S. Siek
Psychologiczna analiza twórczości
jako metoda badania osobowości
pisarza
Studia Philosophiae Christianae 3/2, 231-278
S tu d ia P h ilo so p h ia e C h ristian ae A TK
2/1967
ST A N IS Ł A W SIEK
PSYCHOLOGICZNA ANALIZA TWÓRCZOŚCI JAKO METODA BADANIA OSOBOWOŚCI PISARZA
(Ocena osobowości Słowackiego na podstawie psychologicznej analizy jego utworów dramatycznych)
W stęp. I. P rob lem źró d eł i in terp reta cji in fo rm a cji o ży ciu p sy ch iczn y m a rty sty . II. P rzy k ła d y p sy ch o lo g iczn ej a n a lizy u tw o ró w dram atyczn ych S ło w a ck ieg o . III. P o d sta w y p sy ch o lo g iczn ej an alizy u tw o ró w d ra m a ty cz n ych . IV. U sta len ie, in terp reta cja i sp ra w d za n ie w ia ry g o d n o ści p sy ch o gram u osob ow ości S ło w a c k ie g o jako autora u tw o ró w d ram atyczn ych .
Wstęp
C elem te j p rac y jest p ró b a psychologicznej analizy osobo wości Słowackiego, w oparciu o jego u tw o ry dram aty czn e. P rzez osobowość ro zum ie się tu całościową, dynam iczną, u w a ru n k o w an ą przez organizm i środow isko o rganizację życia psychicz nego jednostki, dzięki k tó re j sposób działania człow ieka odzna cza się w zględną stałością.
P rzep ro w ad zen ie psychologicznej an a lizy oznacza tu — n a przód — w y o d ręb n ien ie w u tw o rac h d ram a ty c z n y c h tem ató w w spólnych, czy w ątków ; n astęp n ie — u sta le n ie w ty ch w ątk ach n a trę tn ie n arzu cający ch się obrazów , c h a ra k te ry sty c z n y c h cech m yślenia, czucia, działania bohaterów ; w reszcie dostrzeżenie
w ty m m a te ria le tego, co u jaw n ia i pozw ala określić osobowość
p re ta c ja o p iera się na d w u założeniach: p ierw szy m założeniem je s t stw ierd zen ie, że człow ieka p o znaje się po jego w y tw o rach działalnoiściowych; d ru g ie założenie suponuje, że procesy po znaw cze u jaw n io n e w obrazach w y o b raźn i oraz w k o n s tru k cjach m yślow ych d o starczają m a te ria łu , k tó ry pozw ala ocenić osobowość człow ieka.
P ierw sze założenie je s t p o d staw ą к n a jak ie j o p iera ją się w spółczesne m etod y d iagn o sty k i osobowości — obserw acji, ba d a ń testow ych, an a lizy w y tw o ró w (2 0, 28).
D ru g a hipoteza, w espół z p ierw szą jest p o dstaw ą (obok teo rii pro jek cji) p ra k ty k i m etod p ro je k c y jn y c h (2, 7, 24a). M etody p ro je k c y jn e b ad ają w y tw o ry w y o b raźni oraz k o n stru k c ji m yślo w ych n a podstaw ie oceny i in te rp re ta c ji stro n y fo rm a ln e j i s tro n y treściow ej ty ch w ytw orów d o starczają in fo rm acji o osobo wości człow ieka.
Tu p rz y ję te zad anie d la an alizy psychologicznej jest odm ien ne od zadania an alizy czysto litera c k ie j i językoznaw czej. H isto ry k lite ra tu ry , językoznaw ca b ad a tw órczość au to ra, ok reślając s tru k tu rę , ilość elem entów , pow inow actw o ze zn an y m i obrazam i i sposobam i ek sp resji in n y ch pisarzy, ogólnym dorobkiem k u l tu ry . N a p rzy k ła d S tefan ia S k w arczy ń sk a 2 u sta liła w tw órczości Słow ackiego kilk ad ziesiąt p e rsew eru jący ch obrazów pod k ą te m e k sp re sji i w iązań ew olu cy jn y ch (m iędzy in n y m i głow y ściętej, palącego się człow ieka, dziew czyny z h a rfą , śm ierci). B o le s k i8
w sk azu je n a przenośnie i sposoby obrazow ania Słow ackiego, S p y tk o w s k i4 — podk reśla barw y , k sz ta łty , ru c h (w K ró lu Duchu).
г S u p er D. E.: O b iek ty w n e p o d ejście do m etod b ad an ia osob ow ości, P sy ch o l. W ych., 1962, V , 1, 4'— 19.
2 S k w a rczy ń sk a S.: E w o lu cja ob razów u S ło w a ck ieg o , O ssolin eu m , L w ó w , 1925.
3 B o le sk i A.: W sfe r z e w yob raźn i p o ety ck iej J u liu sza S ło w a ck ieg o , Ł ódź, 1960.
4 S p y tk o w sk i I.: B a rw y , k sz ta łty i ruch w K rólu D uchu, K ra k ó w , 1936.
W p rac y obecnej dla dokon an ia an alizy psychologicznej za stosow ano klucze in te rp re ta c y jn e (odnoszące się do treści w yob rażeń bez oceny ich fo rm a ln e j s tru k tu ry ) m etod p ro je k cy jn y c h W arteg g a (6), M u rra y ’a (29), R o rschacha (7) oraz n ie k tó re pojęcia z psychologii rozw ojow ej i klinicznej. T echniki p ro je k c y jn e zak ład ają, że człow iek r z u tu je w sposób n ieśw ia dom y sw oje w łasne uczucia, postaw y, p o trzeb y na innych ludzi lub na zd arzen ia i sy tu a c je. Stosow anie tec h n ik p ro jek cy jn y ch do bad an ia osobowości polega n a o b serw acji zachow ania czło w ieka, lub analizie jego w ypow iedzi podczas d ziałania bodźców lub w sy tu acjach , k tó re są bliżej nieokreślone, w ieloznaczne, nie „ w y m u szają” określonych odpow iedzi i pozw alają się dow olnie „ in te rp re to w a ć ”. P rz y stosow aniu te s tu R orschacha tak im i w ie loznacznym i bodźcam i są czarn o -białe i b a rw n e plam y, na k tó re b a d a n y p a trz y i m ówi „co w id zi”. W teście W artegg a podaje się ark u sz z w ieloznacznym i zaczątkam i ry su n k ó w z p rośbą o ich dokończenie. W teście T. A. T. ekspo n u je się przed b ad an y m szereg fo tografii, k tó re p rze d staw ia ją różne w ieloznaczne sy tu acje. B adany, tw orząc n a te m a t ty c h s y tu a c ji opow iadania, r z u tu je n a nie w sposób nieśw iadom y w łasn e cechy osobowości.
K lucze in te rp re ta c y jn e i p rz y ję te pojęcia pozw alają „przeło żyć” o b razy p e rsew eru jące w w y o b raźn i Słow ackiego i u trw a lone w u tw o rach d ram aty czn y ch n a języ k objaw ów cech osobo wości sam ego a u to ra 5.
P o d staw ą in te rp re ta c y jn ą an a lizy psychologicznej tu doko n an ej są pojęcia psychologii osobowości k linicznej i rozw ojow ej. N a w stęp ie ro zw ażym y pokrótce sp raw ę praw dziw ości oraz w iarygodności p sychogram u osobowości Słow ackiego n ak reślo nego w m ej p ra c y — na p o d staw ie an a lizy u tw oró w d ram a ty c z nych. D la ro zstrzy g n ięcia sp ra w y n ależy wziąć pod uw agę
2 k ry te ria spraw dzające.
P ie rw sz y m je s t popraw ność m etodologiczna analizy. Zgod ność z założeniam i i sch em atam i in te rp re ta c y jn y m i. Zgodność
5 P rzy k ła d y in terp reta cji i ocen y o m ów ion o w dalszej części n in iejszej pracy.
tę m ożna spraw dzić, poniew aż analiza je s t prow adzona „przed oczym a” czytelnika.
D ru g im k ry te riu m jest zgodność w y ników an alizy z tym , co o osobowości Słow ackiego w iadom o n a pod staw ie in n y ch m etod b a d a n ia — psychoanalitycznych Bychow skiego (9) i b iograficz ny ch K le in e ra s, Saw rym ow icza 7, H ertza 8.
P o ró w n ań ty ch dokonano, zestaw iając psychogram y osobo wości Słow ackiego u zyskane w obecnej p rac y z psychogram am i u stalo n y m i na p o dstaw ie p rac Bychow skiego, H ertza, K lein era, S aw rym ow icza.
