność przyspieszenia prywatyzacji i zwro-

31 B. Szajkowski (ed.), Political Parties of the World, John Harper Publishing, London 2005, s. 490–491.

32 Po wyborach parlamentarnych w 2004 r. prezydent skorzystał z prawa desygnowania pre- miera reprezentującego dowolne ugrupowanie i mimo zwycięstwa socjaldemokratów Basescu po- wierzył misję stworzenia nowego rządu liderowi Partii Demokratycznej. Zob. szerzej: W. Bryndas, Rumunia [w:] M. Migalski (red.), Partie i systemy partyjne państw Europy Środkowej i Wschod- niej, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Zarządzania i Marketingu w Sosnowcu, Sosnowiec 2004, s. 152–153.

tu majątków przejętych w okresie dyktatury komunistycznej oraz wprowadzenie w 2014 r. waluty euro. W zakresie reform ustroju politycznego państwa PD-L jest zwolennikiem ustanowienia parlamentu jednoizbowego oraz głębszej decentralizacji państwa na drodze wzmocnienia władzy regionów³³. Przedstawiciele ugrupowania należą w Parlamencie Europejskim do Grupy Europejskiej Partii Ludowej (Chrześ- cijańscy Demokraci).

Partia Socjaldemokratyczna, choć korzeniami sięga okresu działalności Frontu Ocalenia Narodowego, to formalnie utworzona została w 2001 r. w wyniku połą- czenia kilku ugrupowań reprezentujących myśl socjaldemokratyczną. Bodźcem do utworzenia nowej partii było zwycięstwo, jakie formacje socjaldemokratyczne od- niosły w wyborach parlamentarnych w 2000 r. jako „Biegun Socjaldemokratyczny Rumunii”, oraz sukces Iona Iliescu, zwycięskiego kandydata sojuszu w wyborach prezydenckich³⁴. Swoją silną pozycję na rumuńskiej scenie politycznej partia po- twierdziła w kolejnych wyborach w 2004 i 2008 r. Po wyborach w 2008 r. socjal- demokraci zawarli z PD-L koalicję i weszli w skład rządu E. Boca. W październiku 2009 r., na tle poważnego kryzysu gospodarczego w państwie i przygotowań do wy- borów prezydenckich, doszło w koalicji do poważnego spięcia, wywołanego usu- nięciem z rządu socjaldemokratycznego ministra spraw wewnętrznych i następnie wycofania się PSD z rządu.

W swoim programie partia odwołuje się do tradycyjnych dla socjaldemokracji po- stulatów, wskazując m.in. na konieczność zwiększenia wydatków państwowych na opiekę społeczną. Jest również zwolenniczką: obniżenia podatków dla najuboższych warstw społecznych przy utrzymaniu stałego progu podatkowego dla pozostałych grup, wzrostu pensji minimalnej, a także obniżenia kosztów energii dla najmniej za- rabiających. Liderem ugrupowania jest Mircea Geoană, kandydat socjaldemokratów na urząd prezydenta w 2009 r. W drugiej turze wyborów Geoană przegrał z Băsescu, zdobywając 49,66% poparcia (różnica między kandydatami wyniosła zaledwie 70 tys. głosów). W PE przedstawiciele PDS należą do Grupy Postępowego Sojuszu Socjalistów i Demokratów.

W 2004 i 2008 r. socjaldemokraci przystępowali do wyborów w koalicji z Hu- manistyczną Partią Rumunii (Partidul Umanist Român, PUR), która od 2005 r. wy- stępuje pod nazwą Partia Konserwatywna (Partidul Conservator, PC). Od utwo- rzenia ugrupowania w 1991 r. jego działalnością kieruje niekwestionowany lider Dan Voiculescu. Ze względu na prezentowany program partia lokuje się na lewo od Partii Narodowo-Liberalnej i na prawo od Partii Socjaldemokratycznej³⁵. W progra- mie kładzie szczególny nacisk na konieczność poszanowania i promocji rumuńskiej historii i tradycji oraz tradycyjnych wartości, np. rodziny, odwołując się w sposób pośredni do dziedzictwa historycznej Rumuńskiej Partii Konserwatywnej. W 2009 r.

33 Camera Deputatilor. Last Election in 30 November 2008, http://www.ipu.org (dostęp: 13 XII 2009 r.).

34 J.K. Hass, Romania [w:] N. Schlager, J. Weisblatt (ed.), World Encyclopedia of Political Systems and Parties, vol. 3, Facts on File, New York 2006, s. 1123.

35 B. Szajkowski (ed.), Political…, op. cit., s. 491.

w wyborach do PE startowała w sojuszu z Partią Socjaldemokratyczną, po wyborach wraz z socjaldemokratami przystąpiła do Grupy Postępowego Sojuszu Socjalistów i Demokratów.

