POKWITOWANIE
ART. 13. ODMOWA POKWITOWANIA
Jeżeli wierzyciel odmawia wystawienia pokwitowania, dłużnik może wstrzymać się ze spełnieniem świadczenia lub niespełnionej części świad
czenia albo złożyćprzedmiot świadczenia do depozytu, chybaże, ze wzglę
du na sposób spełnienia świadczenia, nie ma interesu w otrzymaniu po kwitowania.
A. Podstawy regulacji
A.l. Analiza prawnoporównawcza- źródła
Proponowany przepis jest odpowiednikiem art. 463 k. c. W prawie eu ropejskim odpowiednie regulacje zawiera przedprojekt Gandolfi (art. 85 ust. 1), zgodnie zktórym dłużnik po spełnieniuświadczenia może domagać się pokwitowania, którewierzycielwinienwydać w odpowiedniej formie na kosztdłużnika. Pozostałe akty i projektyeuropejskiego prawa umów nie od
noszą się do kwestii pokwitowania. Pokwitowanie nie zostało uregulowane także w niektórych krajowych porządkach prawnych. Należy do nich pra wo angielskie i francuskie. Także w tych systemach prawnychjestjednak uznawany obowiązek wierzyciela dowydaniapokwitowania123. Szczególnych regulacji o pokwitowaniu nie zawierają takie międzynarodowe instrumenty prawa umów, jak zasady UNIDROIT i Konwencja wiedeńska o międzyna rodowej sprzedażytowarów.
123 H. Kozioł, R. Wesler, Burgerliches..., t. II, s. 97.
Inne porządki prawne zawierają przepisy formułujące obowiązek wie rzyciela do wystawienia pokwitowania, jak również skutki odmowy pokwi towania przez wierzyciela. Ogólne sformułowanie o obowiązku wydania pokwitowania zawierają między innymi: ABGB (§1426), kodeksy cywilne Czech i Słowacji (§569 ust. 1), Niemiec (§368 BGB),słoweńskie OZ(art. 296 ust. 1),chorwackie ZOO (art. 180), kodeks cywilny Quebecu (art. 1568), wło-
ski c.civ. (art. 1199 ust. I)124 i szwajcarski OR (art. 88)125. W niektórych ko
dyfikacjach obowiązek wydania pokwitowania jest ograniczony w wypadku wykonania zobowiązania pieniężnego za pośrednictwem banku lub poczty.
W takim wypadku dłużnik, żądając pokwitowania, musi wykazać, że ma w tym szczególny, uzasadniony interes (art. 180 ust. 2 chorwackiego ZOO i art. 296 ust. 2 słoweńskiego OZ).
121 P. Zatti, Corso..., s. 221.
125 T. Guhl, A. Koller [w: ] T. Guhl, Das Schweizerische..., s. 235.
126 §369 ust. 2 BGB przyjmuje jednak, że w razie gdy cesja wierzytelności lub dziedzi
czenia prowadzi do wielości wierzycieli, to wynikające stąd dodatkowe koszty pokwitowania obciążają wierzycieli.
127 H. Koziol, R. Wesler, Bürgerliches..., t. II, s. 97.
Jeżeli zagraniczne kodyfikacje regulują skutki odmowy wydania po kwitowania, to czynią to w dwojaki sposób. Niektóre regulacje przyznają dłużnikowi prawo do odmowy świadczenia. Takie rozwiązanie przyjmują np. kodeksy czeski i słowacki (§569 ust. 2). Inne, podobnie jak regulacja polska, wskazują na odmowęwydania pokwitowania jako na podstawę zło żenia przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego (art. 180 ust. 3 chor
wackiego ZOO i art. 297 słoweńskiego OZ).
W zakresie formy pokwitowania szczególną regulację zawiera prawo szwajcarskie, które w wypadku utraty przez wierzyciela dokumentu dłuż nego, wymaga wydania pokwitowania oraz oświadczenia o utracie mocy prawnej przez ten dokument w formie urzędowo uwierzytelnionej (art. 90 ust. 1 OR), a także niemieckie, które w §368 zd. 2 BGB zawiera regulację odpowiadającą polskiemu art. 462 §2 k. c.