J a k zaznaczono w ty tu le , bierze się tu pod uw agę u tw o ry d ram aty czn e, poniew aż stan o w ią one z w a rte „próbki treści w y o b rażen io w y ch ”, gdzie p e rse w e ru ją i tem aty , i określone sc h em a ty postaci. Słow acki p isał u tw o ry d ram a ty c z n e p raw ie przez całe życie: — p ierw szy u tw ó r — „M indow e” ukończył m a ją c la t 20, a „S am uela Z borow skiego” —■ n a 4 la ta p rzed śm ie r cią. O kolicznością nie bez znaczenia jest fak t, że u tw o ry d ra m a ty czn e m ożna przez analogię p o trak to w ać jak o opow iadania, p ro to k ó ły b adań u zyskiw ane w m etodzie p ro je k c y jn e j M u rra y ’a Т. А. Т., co u sp ra w n ia psychologiczną analizę. T aki sposób tr a k to w a n ia te m a tu je s t pierw szą w Polsce pró b ą b ad an ia osobo w ości pisarza przez ograniczenie psychologicznej analizy do m a te ria łu — w ytw o ró w działalności tw órczej, bez sięgania do bio grafii, w spom nień w spółczesnych, opracow ań i d o ku m en tów 9. T reść k o lejn y ch rozdziałów całej p ra c y o Słow ackim jest n astę p u jąc a :
R ozdział I om aw ia w artość źródeł p oznania osobowości a r ty sty: b iografie, autobiografie, dzienniki, w spom nienia i przekazy w spółczesnych, w y tw o ry działalności tw órczej oraz a d e k w a t
6 K lein er J.: S ło w a c k i, w y d . P o lig ra fik a , 1947, II.
7 S a w ry m o w icz E.: J u liu sz S ło w a c k i, W iedza P o w szech n a , W ar sza w a , 1966.
8 H ertz P.: P o rtret S ło w a ck ieg o , PIW , 1950, II.
9 U sta le n ie p sy ch o g ra m ó w na p o d sta w ie b io g r a fii słu ż y n ie a n a lizie, a sp ra w d zen iu jej w y n ik ó w .
ności p roblem u in te rp re ta c ji in fo rm acji o życiu psychicznym . W yróżniono c z te ry sposoby in te rp re ta c ji życia psychicznego a rty sty : in te rp re ta c je o p a rte n a pojęciach p sy c h ia trii i n eu ro lo gii, in te rp re ta c je psychoanalityczne, in te rp re ta c je psychograficz-
ne, in te rp re ta c je o p a rte na pojęciach psychologii osobowości. W rozdziale II zam ieszczono analizę p ojęcia osobowości, opis takich elem entów s tr u k tu ry osobowości, ja k p o trzeb y psychicz ne, postaw y, jaźń, re a k c je em ocjonalne, rea k c je fru s tra c y jn e i m echanizm y ob ro n n e — p ro jek cji, tłu m ien ia, racjon alizacji, re a k c ji upozorow anych, reg resji.
R ozdział III zaw iera założenia, na jak ich opiera się psycho logiczna analiza u tw oró w d ram aty czn y ch , om aw ia k olejn e s ta dia an alizy utw orów :
a) w y o d rębnien ie w każdym u tw o rze d ram aty czn y m określo nych tem ató w i cech osobowości głów nego b o h atera,
b). u sta le n ie w spólnej te m a ty k i dla w szystkich u tw orów d ra m atycznych,
c) u sta le n ie w spólnych cech czucia, m yślenia i działania głów nych bohaterów ,
d) u sta le n ie k lu czy i sposobów psychologicznej in te rp re ta c ji te m aty k i i cech osobowości głów nych b o h aterów utw orów d ram atyczn y ch .
R ozdział IV o b ejm u je analizę 10 w yo d rębnio ny ch tem atów :, bogactw a, d e g e n era cji ciała, księdza, m ak abry czny ch w izji, m ęki i to rtu r człow ieka, postaci fan tasty czn y ch , re fle k sji n ad sensem życia i działania, u śm iercania człow ieka, szlach etn ych czynów, zdrady.
Rozdział V i VI zaw iera analizę postaci głów nego bohatera: jego ro lę — k im jest, jak ą fu n k cję pełni, czym się zajm u je; jego czyny — głów n y b o h a te r w alczy, zabija, podróżuje, w ypow iada dużo reflek sji, p ró b u je popełnić lu b pop ełn ia sam obójstw o, jest w ięziony, ginie tragicznie; oraz p o trz e b y psychiczne i m oty w y d ziałan ia głów nego b o h a te ra —■ w ahliw ość i am biw alen cje d ą żeń, b ra k poczucia sensu życia, am b icja i dążenie do znaczenia, agresyw ność , b ra k jasn y ch i w y raźn y ch celów działania.
Ja k o typow e o b jaw y uczuć i postaw głów nych b o h ateró w ustalono: b ra k em ocjonalnej stab ilizacji, przew ag ę n a stro jó w obniżonych — sm u tk u , lęku, niepokoju, p rzeży w an ie uczuć ste - nicznych i astenicznych. P ostaw ę w obec siebie głów nych boha teró w cechuje ap ro b a ta i jednocześnie b ra k ap rob aty, poczucie w iny, k ry ty cy zm , a więc cech ują ich w e w n ętrzn e k o n flik ty i słabość jaźni. P o staw ę w obec płci przeciw nej — bierność, za ham ow anie, izolacja. W d ziałan iu głów nych b o hateró w w y stę p u ją m ech an izm y obronne: tłu m ien ia, ucieczki, racjo n alizacji, re a k c ji upozorow anych.
Na treść ostatniego VII rozdziału p rac y sk ła d a się: n a jp ie rw u sta le n ie p sychogram u osobowości Słow ackiego w oparciu o w y n ik i psychologicznej analizy; d alej —■ opis i in te rp re ta c ja p sy chogram u; w reszcie — sp raw d zen ie w iarygodności psycho gram u.
W a rty k u le ty m zn ajd ą się uw ag i o zag ad nien iu źró deł i in te rp re ta c ji in fo rm acji o życiu psychicznym a rty s ty , p rzy k ła d y psychologicznej an alizy te m a ty k i i postaci głów nego b o h a te ra u tw o ró w d ram atyczn y ch , k ró tk ie om ów ienie p o d staw psycholo gicznej an alizy u tw o rów d ram ty czn y ch Słow ackiego oraz szerzej p rzed staw io n e u stalen ie, in te rp re ta c ja i sp raw d zen ie p sy cho gra m u osobowości Słow ackiego jako a u to ra u tw orów d ram a ty c z nych.
" I. Problem źródeł i interpretacji informacji o życiu psychicznym artysty
Są tu d w a zag ad n ien ia szczególnie in te re su ją c e psychologa: źródła pozn an ia osobowości a rty s ty o raz in te rp re ta c ja in fo rm a cji o życiu psychicznym .
Do źródeł należą biografie, autobiografie, dzienniki, listy, w spom nienia i p rzek azy w spółczesnych, d o k u m en ty , twórczość. N ajczęściej te źródła n ie d o starczają obiektyw nego m ate ria łu : już to z b ra k u fachow ości biografów ; ju ż to — z p rzesad n ej te n d en cji do in te rp re to w a n ia faktów ; już to — z pow odu n ied o b ra nia w łaściw ego języka.
ra-fie. Chociaż an alizu jący au to b io g rafie psycholog m usi liczyć się z tym , że w n ajlep szy m w y p ad k u a rty s ta podaje fak ty , k tó re jem u w y d ają się najw ażniejsze, ze w zględu na w łasną obronę, apologię, propagow anie głoszonych poglądów estetycznych, poli tyczn y ch , św iatopogolądow ych oraz ze w zględu na w łasn e urazy, k o m p lek sy 10.
Za stosunkow o obiek ty w n e źródła pozn ania życia psychicz nego a rty s ty u z n a je się doku m en ty , d zien n iki i tw órczość a r ty sty. Zw łaszcza dorobek tw ó rczy p rzed staw ia po zy ty w n ą w arto ść i ta w artość sp raw iła, że zaczęto go w y k o rzy sty w ać szerzej od d ru g iej połow y d ziew iętnastego w ieku, a sy stem atycznie w o statn ich dziesięcioleciach. K o rzy stan ie z analiz tw órczości a rty s ty dla p oznania psychiki a rty s ty — stało się m ożliw e po in ten sy w n iejszy m rozw oju p sy ch iatrii, psychologii e k sp ery m en ta ln e j, a później p o jaw ien iu się h ipotez psychologii głębinow ej.
P r o b l e m i n t e r p r e t a c j i d a n y c h o ż y c i u p s y c h i c z n y m a r t y s t y
P ro b lem in te rp re ta c ji d an y ch o życiu psychicznym a rty s ty m ożna ro zp a try w a ć conajm n iej z dw óch p u n k tó w w idzenia. Po p ierw sze od s tro n y sch em atu in te rp re ta c y jn e g o czy klucza oce niającego zjaw iska psychiczne, n a stę p n ie od s tro n y w yniku, a m ianow icie w czym tk w i odrębność osobowości a rty sty .
Istn ieją ce sposoby in te rp re ta c ji, sch em aty porządkow ania m ate ria łu , klucze poznania psychicznego m ożna spróbow ać u ło żyć w c z te ry gru py:
a) in te rp re ta c je o p arte n a pojęciach p sy c h ia trii i neurologii, b) in te rp re ta c je o p a rte na pojęciach psychologii głębinow ej,
zw łaszcza psychoanalizy, c) in te rp re ta c je psychograficzne,
d) in te rp re ta c je o p a rte na pojęciach psychologii osobowości.
i® N ie tz c h e F.: E cce H om o, tł. L. S ta ff, w yd . M ortk ow icz, W ar szaw a, 1911.