Kolejnym pod względem wielkości ugrupowaniem w rumuńskim parlamencie jest Partia Narodowo-Liberalna. Formacja ta została reaktywowana w styczniu 1990 r. i jest bezpośrednią kontynuatorką partii utworzonej w 1875 r. Największy sukces ugrupowanie odniosło w wyborach do parlamentu w 2004 r., kiedy startując w koalicji z Partią Demokratyczną, zdobyło 112 mandatów w Izbie Deputowanych (31,33% poparcia) i 49 mandatów w Senacie (31,77% poparcia). Wynik ten pozwolił PNL na utworzenie rządu, początkowo większościowego, a od 2007 r. – mniejszoś- ciowego³⁶. Liderem ugrupowania jest Crin Antonescu.

W swoim programie ugrupowanie postuluje liberalizację gospodarki, m.in. po- przez dalszą prywatyzację przedsiębiorstw i spółek państwowych oraz utrzymanie wprowadzonego w 2005 r. przez rząd PNL podatku. Partia jest również zwolenni- kiem przeprowadzenia reformy ustroju państwowego i zastąpienia rumuńskiego semiprezydencjalizmu systemem parlamentarnym z wybieranym przez parlament prezydentem. W PE przedstawiciele PNL wchodzą w skład Porozumienia Liberałów i Demokratów na rzecz Europy.

Spośród kilkunastu ugrupowań reprezentujących mniejszości narodowe naj- silniejszą pozycję uzyskał Demokratyczny Związek Węgrów w Rumunii, który od wyborów parlamentarnych w 1990 r. posiada ponad 20-osobową reprezentację w Izbie Deputowanych i kilka mandatów w Senacie. Zarejestrowany w 1990 r. jest partią mniejszości węgierskiej, odpowiadającą za zabezpieczenie praw Węgrów i ich autonomii w Rumunii³⁷. W latach 1996–2008 partia wspierała koalicję rządową lub wchodziła bezpośrednio w jej skład. Od 2008 r. jest ugrupowaniem opozycyjnym.

Jego lider to Béla Markó. Przedstawiciele partii w PE należą do Grupy Europejskiej Partii Ludowej (Chrześcijańscy Demokraci).

Wśród kilkudziesięciu partii działających w Rumunii, które nie uzyskały repre- zentacji parlamentarnej w wyborach w 2008 r., na uwagę zasługują dwa ugrupowa- nia, które zdobyły w sumie ponad 6% poparcia: Partia Wielkiej Rumunii (Partidul România Mare, PRM)³⁸, utworzona w 1991 r., i Partia Nowej Generacji – Chrześ- cijańscy Demokraci (Partidul Noua Generaţie – Creştin Democrat, PNGCD), zało- żona w 2000 r. Ugrupowania te reprezentują poglądy skrajnie nacjonalistyczne.

36 Totalizare Voturi Valabil Exprimate – Camera Deputatilor, http://www.bec2004.ro; Rezultate Partiale, http://www.becparlamentare2008.ro (dostęp: 28 XI 2009 r.).

37 K. Hass, Romania…, op. cit., s. 1124.

38 Okres największej popularności PRM przypadł na rok 2000, kiedy lider partii Corneliu Vadim Tudor zajął drugie miejsce w pierwszej turze wyborów prezydenckich z poparciem 28,3% głosów i uzyskał jeszcze większe poparcie w drugiej turze – 33,2%. Również w wyborach parlamentarnych

* * *

Analiza rumuńskich partii politycznych oraz relacji występujących między nimi wskazuje, iż elity aktywne w dobie reżimu komunistycznego stale w dużym stopniu decydują o kierunku przemian politycznych w państwie – wątpliwości budzi zatem często stan rumuńskiej klasy politycznej. Z ciągłą krytyką spotyka się kontynua- cja tego samego, postkomunistycznego kierunku polityki i zbyt powolne zmiany.

Skutkiem tego, a także kryzysu kultury politycznej i instytucji demokratycznych jest postępujący spadek frekwencji wyborczej i rezygnacja społeczeństwa z udziału w podejmowaniu decyzji o kształcie sceny politycznej³⁹. Wśród wielu zarzutów pa- dających pod adresem elit przy niemal każdych wyborach, zarówno prezydenckich, jak i parlamentarnych, najczęściej pojawia się oskarżenie o fałszerstwa lub mani- pulacje w trakcie procesu wyborczego, co prowadzi do ciągłego spadku zaufania wyborców do partii politycznych i ich liderów⁴⁰. Wyniki wyborów wskazują na duże wahania poparcia dla ugrupowań prawicowych i lewicowych między poszczegól- nymi wyborami. Zjawisko to jest z jednej strony skutkiem poszukiwania właściwej drogi reform, z drugiej zaś stanowi rezultat niedostatecznie ukształtowanych prefe- rencji wyborczych rodzącego się w dalszym ciągu społeczeństwa obywatelskiego⁴¹. Rumuński system partyjny nie wykazuje tendencji do poważniejszych przeobra- żeń. Czynnikiem, który w sposób decydujący mógłby wpłynąć na zmiany na scenie partyjnej, jest kontynuacja podejmowanych stopniowo reform ustroju państwowego, zapoczątkowanych zastąpieniem proporcjonalnego systemu wyborczego systemem mieszanym i wydłużeniem kadencji prezydenta. Bodźcem do zmian na rumuńskiej scenie partyjnej, np. w postaci dalszego ograniczenia liczby partii reprezentowanych w parlamencie, może być również ustanowienie parlamentu jednoizbowego i ograni- czenie liczby deputowanych do 300 osób. Przeobrażenia te są tym bardziej realne, iż projekt zyskał aprobatę społeczną w referendum ogólnonarodowym⁴². Jak wskazuje analiza programów poszczególnych ugrupowań, reformy te mogą stanowić zaledwie