Kwestia kosztu pokwitowania jest przez wszystkie ustawodawstwa po zostawiona woli stron. Niektóre z nich zawierają w tym zakresie regulacje dyspozytywne. Są one ukształtowane w różny sposób. Niektóre, podobnie jakprawo polskie, w braku regulacji umownej obciążają tym kosztem dłuż
nika (np. art. 1199 ust. 1 wł. c.civ. i §369 ust. 1 BGB126, a także art. 85 przedprojektu Gandolfi). Inne przyjmują, że koszt realizacji obowiązku wystawienia i wydania pokwitowania obciąża wierzyciela, np. prawo au
striackie (§ 1426 ABGB)127, chorwackie (art. 180 ust. 1 ZOO) i słoweńskie (art. 296 ust. 1 OZ).
Inne spotykane przepisy dotyczące pokwitowania, to regulacja domnie
mań związanych z jego wystawieniem i treścią. W kodeksie cywilnym to art. 466, który konstytuuje domniemanie zapłaty należności ubocznych w razie pokwitowania spełnienia świadczenia głównego oraz domniema
nie spełnienia wcześniejszych świadczeń okresowych w razie pokwitowania późniejszych. Wprawie szwajcarskimanalogiczną regulację zawiera art. 89 ust. 1-2 OR. W prawieaustriackim § 1427 i 1429-1430ABGB, chorwackim art. 181 ZOO, a w słoweńskimart. 296 ust. 3-4 OZ.W prawie włoskim ure gulowano domniemanie zapłaty należnościubocznych(art. 1199 ust. 2c.civ.).
Prawo włoskie z pokwitowaniem określonego świadczenia wiąże także obo
wiązek zaliczenia go napoczet długu wskazanego w pokwitowaniu, chyba że wierzyciel działał pod wpływem podstępu lub zaskoczenia (art. 1195 c.civ.).
A.2. Uzasadnienie regulacji i założenia politycznoprawne
A.2. 1. Obowiązek wydania pokwitowania
W propozycji zdecydowano się nie wprowadzać odrębnego przepisu kon
stytuującego obowiązek wydania pokwitowania (odpowiednika art. 462 k.c.).
Istota proponowanej regulacji to określenie przypadku, w którym dłużnik może odmówić spełnienia świadczenia i złożyć przedmiot świadczenia do depozytu. Obowiązek wydania pokwitowania wynika pośrednio z propono wanego przepisu. Wpraktyce,konsekwencjetego obowiązku ograniczają się właśnie do wskazania przesłanek, w których dłużnik możeodmówić świad czenia. Roszczenie o wydanie pokwitowania nie jest dochodzone (ani na drodze sądowej, ani w trybie innej sformalizowanej procedury). Ewentualny proces mógłby dotyczyć ustalenia spełnienia świadczenia i wygaśnięcia zo bowiązania (art.189 k.p.c.). W związku z tym w propozycji zrezygnowano zprzepisu, którykształtowałby takie roszczenie.
W propozycji przyjęto, że nie w każdym wypadku dłużnik ma rzeczy wiście interes wotrzymaniu pokwitowania, a w związku z tym nie zawsze odmowa wydania pokwitowania może prowadzić do odmowy spełnienia świadczenia. W niektórych wypadkach ze względu na sposób spełnienia świadczenia dłużnik dysponuje wiarygodnym dowodem wykonania swoje
go obowiązku. Dostrzeżono to w regulacji chorwackiej i słoweńskiej, któ
re ograniczają prawo domagania się pokwitowania w wypadku spełnienia świadczenia pieniężnego za pośrednictwem banku lub poczty. Podobne sta nowiskojuż de lege lata zajmuje literatura polska128. Do tej kwestii odnie siono się także w propozycji. Zrezygnowano jednak ze stypizowania przy padków, w których dłużnik nie ma interesu w wydaniu pokwitowania.
Rzeczywiście, spełnienie świadczenia pieniężnego za pośrednictwembanku lub innej instytucji świadczącej usługi z zakresu rozliczeń bezgotówkowych jest typowym przypadkiem, w którym odmowa świadczenia ze względu na nieotrzymanie pokwitowania byłaby nieuzasadniona. Rozwój sektora usług finansowych powoduje, że ograniczenie tych przypadków do pośrednictwa banku lub poczty może okazać się zbyt wąskie. Może istnieć także wiele innych przypadków, w których dłużnik nie będzie miał usprawiedliwione go interesu w domaganiu się pokwitowania ze względu na dysponowanie wiarygodnym dowodem spełnienia świadczenia. Istotne znaczenie ma tutaj rozwój nowych technologii oraz nowych gałęzi gospodarki wykorzystujących tetechnologie.W związkuztym propozycja posługujesięjedynie generalną klauzulą „chyba że ze względu na sposób spełnienia świadczenia (dłużnik) nie ma interesu wotrzymaniu pokwitowania”.