I n t e r p r e t a c j a b a d a n i a ż y c i a p s y c h i c z n e g o a r t y s t y w o p a r c i u o p o j ę c i a p s y c h o l o g i i
o s o b o w o ś c i
Zastosow anie pojęć psychologii osobowości do bad an ia ży cia psychicznego a rty s ty m a m iejsce od niedaw na, bo dopiero w o statn ich dziesięcioleciach.
P rz y d eterm in o w an iu pojęcia osobowości, poszczególni au to r z y o p e ru ją w yrażeniam i: m otyw , popęd, postaw a, potrzeba, typ, jaźń, dynam izm psychiczny, d e te rm in a n ta psychiczna, m e chanizm obronny, em ocjonalność, uraz, kom pleks, zaham ow anie, postaw a uczuciow a. A oto k ilk a opracow ań c h a ra k te ry sty c z nych, ilu stru ją c y c h ten sposób podejścia do oceny życia p sy chicznego a rty sty .
In te re su ją c e opracow anie z n a jd u je się u psychologa Mac C u rd y (10, 11). M ac C u rd y zakłada w swoich pracach o D. H. L a - w arence, o C harlocie i Em ilii B ronté, Szekspirze, że lite r a tu r a pow ieściow a i d ram a ty c z n a jest p ro je k c ją osobowości a rty s ty , a analiza dzieł z tej dziedziny d a je w gląd w osobowość, k tó ra je w y tw orzy ła. P rzez obliczenie na p rzy k ła d stro n , n a jakich głów ni b o haterow ie H. i E. B ro n te w y stę p u ją o raz z a re je stro w anie tego, co m ów ią, m y ślą i czują, m ożna u stalić h ie ra rc h ie
postaw uczuciow ych ty ch au to rek .
O ceniając osobowość L a w a re n ce ’a, Mac C u rd y poddał a n a li zie 13 u tw o ró w tego pisarza. W ydzielił n a jp ie rw k ilk a typ ów bo h ateró w w zależności od ich sposobu zachow ania, m y ślenia i działania: ty p y b o h ateró w o ciem nej k a rn a c ji, u k tó ry c h zaak cen tow an e jest w y raźn ie życie sek su aln e i uczuciow e oraz ty p y o jasn ej k arn a c ji, k tó re działają w dziedzinie przem ysłu, spo
łecznej i ekonom icznej. U tych ty p ó w da się u stalić skalę w a r tości, będących podstaw ą postępow ania, a tak im i w arto ściam i są: m iłość, pieniądz, w iedza; a d alej — skalę ty p ó w zw iązku łączącego poszczególnych bohaterów , n a p rz y k ła d tró jk ą ty m a ł żeńskie.
Z daniem Mac C u rd y ’ego w tra g e d ii łatw ie j u ja w n ia ją się c h a ra k te ry sty c z n e cechy osobowości au to ra.
P rz y k ła d e m nieco in n ej m eto d y są b ad an ia A. Roe, dotyczące zw iązku osobowości a rty s ty i jego pracy . A u to rk a badała 20 w spółczesnych sław nych m ala rz y am ery k ań sk ich. W p rac y te j zastosow ała m etodę testów p ro jek cy jn y ch , w y w iadu i an alizy tw órczości. Roe stw ierd za w e w nioskach, że arty śc i nie ró żnią się niczym isto tn y m od in nych ludzi (39).
P ra c ą o podobnym c h a ra k te rz e do b ad ań Mac C u rd y ’ego jest rozp raw a Mac A lbrech ta (3) pośw ięcona analizie tw órczości J u liana G reena. Mac A lb rech t w ychodzi z założenia, że tw órczość G reen a jak każda pow ażniejsza tw órczość p isarza, jest rod zajem au tob io grafii. D ziałalność tw órcza jest p racą w yobraźni, a w y n ik i te j p rac y m ożna badać tak im i sam y m i m etodam i, jak ie sto s u je się w psychologii klinicznej do b ad an ia osobowości — to znaczy drogą an alizy tre śc i w yobrażeń (m etoda M u rra y ’a T em a- tie A p p ercep tio n Test). A u to r u sta lił k ilk a psychologicznych m otyw ów , „m om en tów ” p ro je k c ji osobowości G reen a w jego książkach.
J u lia n G reen m iał odznaczać się siln y m i Stanam i lękow ym i, zw łaszcza lękiem przed śm iercią, ten d e n c ja m i h ip ochondrycz nym i, siln y m poczuciem w iny, częstym i k o n flik tam i, zb y tn ią za leżnością od m atk i, poczuciem osam otnienia, ucieczką od n iek tó ry c h form społecznego życia.
Z bliżone do poprzednich są zabiegi tak ich psychologów , jak M ielczarska (28), Ja k a b (20) — coraz częściej sięga się do an alizy utw orów , na p rzy k ład treści nie dokończanych zdań, analizy r y sunku, an alizy m ala rstw a psychicznie chorych, analizy w łasno ręcznie p isanych życiorysów . T ak więc psycholog może w yko rzy sty w ać m eto dy w spółczesnej psychologii osobowości, zw łasz cza n iek tó re zabiegi m etod p ro jek cy jn y ch , jak T. A. T., R o r schacha, W artegga dla u sta le n ia cech życia psychicznego p isa rz a na p o dstaw ie jego twórczości.
K o n k lu zja pow yższa — n a p ierw szy rz u t oka — nie h a rm o n izu je z tak im stan em rzeczow ym : w iele m a te ria łu w tw órczości litera c k ie j nie m a c h a ra k te ru b ezpośredniej czy sym bolicznej p ro je k c ji osobowości, ale pochodzi z n aślad o w ania inn ych wzo
rów , u leg an ia m odzie litera c k ie j, czerp an ia z ta k zw anego ogól nego k u ltu ra ln e g o dorobku ludzkości. Otóż p rzy głębszej a n a lizie da się w ykazać, że pisarz, u leg ając naciskom i p rzy jm u ją c określone w artości, idee', a k c ep tu je te m om enty, k tó re w jakiś sposób odpow iadają jego osobowości, z a sp a k a ja ją psychiczne po trzeb y , u g ru n to w u ją postaw y, an g ażu ją uczucia. T ak w ięc p ro d u k ty w yobraźni w y ra ż ają osobowość n ie w prost, ale w form ie zam askow anej, często sym bolicznej. To zam askow anie od kryw a się p rz y pom ocy sk o nstruow anego klucza, k tó ry pozw ala treść w yo b rażeń z in te rp re to w ać i przełożyć na języ k objaw ów i cech osobowości. T akim kluczem są m eto d y p ro je k c y jn e , zwłaszcza T hem atic A p percep tion T est (T. A. T.) R orschacha, W artegga (6, 7, 29) w raz z odpow iednim sch em atam i in te rp re ta c y jn y m i.
II. Przykłady psychologicznej analizy utworów dramatycznych Słowackiego
M a te ria łe m an alizy je s t 14 u tw o ró w d ram a ty c z n y c h Słow ac kiego: 1) M indow e; 2) M aria S tu a rt; 3) K ordian; 4) H o rszty ń - ski; 5) B allad yn a; 6) M azepa; 7) L ilia W eneda; 8) B e a trix C enci; 9) F a n taz y ; 10) K siądz M arek; 11) Sen s re b rn y Salom ei; 12) K siąże n ie z ło m n y 11; 13) Zaw isza C zarny; 14) S am u el Zbo row ski.
O graniczono się w yłącznie do u tw o ró w d ram aty czn y ch zu pełn ie zakończonych, ze w zględów m etodologicznych. U tw o ry d ram a ty c z n e Słow ackiego stanow ią, z psychologicznego p u n k tu w idzenia, z w a rte całości, w k tó ry c h w yraziście ry s u ją się p o sta cie, ich w zajem n e zw iązki, działania, przeżycia.
U tw o ry d ram a ty c z n e są w ięc w zględnie jed n o lity m i zespo łam i tre śc i w yobrażeniow ych, dających w gląd w psychikę a u to ra n a p rze strz e n i całego życia człow ieka dorosłego.
P u n k te m w y jścia d la psychologicznej analizy u tw oró w d ra
P T en utw ór d ram atyczn y je s t d ow oln ym tłu m a czen iem , a w ła ś c iw ie tw ó rczy m o p racow an iem tem a tu C alderona; o p racow an ie ta k ie dostarcza „ o k a zji” do p ro jek cji w ła sn ej osob ow ości.
m aty czn y ch Słow ackiego będzie u sta le n ie c h a ra k te ry sty c z n e j dla ty ch u tw o ró w te m a ty k i oraz w spólnych rysów działania i zachow ania się głów nych postaci.
T e m a t y k a u t w o r ó w d r a m a t y c z n y c h S ł o w a c k i e g o
N ie m a jasnego k ry te riu m d la w y ró żn ien ia c h a ra k te ry stycznego „ te m a tu ” , w ątku . P rz y analizie u tw oró w d ram a ty c z n y ch po słu g u ję się określen iem te m a tu jako pew n ej c h a ra k te ry sty c z n ej, m ającej w spólne e le m en ty całości o b ejm u jącej dzia ła n ia bohaterów , ich przeżycia o raz zespoły uży w an y ch przez a u to ra obrazów , z w aru n k iem , że w sp o m n ian e całości p o jaw ia ją się w u tw o rac h stosunkow o często, lu b są opisane ze szcze gólną ek sp resją.