ugrupowanieuplasowało się na drugiej pozycji z wynikiem 19,46% głosów i 84 mandaty w Izbie Deputowanych oraz 21% i 37 mandatów w Senacie. W 2004 r. partia odnotowała spadek poparcia, utrzymując jednak jeszcze reprezentację parlamentarną (48 mandatów w Izbie Deputowanych i 21 mandatów w Senacie). B. Szajkowski (ed.), Political…, op. cit., s. 491.

39 W. Bryndas, Rumunia…, op. cit., s. 154.

40 Zarzuty dotyczące manipulacji podczas wyborów pojawiły się również w wyborach pre- zydenckich w 2009 r., kiedy partie i media zgłaszały komisji wyborczej przypadki tzw. turysty- ki wyborczej i podwójnego głosowania. Zob. szerzej: Będzie druga tura wyborów prezydenckich w Rumunii, http://www.gazeta.pl (dostęp: 28 XII 2009 r.).

41 W. Bryndas, Rumunia…, op. cit., s. 156.

42 Referendum przeprowadzone zostało 22 listopada 2009 r. wraz z pierwszą turą wyborów pre- zydenckich. Wyborcom postawione zostały dwa pytania: 1. „Czy zgadasz się z przyjęciem w Ru- munii parlamentu jednoizbowego?”; 2. „Czy zgadasz się z ograniczeniem liczby deputowanych do maksymalnie 300?”. Frekwencja wyniosła 50,95%, co pozwoliło na uznanie ważności refe- rendum. Na pierwsze z pytań pozytywnie odpowiedziało 77,78% wyborców, na drugie – 88,84%.

Rezultate fi nale ale referendumului naţional din data de 22 noiembrie 2009 privind trecerea la un Parlament unicameral; Rezultate fi nale ale referendumului naţional din data de 22 noiembrie 2009

wstęp do gruntownej przebudowy ustroju politycznego i ustanowienia czystego sy- stemu parlamentarnego lub prezydenckiego.

Wykaz skrótów:

FSN – Frontul Salvarii Nationale, Front Ocalenia Narodowego PC – Partidul Conservator, Partia Konserwatywna

PC-D – Partidul Conservator-Democrat, Partia Konserwatywno-Liberalna PCdR – Partidul Comunist din România, Komunistyczna Partia Rumunii PCR – Partidul Comunist Român, Partia Komunistyczna

PD – Partidul Democrat, Partia Demokratyczna

PD-L – Partidul Democrat-Liberal, Partia Demokratyczno-Liberalna

PDSR – Partidul Democraţiei Sociale in România, Partia Demokracji Społecznej PLD – Partidul Liberal Democrat, Partia Liberalno-Demokratyczna

PMR – Partidul Muncitoresc Român, Rumuńska Partia Robotnicza

PNGCD – Partidul Noua Generaţie – Creştin Democrat, Partia Nowej Generacji – Chrześcijańscy Demokraci

PNL – Partidul Naţional Liberal, Partia Narodowo-Liberalna PNT – Partidul Naţional Ţărănesc, Partia Narodowo-Chłopska

PNŢCD lub PNŢcd – Partidul Naţional Ţărănesc Creştin şi Democrat, Chrześcijań- sko-Demokratyczna Narodowa Partia Chłopska

PRM – Partidul România Mare, Partia Wielkiej Rumunii

PS-C – Partidul Socialist-Comunist, Socjalistyczno-Komunistyczna Partia Rumunii PSD – Partidul Social-Democrat, Partia Socjaldemokratyczna

PS-D – Partidul Social-Democrat, Socjaldemokratyczna Partia Rumunii PUR – Partidul Umanist Român, Humanistyczna Partia Rumunii

UDMR – Uniunea Democrata a Maghiarilor din Romania, Demokratyczny Związek Węgrów w Rumunii

privind reducerea numărului de parlamentari la maximum 300 de persoane, http://www.bec2009p.

ro (dostęp: 17 XII 2009 r.).