128 K. Zagrobelny [w:] E. Gniewek (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 2006, s. 794.
A.2.2. Brak regulacji formy i kosztów pokwitowania
W propozycji, podobnie jak w większości obcych porządków prawnych, zdecydowano się nie regulować kwestii formy pokwitowania. Jest to zagad
nienie, które nie zwróciło szczególnej uwagi polskiej literatury i orzeczni
ctwa. Pojęcie pokwitowania implikuje wydanie przez wierzyciela oświad
czenia o wykonaniu przez niego oświadczenia, które będzie odpowiednim środkiem dowodowym dla wykazania wykonania świadczenia129. Zwyczajo wo oznacza to oświadczeniena piśmie. W sytuacji gdy oświadczeniew takiej formie nie stanowiłoby wystarczającego dowodu, dłużnik może uzależnić spełnienie świadczenia od otrzymania oświadczenia wierzyciela w innej formie. W dotychczasowej literaturze jako taki przypadek wskazuje się żą danie wydania pokwitowania w formie pisemnej z podpisem notarialnie po świadczonym ze względu na zamiar wykreślenia hipoteki zabezpieczającej zrealizowanąwierzytelność (art. 31 ust. 1 u.k.w. i h.)130. Forma pokwitowa nia jest w związkuz tym pokłosiem legitymowanychcelów, jakim ma służyć jego wydanie.
129 Por. wyrok SA w Katowicach z 24 lutego 2005 r., I ACa 1533/04, Lex 151734 oraz T. Guhl, A. Koller [w:] T. Guhl, Das Schtveizerische..., s. 235.
130 S. Rudnicki, Glosa do wyroku SN z 16 listopada 1998 r., I CKN 885/97, PS 1999, nr 5, s. 86 i n.
Poza zakresem regulacji pozostaje także kwestia kosztów wydania po kwitowania. Kwestii tej nie reguluje również większość zbadanych obcych porządków prawnych. Najczęściej jest to zagadnienie nieistotne. W szcze gólnych przypadkach, dla uniknięcia nadmiernej kazuistyki proponowanej regulacji, pozostawiono jej rozstrzygnięcie woli stron. Wbraku odmiennego porozumienia oznacza to, że koszty pokwitowania będzie musiał ponieść wierzyciel, który ma interes w jego wystawieniu, aby uniknąć sytuacji, w której dłużnik uzyska podstawę dlaodmowy świadczenia. Jest to rozwią zanie, które jest odpowiednikiem zasady, że dłużnik wykonuje świadcze
nie na swój koszt. W związku z tym wierzyciel odpowiednio, także na swój koszt, wykonuje własne obowiązki wiążące się ze spełnieniem świadczenia przez dłużnika.
A.2.3. Skutki odmowy pokwitowania
Dłużnik powinien dysponować skuteczną sankcją wobec odmowywyko
nania przez wierzyciela obowiązku wydania pokwitowania. Odmowa speł
nienia świadczenia, które powinno być objęte pokwitowaniem, może być w praktyce sankcją problematyczną. Roszczenie o wydanie pokwitowania powstaje dopiero po spełnieniu świadczenia. Ścisłe traktowanie tej reguły prowadzi do wniosku, że dłużnik w zasadzie nie ma możliwości odmówić świadczenia, które winno byćobjęte pokwitowaniem. Odmowa pokwitowa nia może być bezprawna dopiero po spełnieniu świadczenia. Z tego wzglę
du, dla umocnienia pozycji dłużnika proponowany przepis rozstrzyga, że w razie częściowego spełnienia świadczenia odmowa wydania pokwitowa nia częściowego wykonania zobowiązania upoważnia dłużnika do odmowy świadczenia także pozostałej, niewykonanej jeszcze części świadczenia.