K ażd y u tw ó r d ram a ty c z n y Słow ackiego zaw iera k ilk a cha ra k te ry sty c z n y c h tem atów . Oto p rz y k ła d y w ątk ó w tem a ty c z nych k ilk u d ram atów :
M a r i a S t u a r t
I. T em at zd rad y : M aria S tu a rt zdradza swój lud. I, 153— 154. Rizzio zd radza k ró la H en ry k a. I, 300-—330. K rólow a zd rad za m ęża, nam aw ia B otw ella do zabójstw a. IV, 65— 82.
II. T em at bogactw a: N ick żali się, że je s t źle opłacany, I, 207— 234. Rizzio o bdaro w u je k le jn o ta m i astrologa. II, 78— 90. A strolog p ró b u je w y tw arzać złoto. II, 95— 104.
III. T em at m akabryczności: K ró l H e n ry k przeżyw a m ęczące, m ak a b ry cz n e w izje. I, 237— 242, III, 62— 71. M aria S tu a rt p rz e żyw a m ak ab ry czn e w izje po zab ó jstw ie króla. V, 217— 252.
IV. T em at szlachetnych czynów : M orton chce się poświęcić za króla. I, 261— 264.
V. T em at u śm iercania człow ieka: D ouglas zabija Rizzia. III, 291— 297. Opis k o n an ia i śm ierci N icka. IV, 307— 324.
B e a t r i x C e n c i
I. Temat uśmiercania człowieka: B e a trix zabija ojca. I, 192— 198. G ian i zab ija b rata . IV, 123— 131. G ain i p opełnia sam o bójstw o. V, 330— 348.
II. T em at makabryczności: O braz od rąb an ej głow y B eatrix . I, 255— 265.
III. Temat m ęki i tortur człowieka: T o rtu ry m a tk i i F a b ry - cego C encich w zam ku A nioła. III, 281— 292.
IV. Temat postaci fantastycznych: P o stacie w iedźm fu rii, k tó re w idzą bohatero w ie. I, 18— 28, 75— 91, 209— 254; II, 19— 42, 290— 313; V, 260— 267.
V. Temat zdrady: N eg ri zdradza zau fan ie B eatrix , p rzep ro w adza in try g i, ab y ją zgubić. II, 275— 285. W yd aje rod zin ę B ea trix sądowi. III, 1— 5.
VI. Temat kazirodczej miłości: Ojciec Cenci kocha córkę k a zirodczą m iłością. I, 1— 9.
VII. Temat księdza: P ostać księdza N egri. F a n t a z y
I. Temat szlachetnych czynów: M ajor pośw ięca m a ją te k i ży cie dla szczęścia J a n a i D iany. V, 164— 167, 187— 190.
II. Temat uśmiercania człowieka: Śm ierć M ajora. V, 164— 166, 340— 349.
III. Temat bogactwa: O pisy k o n tra k tó w finansow ych, k o n tra k tó w ślubnych, gdzie p o ru sza się głów nie sp ra w y finansow e. II, 284— 291; IV, 175— 180; V, 308— 318.
IV. Temat m ęki i tortur człowieka: Opis ucisku cara. I, 140— 158; II, 86— 87. S trz e lan ie z łu k u . II, 63— 65; IV, 113— 128.
Po w y o d ręb n ien iu w ątk ó w tem aty czn y ch w e w szystkich 14 d ram atach , tak , ja k to u k a z u ją zam ieszczone p rzy k ład y , ułożono poszczególne w ą tk i z każdego d ra m a tu w e w spólne grup y. W te n sposób została u sta lo n a te m a ty k a u tw oró w d ram a ty c z nych, jako pew n y ch c h a ra k te ry sty c z n y c h całości, p rz e w ija ją cych się przez tw órczość n a podobieństw o te m a tu w utw o rze m uzycznym . W u tw o rac h d ram a ty c z n y c h Słow ackiego w y ró
ż-niłem 10 c h a ra k te ry sty c z n y c h tem atów : 1) te m a t bogactw a; 2) te m a t d eg en eracji ciała; 3) te m a t księdza; 4) te m t m ak a bryczny ch w izji; 5) te m a t m ęk i i to r tu r człow ieka; 6) te m a t postaci fan ta sty c z n y ch ; 7) te m a t re fle k s ji n a d sensem życia i działania; 8) te m a t uśm iercan ia człow ieka; 9) te m a t szlachet nych czynów; 1 0) te m a t zdrady.
N a ty m m iejscu zam ieszczam jako ilu s tra c ję jed y n ie te m a t deg en eracji ciała oraz tem a t szlachetnych czynów.
2) T em at d eg eneracji ciała
T em at te n o b ejm u je opisy chorób som atycznych, obłąkania, ślepoty, k alectw a. W ystępu je w 9-ciu u tw o rach d ram aty czn y ch : M indow e: Ślepota, postać ślepej m a tk i M indow e, R egendy. Cho roba i obłąkanie A ldony. V, 40— 80; K o rd ian : O błąkanie, k a lectwo, obłęd. Opis szpitala psychicznie chorych, obłęd K o r diana. III, sc. VI. G arb u s — w idok g arb u sa na ulicy w tłum ie. III, 55— 72; H orszty ń sk i: Ślepota, postać ślepego H o rszty ń - skiego. O błąkanie — h alu cy n acje Szczęsnego. V, 125— 155. O bjaw y obłąkania Sforki. V, 70— 80. K arzeł — postać k arła, błazn a h e tm a n a; L ilia W eneda: Ś lep o ta — postać ślepego sta rc a D erw ida; B e a trix Cenci: G arb u s — postać g arb u sa N e gri; K siądz M arek: O błąkanie, o b jaw y o błąkania K ossakow skiego. II, 382— 383, 614— 615; Sen sre b rn y Salom ei: O błąkanie, objaw y zakłócenia rów now agi psychicznej Leona. IV, 456— 463; S am uel Z borow ski: O błąkanie, „n aw ied zen ia” Eoliona. I, 1— 10, II, 1— 64; Zaw isza C zarny: Ślepota — postać ślepego starego dziada F ilisty n a.
9) T em at szlach etn y ch czynów
N a te m a t ten sk ład ają się opisy w alk w obronie w olności ojczyzny, spraw iedliw ości, pośw ięcanie siebie dla rato w a n ia innych , pośw ięcanie siebie dla rato w a n ia ho n o ru k obiety, ojczyzny:
M aria S tu a rt: Pośw ięcenie się za króla. M orton w yrażą p rag n ien ie pośw ięcenia się dla k ró la H en ry k a, I, 261— 264; H o r sztyński: O brona w olności ojczyzny. H o rszty ń ski w alczy z Mo skalam i. Ja siń sk i w alczy z R osjanam i, zdobycie W ilna. V, 178—
196; Balladyna: W alka o spraw iedliw ość. K irk o r w alczy p rze ciw ko u zu rp atoro w i do tro n u , zabija ty ra n a P opiela. III, 125— 128, IV, 120— 142; Mazepa: Pośw ięcenie siebie dla h o n o ru k o biety. M azepa d aje się zam urow ać, nie zdradzając sw ej obec ności w sy p ialn i A m elii. IV, 206— 226; Lilia Weneda: L ilia n a raża się na śm ierć i w końcu ginie, chcąc zdobyć h a rfę i ra tu ją c ślepego ojca. IV, 360— 391, V, 45— 54; Beatrix Cenci: B e a trix — pośw ięcenie siebie d la ra to w a n ia k obiety. G ian i pop ełnia zbrod nię dla rato w an ia B e a trix i d a je się uw ięzić. V, 303— 322; Fan-
tazy: P ośw ięcenie życia i m a ją tk u d la szczęścia in n y ch — m a
jo r pop ełn ia sam obójstw o, o ddaje sw ój m ają te k , ab y um ożliw ić m ałżeństw o ulubieńcow i Janow i. V, 164— 166, 340— 349; Ksiądz
Marek: Pośw ięcenie siebie dla ojczyzny. K siądz M arek zachęca
do w a lk i z R osjan am i i naraża się n a m ęki. II, 902— 914; Książe
niezłom ny: Don F e rn an d pośw ięca siebie dla rato w a n ia w iary ,
a b y nie oddać m iasta C euty. II, 467— 519; Zawisza Czarny: Pośw ięcenie dla ojczyzny — Zaw isza pośw ięca siebie dla dob ra ojczyzn y i kró la, w alczy z T ataram i. I, 1135— 1146, 1897— 1991.
Po u sta le n iu te m a ty k i u tw o ró w d ram a ty c z n y c h Słow ackiego, n a s tę p n y e ta p stan o w i a n aliza d ziałan ia i przeżyć głów nych po staci d ram ató w , dla w y o d rę b n ie n ia w spólnych cech d ziałan ia i przeżyć.
P o s t a ć g ł ó w n e g o b o h a t e r a u t w o r ó w
d r a m a t y c z n y c h
W yróżnienie głów nego b o h a te ra w u tw o rac h d ram a ty c z n y c h Słow ackiego nie n a strę cz a z b y t w ielkich trud no ści. J e s t to po stać, k tó rą a u to r je s t n a jb a rd zie j zain tereso w an y . P rz ed sta w ia d o k ład n ie jej uczucia, m o ty w y działania, p ostaw y. P ostać ta g ra zazw yczaj głów ną rolę, w yp o w iad a d ługie ty ra d y . N ajczęściej je s t to postać ty tu ło w a d ra m a tu , a w ięc M indow e, M aria S tu a rt, K ordian, L ilia W eneda, F an tazy , Z aw isza C zarny. Cza sam i w y stę p u je p ew n a kolejność bo h ateró w — pierw szy, d rugi, albo zm ien iają się m iejscam i, ja k to zachodzi w „M azepie” dla
dw u postaci — Z bigniew a i M azepy; w „B alla d y n ie ” — dla B al la d y n y i K irk o ra; w „ B e a trix C enci” — d la B e a trix i G iani.
G łów na postać może p rzed staw iać skom pensow any lu b su b li m a c y jn y obraz osobowości a u to ra, może być uzu p ełn ien iem lub odrzuceniem pew nych cech. N iekiedy dw ie te n d e n c je osobo wości m ogą być rep re z en to w a n e przez dw ie różne postacie, n a p rzy k ład : dążen ia budzące dezap ro batę, lęk, w yw ołu jące poczucie w in y — przez ta k zw an y „czarn y c h a ra k te r”, a dąże nia społeczne apro bo w an e przez b o h a te ra pozytyw nego.
N iekiedy a u to r k re u ją c głów ną postać, id e n ty fik u je się z osobą in n ej płci. U jaw nia on w te n sposób część sw ojej osobo wości. U m ężczyzn m oże to być oznaką istn ien ia k o m p o n en ty kobiecej, u kobiet — m ęskiej (29).
K ie ru ją c uw agę n a głów ną postać, staw iałem p y tan ia: kim je s t głó w n y b o h ater, ja k i je st ty p o w y rodzaj jego działania, co n a d a je zachow aniu tej postaci en erg ię i k ieru n e k , jak ie żyw i uczucia, jak ie u ja w n ia p o staw y i m ech an izm y obronne?
A oto p rz y k ła d y d ziałan ia i przeżyć głów nych postaci: M indow e — książę litew ski. W alczy z H eidenrichem , k n u je
zdrad ę wobec K rzyżaków , siostrzeńca, ry w a la . I, 315— 325, 330— 335. Z am iast działać, w ypow iada w iele reflek sji, t łu m aczy sw oje racje, zam iary . I, 215— 220, III, 120— 125. Do d ziałania pobudza go żądza w ładzy, potęgi, bogactw a. III, 110— 115, 175— 210. Za n ajw ażn iejsze w arto ści u zn aje w ła dzę, potęgę. II, 55— 70. P o staw ę wobec m a tk i cech uje m iłość, szacunek, życzliwość. II, 10— 20, 40— 50, V, 150— 165. P o staw a M indow e wobec k o b iet i m iłości u ja w n ia sceptycyzm ,, niechęć, ironię. II, 125.
F a n taz y — jest h rab ią, poetą. P rz y b y w a w k o n ku ry. I, 1— 21.. W y k on u je przym usow e czynności. I, 267— 275. O św iadcza się i dostaje kosza. I, 517— 591. P ró b u je popełnić sam obój stw o, w ypow iada przed ty m d łu gie ty ra d y . V, 85— 154. R ezy g n u je z m ałżeń stw a i ze zdobyw ania k obiety. W działaniu k ie ru je się k ap ry sem , chęcią im ponow ania, m arz y m u się pop ełn ien ie sam obójstw a, o fiarow anie m a ją tk u pannie, w z ru
szenie jej sw oim w idokiem w tru m n ie . IV, 169— 188. N ie m a celu życia, b ra k poczucia sensu życia. V, 85— 104. W yk azuje m ech an izm y obro n n e ucieczki w e w spom nienia, re g re sji w przeszłość. I, 231— 249. U jaw n ia racjo n alizację, rea k c je upozorow ane, p ra g n ą łb y m iłości, m ówi, że k u p u je żonę, I, 254— 274. D oznaje uczucia strach u . V, 72— 75. Zazdrości, złości się, że nie zw raca na siebie uw agi. I, 181— 185. P o s ta w a w obec siebie dw ubiegunow a, nie w ierzy w siebie. I, 187— 197. To znów p o ró w n u je się do daw n y ch R zym ian — jest zb y t p ew n y siebie. IV, 201— 203, II, 245— 248. P o staw a w o bec m iłości n ieap ro b u jąca, porzuca koch ającą go kobietę. II, 224— 230. P ra g n ie uw ażać ją za siostrę. V, 327— 334. J e s t b ie rn y wobec kobiet, p ra g n ą łb y być zdobyw any. W ypow iada o ko b ietach m yśli k ry ty c z n e, lekcew ażące. I, 35— 39, 451— 455, 474— 505. J e s t w y rach ow an y , odznacza się pobudliw ością w yobraźni. I, 231— 249. P rz esą d n y — nosi am u le t. I, 390— 393.
K siądz Marek — je st św ięty m księdzem . Czyni cuda. I, 303— 311. N am aw ia do w alk i i obrony. I, 370— 395. W alczy z Ro sjan am i, d o staje się do niew oli. II, 710— 713. G łów nym m o ty w e m jego d ziałania jest apostolstw o, ocalanie serc, ro zb u dzan ie w ludziach św ia ta ducha. II, 36— 39, 5— 7, III, 685— 689. — W y k azu je o b jaw y „m an ii w ielkości” — o trz y m u je ro zk azy od Boga, w łada p ioru n am i. III, 597— 700, II, 416— 419. W ypow iada d ług ie ty ra d y . O dczuw a litość d la ludzi. V, 675— 684, ale i pogardę dla „m o tło ch u” . I, 135— 160. U ja w nia postaw ę bezkom prom isow ości, pew ność siebie, p rzek o n a n ia o w łasn ej w artości. I, 482— 493. P ośw ięca się dla ojczyzny, dom aga się od Boga spraw iedliw ości. III, 650— 664. U w aża się za duch a w ybranego, podnoszącego „całe stw o rz e n ie ” . III, 670— 674. W głoszeniu swoich p raw d je s t bez kom prom isow y, ag resy w n y . II, 45— 80.
N astęp n y m etapem p rac y jest w łaściw a psychologiczna a n a liza u tw o ró w d ram aty czn y ch Słow ackiego.
III. Podstawy psychologicznej analizy utworów dramatycznych Słowackiego
D okonać psychologicznej an alizy u tw o rów d ram aty czny ch, w yod ręb n io n y ch tem ató w i zachow ania głów nych postaci, ozna cza — zgodnie z p rz y ję ty m i założeniam i — do strzeżenie w nich czegoś, co u ja w n ia życie psychiczne au to ra, cechy i elem en ty k o n sty tu u ją c e s tr u k tu rę osobowości au to ra.
A naliza psychologiczna u tw o ró w d ram a ty c z n y c h polega na „ p rz e k ła d a n iu ” istn iejący ch w u tw o rac h d ram aty czn y ch treści (tem aty k a, postać głów nego bo h atera) n a in fo rm acje o osobo w ości a u to ra. P rz y p rzy jęciu założenia, że u tw o ry dram aty czn e są jed n ą z form p ro je k c ji osobowości au to ra, m ózna zastoso wać do an alizy sposoby „ p rz e k ła d a n ia ” używ ane w m etodach p ro je k c y jn y c h . M ożna tak że zastosow ać in n e klucze „ p rz e k ła d a n ia ” jak im i są stw ierd zen ia psychologii rozw ojow ej, psycho logii osobowości i psychologii klinicznej.
Do przy jęcia h ip o tezy p ro je k c ji upow ażnia fakt, że m ech a nizm ten działa u każdego człow ieka, a w ięc i u pisarza. D ziałal ność tw ó rcza dostarcza szczególnie do b ry ch „o k azji” dla d ziała n ia tego m echanizm u, poniew aż pom ysł u tw o ru , zary s fabu ły, c h a ra k te r postaci są bodźcam i w ieloznacznym i, n a k tó re pisarz rz u tu je w łasn ą osobowość. S tw ierd zen ie, że tw órczość jest je d n ą z fo rm p ro je k c ji osobowości je s t dzisiaj p raw ie pow szech nie przyjm ow an e. O prócz p s y c h o a n a lity k ó w 12, p rz y jm u ją tę hipotezę k ry ty c y literaccy , biografow ie 13 oraz w ielu psycholo gów zajm u jący ch się p ro b le m aty k ą osobowości p isarza (3, 11). Psychologiczna an aliza u tw o ró w d ram aty czn y ch sk łada się z k ilk u „poziom ów ” in te rp re ta c ji. P ie rw sz y poziom — in te rp re ta c ja te m a ty k i i zachow ania głów nej postaci d ostarcza szeregu niepow iązanych ze sobą in fo rm acji o życiu psychicznym Sło
12 M argosh es A ., L ift S.: P r o je c tiv e Im agery in S h a k e sp ea re..J o u rn a l o f Proj. T ech n iq u es and P erso n a lity A sse ssm e n t, 30, 3, 1966, 290·—292.
13 K lein er J.: J. S ło w a ck i. P o lig ra fik a , 1947, w y d . II; K osson oga N.: O sy m b o lic e B a lla d y n y . Jed n ość, K ielce, 1919.
w ackiego. In fo rm a c je te zaw iera zam ieszczona n a dalszych s tro nach tab lica N r I i tab lica N r II. K luczem do u zy skan ia ty ch in fo rm a c ji są sch em aty in te rp re ta c y jn e m etod p ro je k c y jn y c h T. A. T. (29), R orschacha (7), W arteg g a (6) oraz u sta le n ia p sy chologii rozw ojow ej (19), osobowości (30) i kliniczn ej (21, 22).