A. 2.4. Brak regulacji domniemań związanych z wydaniem pokwitowania Propozycja niereguluje domniemań związanych z wystawieniempokwi
towania. Istotą pokwitowania jest dostarczenie dłużnikowi środkadowodo wego w celu wykazania spełnienia świadczenia. Ocena tego środka winna należeć do sądu. Sąd niejest związany co dorozstrzygnięcia. Mimo wyda
nia pokwitowania może uznać w świetlewszystkichokoliczności sprawy, że nie doszło dospełnienia świadczenia. Pokwitowanie, tak jak każde oświad
czeniewoli, podlega wykładni. Nie jest zatemwykluczone, że w świetle obo
wiązujących zwyczajów handlowych lub praktyki stron, także na gruncie proponowanej regulacji określone pokwitowanie może być interpretowane jako potwierdzeniezapłaty należności ubocznych lub wcześniejszych świad czeń okresowych. Tym niemniej wprowadzanie wiążących sąd reguł dowo dowych w postaci domniemanianiewydaje się ani konieczne, ani właściwe.
Nie odpowiadatakże przyjętej praktyce obrotu. W odniesieniu do świadczeń okresowych najczęściej wierzyciel wystawia kolejne faktury. Pokwitowanie odnosi się do konkretnej faktury. Nie można stąd domniemywać płatności innych wcześniejszych należności.
B. Komentarz
B.l. Cel i znaczenie regulacji
Podstawowym celem przepisujest pośrednie ukonstytuowanie obowiąz ku wierzyciela dostarczenia dłużnikowiśrodków dowodowych w celu wyka
zaniafaktu spełnieniaprzez niego zobowiązania orazstworzenia skutecznej sankcji tego obowiązku. Proponowany przepis ma nie obciążać wierzycie la obowiązkami więcej niż jest to wymagane, uwzględniając konieczność ochrony interesu dłużnika, który spełniłświadczenie. Z tego względu dłuż nik jest pozbawiony prawa odmowy świadczenia w sytuacji, gdy dysponuje innymi, wystarczającymi środkami dowodowymi, którymi może wykazać realizację świadczenia.
B.2. Kontekst regulacji - zakres zastosowania
Przepis konstytuuje prawo odmowy świadczenia. Dłużnik, który nie świadczy w terminie ze względu na to, że wierzyciel odmówił wydania po kwitowania, nie narusza zobowiązania. Przepis posługuje się pojęciem de
pozytu. O potrzebie nowej regulacjitego pojęcia, pozwalającej na zastosowa nieinnych procedur niż procedurydepozytusądowego, por. uzasadnienie do art. 11:12 (pkt B.2.2).
B.3.Wykładnia
Pojęcie pokwitowania oznacza oświadczenie wierzyciela o spełnieniu świadczeniaprzez dłużnika, utrwalone w sposób i w formie, która ze wzglę
du na praktykę orzeczniczą pozwala je uznać za wiarygodny dowód wy
konania zobowiązania. Najczęściej oznacza to formę pisemną. Nie jest to jednak forma niezbędniezwiązana z pojęciem pokwitowania.
Dłużnik nie może odmówić świadczenia, jeżeli już sam sposób świad czenia zapewnia mu wystarczające środki dowodowe. Decydującym kryte
riumjest tutaj charakterystyka sposobu wykonania świadczenia, a nie ze wnętrzne okoliczności. Fakt, że dłużnik wykonuje zobowiązaniew obecności świadków, nie upoważnia wierzyciela do przyjęcia, że dłużnik dysponuje wystarczającymśrodkiem dowodowym. Pokwitowanie może zastąpić jedynie środek dowodowy będący w dyspozycji dłużnika iniezależny od woli izacho
wania wierzyciela i osóbtrzecich. Środkamitakimi dłużnik dysponuje, jeżeli spełnia świadczenie pieniężne za pośrednictwem bankulub innej instytucji trudniącej się usługami z zakresu bezgotówkowych rozliczeń pieniężnych.
Podobnie świadczeniepapierów wartościowychw systemiedepozytowo-rozli- czeniowym dostarczaz reguły środków dowodowych czyniącychwydanie po kwitowanianiepotrzebnym. Dotyczy to zarówno systemów tworzonych przez KDPW i jego uczestników, przez NBP i inne centralne instytucje depozyto
we, jak i mniejszych systemówrejestracji, obsługującychnp. emisje obligacji zdematerializowanych na podstawie art. 5a ustawy o obligacjach z 1995 r.
Z oczywistych względów pokwitowanie jest zbędne w przypadku, w którym świadczenie dłużnika polega na zawarciu umowyw formie pisemnej.
W wypadku gdy świadczenie ma nastąpić na rzecz osoby trzeciej, obo
wiązek wydania pokwitowania spoczywa na tej osobie, a w razie odmowy wydania pokwitowania przez tę osobę, dłużnik może wstrzymać się ze świadczeniemlub złożyć przedmiot świadczenia dodepozytu.