W edług założeń m etod p ro je k c y jn y c h jed n o stk a rz u tu je sw e św iadom e lu b nieśw iadom e popędy, uczucia, po staw y na zew n ątrz. Bodźce w y zw alające p ro je k c je życia psychicznego są w ró żn y ch m etodach różne.
W teście R o rschacha będzie to oglądanie b ezb arw n ych i róż nokolorow ych p lam i p rzek azy w an ie tego, co b a d an a osoba w nich „w idzi” (7).
W teście M u rra y ’a T. A. T. bodźcem są w ieloznaczne sy tu a c je p rzed staw io n e na fotografiach, na k tó re rz u tu je się w łasne em o cje, potrzeby, k o n flik ty (29).
W teście W artegg a rzu to w a n ie odbyw a się n a w ieloznaczne zaczątki ry su nk ó w , k tó re b ad an a osoba m a nary sow ać na sp ecjaln y ch ark uszach (6).
Do an alizy psychologicznej u tw o ró w d ram aty czn y ch Słow ac kiego zostaną w y k o rz y sta n e najog ó ln iejsze „klucze” m etod p ro jek cy jn y ch , te, k tó re odnoszą się jed y n ie d o a n a l i z y t r e ś c i w y o b r a ż e ń , bez oceny fo rm aln ej stro n y w yp o w iedzi poszczególnych testów .
A więc w oparciu o klucz te stu R orschacha m ożna postaw ić p y tan ie, co oznaczają częste i rozb u d ow an e o b razy części ciała, tw arzy , oczu, krw i.
W edług Bohm a oznaczałyby one m iędzy in n y m i skłonności hipochondryczne, „kom pleks n a d in te lig e n c ji”, pobudliw ość em o cjo n aln ą (7, 54).
O czym św iadczą obrazy pieniędzy, złota, klejn o tó w i cały „T em at b o gactw a” . W edług in te rp re ta c ji te s tu W artegga ozna czałoby to p rag n ien ie potęgi, w ładzy, próżności, poczucie m n ie j szej w artości (6, 62).
In n ą podstaw ę an alizy psychologicznej są o bjaw y poszcze gólnych cech zestaw ione przez M u rra y ’a. W oparciu o te zesta w ienia m ożna dostrzec w b itw ach , ran ach , zabó jstw ach i w al kach b o h ateró w u tw o ró w d ram a ty c z n y c h p o trzebę agresyw ności
ich a u to ra (23, 29), albo w m ak ab ry czn y ch w izjach, m ęczących w y rz u ta c h sum ienia głów nych postaci, odbicie w łasn ych w e w n ę trz n y c h k o n flik tó w (30, 189— 191).
W analizie psychologicznej zostaną tak że uw zględnione u s ta lenia psychologii rozw ojow ej. Zgodnie z ty m i ustalen iam i, te m a t postaci fan tasty czn y ch , zm ienność n a stro jó w głów nego bo h a te ra m oże być in te rp re to w a n a jak o o b jaw in fa n ty ln y c h po staw głów nego b o h atera, poniew aż tak ie re a k c je i w y d arzen ia są typow e dla o kresu dzieciństw a i w czesnej m łodości (H u r- lock — 19, D ebesse — 12).
W edług hipotez psychologii klinicznej — u głów nych b oha te ró w — n a w ra ca n ie m yślam i i w y o b raźn ią do o kresu d zieciń stw a, p rag n ie n ie bycia dzieckiem m ożna in te rp re to w a ć jak o d ziałan ie reg re sji, a d ługie u sp raw ied liw iające ty ra d y b o h aterów jako p rze jaw m echanizm u obronnego racjo n alizacji (21, 22, 334).
D rugi poziom in te rp re ta c ji polega na p rzed staw ien iu in fo r m acji o życiu p sy chicznym w oparciu o jak ą ś teo rię osobowości, m odel p rzystosow ania, sch em at oceny, tak, aby stan o w iły one pow iązaną całość. P o d staw ą dla tego poziom u in te rp re ta c ji w obecnej p rac y jest „ te o ria ” osobowości M u rra y ’a (30), p rac a S ta g n e r (40), K a p łan a i B arona (22), J o u a rd a (21). „C ałość’* życia psychicznego a u to ra u tw oró w d ram a ty c z n y c h została p rz e d sta w iona w postaci psychogram u (tab lica N r III).
T rzeci poziom in te rp re ta c ji dotyczy w zajem n ych zw iązków m iędzy poszczególnym i elem en tam i s tr u k tu ry osobowości a u to ra utw o ró w dram aty czn y ch , u stalo n y m i w psychogram ie. P o d staw ą dla te j in te rp re ta c ji są p race M u rra y ’a (30), M aslow a i M itte l- m ana (26), H urlocka (19, Debesse (12), S ta g n er (40), W allena (59).
IV. Ustalenie, interpretacja i sprawdzenie wiarygodności psy chogramu osobowości Słowackiego jako autora utworów
dramatycznych
Rozdział ten jest o statn im e tap em psychologicznej an alizy i sp raw d zian em jej w yników . J e s t to eta p analizy, w k tó ry m rozproszone w p oprzednich rozdziałach in fo rm acje o życiu p sy
chicznym Słow ackiego — w ty m rozdziale — będą stopniow o scalane, a o b jaw y cech będą gru p o w an e w cechy osobowości, c echy w elem en ty s tr u k tu r y osobowości, a całość p rzed staw io n a w postaci psychogram u.
U stalenie psychogramu osobowości Słowackiego
P sy ch o g ram jest upo rząd k o w an y m — w edług ja k ie jś za sad y — zestaw em cech osobowości. P sy ch o gram Słow ackiego będzie obejm ow ał zespoły cech sp ełn iające podobne fun kcje, stano w iące podstaw ow e ele m en ty s tr u k tu ry osobowości: d y n a - m izm y osobowości, p o staw y uczuciow e, sch em aty m yślenia, czu cia, p ercep cji zm ierzające w sposób n ieśw iadom y do u trw a le n ia w łasn eg o p restiżu, o b ro n y p rzed w stydem , poczuciem w iny, w y rz u ta m i sum ienia, po tęp ien iem g ru p y — zw ane m echanizm am i o b ro n n y m i i jaźń.
P sy ch o g ram je s t p rz y ję ty m w e w spółczesnej psychologii oso bow ości i psychologii k linicznej sposobem p rez e n ta c ji bad an ej osoby 14. P ozw ala w sposób p rz e jrz y s ty ocenić osobowość b a d a nego i um ożliw ia poró w n an ie z p sychogram am i in n y ch osób, lub t e j sam ej osoby b adanej in n y m i m etodam i.
U ży w an y jeszcze n iek ied y sposób p rzed staw ian ia cech osobo wości w postaci psychologicznego ty p u 15 nie d aje w iększych m ożliw ości p oró w n ań te j sam ej osoby b ad an ej in n y m i m eto dam i. Z aliczyw szy kogoś do ty p u X, m ożna jed y n ie stw ierdzić, że in n a m etoda zalicza go lub nie do tego sam ego ty p u . Nie m ożna n ato m ia st stw ierdzić, czy k to ś jest „ b a rd z ie j” lub „ m n ie j” ty p em X. S ch em aty typologiczne o b ejm u ją często część elem en tó w s tr u k tu ry osobowości.
M Por. S tern E.: D ie T ests in der K lin isch en P sy c h o lo g ie , Z urich, R asch er, 1955, t. I i II. T h o rn d ik e R. L., M agen E.: M easu rem en t and E v a lu a tio n in P sy c h o lo g y and E d u cation , N. Y., W iley, 1960, w y d . V I.
15 T yp p sy ch o lo g iczn y o k reśla R am p lein za W. S tern em , jak o p rze w a ż a ją c ą p sy ch iczn ą lu b p sy ch o fizy czn ą d y sp o zy cję, k tóra p rzyb liża w sp o só b p o ró w n a w czy do sie b ie grupę lu d zi, a le n ie od gran icza tej g ru p y w sposób w szech stro n n y i jed n ozn aczn y od in n ej grupy, 37, 442.
T ablica I
Przedstaw ia inform acje o osobow ości Słow ackiego uzysk ane z psychologicznej an alizy te m a ty k i u tw orów dram atycznych
T e m a t Inform acje o osobow ości Słowackiego uzyskane z psychologicznej an alizy tem atu
I. Bogactw a
Pragnienie w ładzy, potęgi. Poczucie m niejszej wartości. Próżność.
Trudności ekonom iczne.
II.
D egeneracji ciała
Lęk, bojaźń, lęk przed chorobą. P o sta w y hip och on dryczne, narcystyczne.
Zawód, rozczarow anie. K om pleks „nad inteligen cji".
W rogość do ludzi, agresyw ność o tendencjach sa dystyczn ych .
III.
K siędza, pustelnika
Skłonność do ascezy. U cieczka od św iata.
P rotest przeciw rozróżnianiu płci. N iechęć do grania ról m ęskich.
IV.
M akabry czności
Zainteresow anie problem em choroby, śmierci. Lęk przed chorobą. Trudności w ew nętrzne (kon flik ty). D ezaprobata siebie. Rozczarow anie, za wód. P oczucie osam otnienia. A gresyw ność, bunt, opór. Tłum ienie popędu seksualnego.
V.
Męki i tortur człow ieka
Projekcja skłonności sad ystyczn ych i masochos- ty czn y ch (dręczenie siebie)
K o n flik ty w ew nętrzne. A gresyw ność.
Trwoga i niepokój.
V I.
Poszukiw ania celu i sensu życia
Brak poczucia sensu życia. Słabość m otyw acji w działaniu
V II.
P ostaci fan tas tyczn ych
M yślenie prelogiczne.
Regresja, m anifestacja postaw in fan tyln ych W rogość do starszych członków rodziny A probata m łodszych i dzieciństw a
cd. tab). I
T e m a t Inform acje o osobow ości Słow ackiego uzyskane z psychologicznej an alizy tem atu
V III S zlachetnych czynów
D om inow anie przez zbaw ianie inn ych
Pośw ięcanie siebie — poczucie w in y, skłonności m asoch istyczn e, potrzeba degradacji
Sublim acja
IX
Uśm iercania człowieka
P o staw y aspołeczne. K rytyk a zastanej rzeczyw is tości. A gresyw ność o charakterze sad ystyczn ym . Lęk, zm niejszone poczucie bezpieczeństw a.
X . Zdrady
P oczucie zagrożenia. N ieufność w obec ludzi. Percepcja groźnej, nieprzyjaznej rzeczyw istości.
T ablica II
Przedstaw ia inform acje o osobow ości Słow ackiego uzyskane z psychologicznej an alizy głów nych postaci utw orów dram atycznych
P ostać, czyn y, przeżycia głównej postaci utw orów dram atycznych
Inform acje o osobow ości Sło w ackiego uzysk ane z psych o
logicznej an alizy głów nych pos taci utw orów d ram atycznych
I. Rola społeczna głównej pos taci u tw o rów dram a tyczn ych (W ódz, książę, hrabia, rycerz, cudotw órca, kobieta)
K om pensacja. Potrzeba ładu, wewmętrznej d yscyp lin y. A gresyw ność. Brak akceptacji siebie.
K obiece cech y w osobow ości. Obraz siebie o cechach m ęskich i kobiecych.
II. Czyny głów nego bohatera
I. W alczy, zabiją, rzuca obelgi
A gresyw ność, potrzeba uzew nę trzniania siebie (odw aga na
pokaz)
2. Podróżuje, zm ienia m iejsce p ob ytu , ucieka
Zmniejszona odporność p sy chiczna.
Brak jasnego celu życia i dzia łania.
P sy ch o lo g iczn a aan liza tw ó rczo ści
cd. tabi. II.
Postać, czyny, przeżycia głównej postaci utworów dramatycznych
Informacje o osobowozci Sło wackiego uzyskane z psycho logicznej analizy głównych po
staci utworów dramatycznych
3. Wypowiada nadmiar reflekcji. Rozmyśla za miast działać
Wewnętrzne konflikty.
Brak jasnego celu życia, usta lonej hierarchii wartości. Poczucie winy.
Ekshibicjonistyczna potrzeba uzewnętrzniania siebie.
4. Jest więziony Percepcja otoczenia jako wro
giego i ograniczającego pragnie nia jednostki.
Potrzeba degradacji. Skłonności masochistyczne. 5. Próbuje popełnić lub
popełnia samobójstwo
Agresywność skierowana na sie
bie. Masochizm.
Ucieczka od życia jako me chanizm obronny.
Zmniejszona odporność psy
chiczna.
6. Ginie tragicznie Zainteresowanie śmiercią, lęk
przed śmiercią. III. Potrzeby psychiczne, cele życiowe głównych postaci, motywacja 1. Wahliwość, ambi- walencja Wahliwość, ambiwalencja. 2. Poszukiwanie celu i sensu życia
Brak poczucia sensu życia. Brak jasnego celu życia. 3. Duma, ambicja, po
trzeba dominowania
Projekcja potrzeby domino
wania. 4. Zbawianie innych,
poświęcanie siebie
Poczucie winy. Potrzeba degra dacji. Agresywność o charakte rze masochistycznym
5. Agresywność Projekcja potrzeby agresyw
ności. 6. Bierność, zdawanie
się na los.
Brak określonej hierarchii war tości.
Brak jasnego celu życia. Brak poczucia sensu życia.
cd. tabi. II.
P o sta ć, czy n y , przeżycia głównej p o sta ci utw orów dram atyczn ych
Inform acje o osob ow ości Sło w ackiego u zysk an e z p sy ch o logicznej an alizy g łó w n y ch po sta ci utw orów d ram atyczn ych
IV. U czucia głów nych postaci
1. N astroje sm utku , nie pokoju, przygnęcienia
Projekcja sm u tku , niepokoju, przygnębienia.
Z m niejszone poczucie bezpie czeństw a.
Mała w italność, am biw alencje.
2. Zm ienność nastrojów Zm ienność nastrojów , brak em o cjonalnej stab ilizacji.
V. P o sta w y
1. D w ubiegunow ość pos taw w ob ec siebie
P ostaw a w obec siebie — kry ty c y zm u , dezaprobaty, poczu cia w iny, aprobaty, egocentry zm u, narcyzm u.
2. P ostaw a niew iary, za ham ow ania, bierności, krytycyzm u w obec ko biet.
Tłum iona w rogość, lęk, bierność, kom pensacja, potrzeba izolacji, tłum ien ie popędu seksualnego.
V I. M echanizm y obronne głów nych postaci Projekcja T łum ienie R acjonalizacja R eakcje upozorowane U cieczka R egresja
R zutow anie w łasn ych m echa nizm ów obronnych tłum ienia, projekcji, racjonalizacji, reakcji upozorow anych, ucieczki, re gresji.
V II.
Brak określonej hierarchii wartości. Cechy kobiece i m ęskie
Brak określonej hierarchi w ar tości. W ew nętrzne kon flik ty. A m biw alencje.
A naliza d o starczy ła in fo rm a c ji dotyczących życia psychicz nego Słow ackiego. Z estaw ien ie ty ch in fo rm acji i ich źródeł p rze d staw ia tab lic a N r I i N r II.
Z estaw ione w tablicach N r I i N r II in fo rm a c je dotyczą róż nych cech psychicznych — p o trzeb, celów życia, m echanizm ów obronnych, uczuć. W oparciu o pojęcia psychologii osobowości
i psychologii klinicznej in fo rm acje te zostaną przedstaw io ne w p staci psychogram u. Oto p rz y k ła d y u sta la n ia cech p sy ch o gram u. T em at „d eg en eracji ciała” dostarcza in fo rm a c ji o ag re syw ności w postaci w rogości do ludzi oraz w postaci te n d e n c ji sadysty czn ych . Podobnych in fo rm acji d ostarcza .temat „m a k a - bryczności” : u ja w n ia on po staw ę b u n tu , oporu; te m a t „m ęki i to rtu r człow ieka” im p lik u je agresyw ność oraz te n d e n c je sad y styczn e i m asochistyczne. N a p o d staw ie ty ch in fo rm a c ji ustalo no w psycho gram ie osobowości Słow ackiego cechę — p o trzeb ę agresyw ności.
T em at „bo g actw a” dostarcza in fo rm a c ji o poczuciu m niejszej w artości. T em at „m akabryczności” in fo rm u je o dezaprobacie siebie. T em at „szlachetnych czynów ” in fo rm u je o poczuciu w iny. A naliza głów nych postaci in fo rm u je o b ra k u ak cep tacji siebie (tablica II, ru b ry k a I). P ra g n ie n ie zbaw ienia inn ych in fo rm u je o poczuciu w in y (tablica II, ru b ry k a III, 4). N a po d sta- w ie ty ch in fo rm a c ji ustalo n o w psych o g ram ie cechę —■ postaw ę w obec siebie — d e z ap ro b a ty i poczucia w iny. P rz y u sta la n iu p sychogram u p rzy ję to zasadę, że do stw ie rd z en ia objaw ów ce chy w osobowości Słow ackiego w y starcza in fo rm a c ja z jednego źródła ■— z an alizy te m a ty k i lu b z an alizy głów nych postaci. W iększość cech u stalono n a p o d staw ie obydw u źródeł. P sy c h o - g ram osobowości Słow ackiego p rzed staw ia tab lic a III.