Jeżeli dłużnik spełnił część świadczenia,może domagaćsiępokwitowania spełnionejczęści.W razie odmowy pokwitowania możewstrzymaćsię z reali zacją pozostałej części świadczenia lub złożyć jego przedmiot dodepozytu.
Odmowy pokwitowania nie należy utożsamiać z odmową uprzedniego okazania przygotowanego dokumentupokwitowania. Dłużnik nie może od
mówić świadczenia z tego względu, że wierzyciel przed świadczeniem nie przygotował pokwitowania lub nie zgodził się okazać takiego dokumentu.
B.4. Przykłady
1. A zobowiązany był świadczyć 5000 zł. Wierzycielem był B. B ustnie upoważnił C do odbioru świadczenia. C wyraził gotowość sporządzenia po kwitowania. A zażądał wydania pokwitowania sporządzonego przez B i od mówił świadczenia. A mógł odmówić świadczenia.
[Fakt, że A nie dysponował środkami dowodowymi wskazującymi na udzielenie C upoważnienia do odbioru świadczenia, powoduje, że pokwito wanie wydane przez Cniemiałobydla niego wartości. Gdyby Adysponował pisemnym upoważnieniem wydanym dla C, to odmowa przyjęcia pokwito
wania od C byłaby nieusprawiedliwiona].
2. A jest zobowiązany względem B do dostarczenia 50 kg sandacza.
A jest rybakiem. B jest hurtownikiem. W umowie wskazano, że ryby mają zostać dostarczone dorestauracjinależącej do C.
[W tym wypadku pokwitowanie wystawione przez C jest równoznacz ne z pokwitowaniem wierzyciela. Jeżeli C nie wystawi pokwitowania, to A może zwrócić sięo pokwitowanietakże do B].
3. A jest zobowiązany wystąpić z trzema koncertami w teatrze powia
towym w W. Pierwszy koncert nie spotkał się z przychylnymi recenzjami w prasie.A żąda wydania przez dyrekcję teatru zaświadczenia prawidłowe go wykonania pierwszej części zobowiązania, grożąc wstrzymaniem, w ra
zie odmowy, dalszych występów.
[Żądanie A jest nieuprawnione. Recenzje prasowe stanowią wystarcza
jący dowód wykonania zobowiązania],
4. A zobowiązałsię stworzyć dla Bporównawczą analizęrynkuburaków cukrowych w UE, USA oraz WNP, która pozwoliła B naoptymalizację jego strategiiprodukcyjno-handlowej. A żąda wydania pokwitowania, że świad czenie spełnił i że wykonane przez niego dzieło jest prawidłowe, zastrzega jąc że w przeciwnym razie odmówi wydania świadczenia.
[Żądanie A jestnieuzasadnione. A ma prawo żądać pokwitowania wyko
nania zobowiązania. Nie może jednak żądać oświadczenia o prawidłowości wykonania dzieła, uzależniając od tego wydanie egzemplarza].
5. Zobowiązanie A polega na przeniesieniu praw do zarejestrowane go znaku towarowego. Wykonanie tego zobowiązania nie rodzi roszczenia o wydanie pokwitowania.
[Fakt rejestracji zmianypodmiotu uprawnionegogwarantuje A wystar
czające środki dowodowe dla wykazania spełnienia świadczenia].
ART. 14. ŚWIADCZENIE DO RĄK OKAZUJĄCEGO POKWITOWANIE
Świadczenie do rąk osoby, która okazuje pokwitowanie wystawione przez wierzyciela, zwalnia dłużnika, chyba że było zastrzeżone, że świad czenie ma nastąpićdorąk wierzyciela albodłużnikdziałałw złej wierze.
A. Podstawy regulacji
A.l. Analiza prawnoporównawcza- źródła
Proponowany przepis to odpowiednik art. 464 k.c. Brak jest analogicz nych regulacji w europejskim prawie umów. W prawie obcym analogiczną normę wyraża § 370 BGB. Rozwiązanie niemieckie posługujesięjednak wy
łączniegeneralnąklauzuląznajomości okoliczności, które wskazują na brak istnienia uprawnienia do odbioru świadczenia, jako negatywną przesłankę zwolnienia dłużnika z zobowiązania. Odwołanie do umownego zastrzeże
nia świadczenia „do rąk własnych” jestrozwiązaniemprzyjętym wyłącznie w prawie polskim. Pozostałe zbadane krajowe porządki prawne nie zawie-