Opis i in te rp re ta c ja psychogram u
P sy cho g ram osobowości Słow ackiego sk ład a się z trzech g ru p elem entów . P ie rw sz a g ru p a to zestaw cech osobowości ułożo nych w w iększe całości —k o m p o n en ty s tr u k tu r y osobowości: p otrzeby, uczucia, postaw y, m echanizm y obronne, jaźń. D rug a g ru p a to zestaw y objaw ów cech i k a n a ły p o trzeb psychicznych. P rzez k a n a ł p o trz e b y rozum ie się w e w n ętrzn ą gotowość do z asp a k a ja n ia p o trz e b y psychicznej drogą określonego schem atu d ziałan ia 1δ. T rzecia część psych o g ram u zaw iera źródła in fo rm a
-œ Za M urray’em p rzy jęto o k reślen ie p o trzeb y p sych iczn ej jako h ip o te ty c z n e p o ję c ie czegoś, co jest siłą o n iezn a n ej natu rze, która o rg a n
i-Tablica III
PSY C H O G R A M OSOBOWOŚCI SŁO W ACKIEGO u zysk an y na pod staw ie psy chologicznej an alizy tem atyk i i głów nych postaci utw orów d ram atycznych
Źródła inform acji
Cechy osobowości K anały, zespoły objaw ów P sychol, analiza te m a ty k i i Nr tem atu (tablica I) P sychol, analiza głów nych postaci (ru bryki ta b licy II) Po trzeby p sy c h ic z n e
A gresyw ność oskarżać, krytykow ać t. IV, V I, I I I , III5 w yśm iew ać, pom niejszać t. IV , V I, I I I , 1115 skłon, sad ystyczn e t. IV, II, V I, I I I , I I 15 Bezpieczeństw a lęk przed urazem fiz. śm ierci t. II, IV , V 114, 116, IV1
lęk przed potępieniem t. II, V 114, IV1 lęk przed pom niejszeniem t. II, V 114, IV1 D egradacji pom n iejszyć siebie t. V I II 114, III4
poddaw ać się karze, cierp. t. V III 114, I 114 skłon, m asochistyczn e t. V, V III 115, 114,
III4 D om inow ania przew odzić, kierować t. I, V III III3
w p ływ ać, kontrolow ać t. I, V III III3 zabraniać, zakazyw ać t. I, V I II III3 Odrzucania 6am otnictw o t. II I, IV V 2
dyskrym inacja inn ych V 2
obojętność V 2
U zew nętrznia nia siebie
przyciągania uw'agi inn ych I I I , 113 przesada, dram atyzow anie I I I , 113,
III3 , III6
Cele życiow e niejasne, nieokreślone t. V I 112, I I 12, III6 brak poczucia sensu życia t. V I I I 12, III6
U c z u c ia
N astroje obniżone, sm u tek , przygnęb. IV1 N astroje zm ienność nastrojów IV 2 P o staw y
uczuciow e
c. d. tabl. III Źródła informacji
Cechy osobowości Kanały, zespoły objawów
Psychol, analiza te matyki i Nr tematu (tablica I) Psychol, analiza głów nych postaci (rubryki tablicy II) P o st a w y
Wobec siebie aprobata, egocentr. narcyzm t. II VI
dezaprobata, poczucie winy t. I, IV,
V III V I, III4, 113, I Rzeczywistość (ludzie, zastane poglądy)
dezaprobata, potępienie t. IX, X
lęk, niepokój t. IX, X 114, IV1
Kobiet krytycyzm V2
lęk, zahamowania V2
Mechanizmy obronne
projekcja IV1, VI,
II 15
racjonalizacja VI
tłumienie t. IV VI, V2
regresja t. VII VI, V2
ucieczka VI, 115, 112
reakcje upozorowane VI
kompensacja V2, I
sublimacja t. V III
Jaźń (ego) wewnętrzne konflikty t. IV, V 13, V II
nieustalona hierarchia war tości
t. VI 113, III6,
V II
ambiwalencja, wahania III1, IV1,
V II
mała odporność psychiczna 112, 115
Cechy kobiece w osobowości t. III I In n e c e c h y
cji o cesze osobowości. Zam ieszczono tu n u m e ry tem atów , n u m e ry ru b ry k tab licy I i II, gdzie określone in fo rm acje w y stę p u ją.
J a k w sk azu je tab lica II n a s tr u k tu rę osobowości Słow ackiego sk ła d a ją się ta k ie cechy, ja k p o trzeb a agresyw ności, bezpieczeń stw a, d eg rad acji, dom inow ania, p o trzeb a odrzucania, p o trzeba u z e w n ę trz n ia n ia siebie. N azw y i zespoły objaw ów ty ch p o trzeb psychicznych p rzy ję to od M u rra y ’a (30). Obok ty ch ustalono obecność zm iennych i obniżonych n a stro jó w oraz pesym isty cz n ych p o staw uczuciow ych. M a te ria łu do in te rp re ta c ji ty ch cech d o starczy ła p raca M u rra y ’a (30) i S ta g n e r (40). N a stęp n e ele m e n ty s tr u k tu r y osobowości u sta lo n e w p sy chogram ie stanow ią p ostaw y, m ech anizm y o b ro n ne i jaźń (ego). P ojęcie i objaw y p o staw oraz jaźn i podano za M u rra y ’em (30) i S ta g n er (40). P o ję cia i o b jaw y m echanizm ów ob ro n n ych podano za pracą Jo u a rd a (21) oraz K a p ła n a i B aro n a (22).
P rzed sta w io n y w ta b lic y III psy ch o gram stanow i p u n k t dojścia an alizy psychologicznej u tw o ró w d ram aty czn y ch Sło wackiego·. J e s t zarazem odpow iedzią na p y ta n ie postaw ione na początku pracy: —· ja k p rze d staw ia ła się osobowość Słow ackiego jak o a u to ra u tw oró w d ram aty czn y ch . P sy cho gram przed staw ia ja k b y p rze k ró j osobowości Słow ackiego, będ ący w yn ikiem a n a lizy psychologicznej. Ścisłość tego zabiegu m oże być podw ażonai g d y się zw róci uw agę n a in te rp re ta c ję , k tó ra nie w yklucza do m ysłów i przypuszczeń.
Interpretacja psychogramu
D y n a m i z m y o s o b o w o ś c i S ł o w a c k i e g o In fo rm a c ji do oceny sił n ad ający ch en erg ię i k ie ru n e k dzia-r łan ia d o starcza zarów no psychologiczna analiza tem a ty k i, jak
ż u je p ercep cję, m y ś le in e , u czu cia , d zia ła n ie w o k reślo n y m k ieru n k u i w y z w a la pod w p ły w e m sp ecy ficzn eg o b odźca (n acisk u ) sp ecy ficzn e re a k c je . R óżne zesp o ły ty ch r e a k c ji sk ła d a ją s ię n a różn e potrzeb y i ich k a n a ły (30, 54— 75).
i ąnaliza zachow ania i przeżyć głów nych bohaterów . A naliza te m a tu „bo g actw a” w sk azu je n a istn ie n ie tłu m io n y ch p rag n ie ń w ładzy, potęgi, bogactw a, na próżność i obecność m echanizm ów kom pensacji.
Psychologiczna analiza utw o ró w d ram aty czn y ch w skazu je n a śla d y w ielu tłum ionych, albo poddan y ch działan iu innych m echanizm ów ob ron n y ch potrzeb i dążeń. W skazuje n a to sto sunkow o duża ilość w y razisty ch , rozbu d o w an ych i s ta le p erse- w e ru ją c y c h w y ob rażeń sym bo lizu jący ch agresyw ność, wrogość, izolację, dom inow anie, lęk, w e w n ętrzn e k o n flik ty . Są to cechy psychiczne, do k tó ry c h człow iek n iec h ę tn ie p rzy z n a je się, k tó re b u dzą d ezap rob atę ze stro n y innych, ale k tó re ty m łatw iej opa n o w u ją p o b u d zaną w procesie tw ó rczy m i pozbaw ioną k on tro li w yobraźnię.
N a istn ien ie p o trz e b y agresyw ności w sk azu je obecność o b ra zów tem a tó w d e g e n era cji człow ieka, m akabryczności, m ęki i to rtu r, u śm ie rc a n ia człow ieka i szlach etn ych czynów. Istn ien ia tej p o trz e b y dom y ślam y się tak że z działan ia głów nych bo h ate rów , k tó rz y w alczą, ran ią , zab ijają, p o je d y n k u ją się, o brzucają obelgam i, u ja w n ia ją ironię, m ściwość, zazdrość i okrucieństw o.
A gresyw ność Słow ackiego b y ła sk iero w an a w dw u k ie ru n kach: n a otoczenie i n a siebie. A gresyw ność sk iero w ana na in n y c h — to k ry ty c y z m , ironia, b u n t, aż do tłu m io n y ch ten d e n c ji sadysty czn ych. A gresyw ność w obec siebie — to niechęć do sie bie, p om niejszanie siebie, k ry ty cy zm , w y rz u ty sum ienia, s k ru p uły, cierp ien ia m oraln e, aż do skłonności m asochistycznych. To stosunkow o duże nasilenie agresyw ności sugerow ałoby p od ejrzen ie o w czesne i częste f ru s tra c je silnych p o trzeb p sy chicznych. T ak ą siln ą niezaspokojoną p o trzeb ą m ogła być po trz e b a dom inow ania. Obecność te j p o trz e b y z d rad zają obrazy te m a tu bogactw a, szlach etn y ch czynów oraz ro la społeczna głów nych postaci. P o stacie te pochodzą w p rzew ażającej w ięk szości ze znak o m itych rodów , p o siad ają w ładzę, bogactw o, po tęgę, sięg ają po rzą d dusz, chcą im ponow ać, p rag n ą zbaw ić in nych. O dnosi się w rażenie, że Słow acki n ie zn alazł w łaściw ych k an a łó w d la rozład ow an ia tej potrzeb y . W działan iach b o h a te ró w i w p erse w e ru ją c y c h obrazach p rz y jm u je o na ró żn e fo rm y :
